Praca oryginalna Original paper
Wród zanieczyszczeñ chemicznych rodowiska i ¿ywnoci szczególne zainteresowanie i uzasadniony niepokój budz¹ trwa³e zanieczyszczenia organiczne (TZO). Pestycydy chloroorganiczne i polichlorowane bifenyle (PCB) jako przedstawiciele licznej grupy chlo-rowanych wêglowodorów aromatycznych ujête s¹ w Konwencji Sztokholmskiej w sprawie trwa³ych za-nieczyszczeñ organicznych. G³ównym celem konwen-cji jest ochrona zdrowia ludzi i rodowiska przed TZO m.in. poprzez dzia³ania w zakresie monitoringu i kon-troli ich wystêpowania w rodowisku. Postanowienia konwencji dotycz¹ pestycydów chloroorganicznych, zwi¹zków stosowanych w przemyle oraz zwi¹zków powstaj¹cych w sposób niezamierzony. Zwi¹zki te charakteryzuj¹ siê znaczn¹ trwa³oci¹ we wszystkich elementach rodowiska, ulegaj¹ biokumulacji, cechu-je cechu-je du¿a rozpuszczalnoæ w t³uszczach, przenoszone s¹ z powietrzem atmosferycznym i wod¹ na du¿e od-leg³oci, kumuluj¹ siê w ekosystemach l¹dowych i wodnych.
Badania nad ocen¹ ska¿eñ rodowiska i ¿ywnoci pestycydami rozpoczêto w latach 60. lub na pocz¹tku lat 70. ubieg³ego wieku w wielu uprzemys³owionych krajach. Wyniki tych badañ by³y podstaw¹ do
wpro-wadzenia ograniczeñ, a nastêpnie zakazu stosowania i produkcji pestycydów chloroorganicznych. DDT by³ najszerzej stosowanym pestycydem w rolnictwie, ogrodnictwie, sadownictwie i lenictwie w ró¿nych strefach klimatycznych. wiatowe zu¿ycie DDT od 1950 r. do 1993 r. szacuje siê na oko³o 2,6 mln ton. W Polsce od ponad 30 lat w produkcji rodków ochro-ny rolin stosuje siê substancje i preparaty, które nie zawieraj¹ TZO.
Produkcjê PCB na skalê przemys³ow¹ rozpoczêto w 1929 r. Preparaty PCB znalaz³y szerokie zastoso-wanie w wielu ga³êziach przemys³u. Najwiêkszym wiatowym producentem preparatów technicznych PCB (Aroclory) by³a firma Monsanto w USA. Ocenia siê, ¿e wiatowa produkcja PCB przekroczy³a 1,5-2 mln ton, z czego po³owê wykorzystano w produkcji transformatorów i kondensatorów. Od 1971 r. zaczêto wprowadzaæ ograniczenia, a nastêpnie zakazy produk-cji i stosowania PCB. W Polsce PCB nie by³y nigdy produkowane na skalê przemys³ow¹. Natomiast znacz-ny by³ import PCB stosowaznacz-nych w urz¹dzeniach ener-getycznych.
W Polsce regularne badania nad ocen¹ zawartoci pestycydów i PCB w tkankach zwierz¹t i ¿ywnoci
Zawartoæ pestycydów chloroorganicznych
i kongenerów polichlorowanych bifenyli
w rybach ba³tyckich
ALICJA NIEWIADOWSKA, TOMASZ KILJANEK, STANIS£AW SEMENIUK, JAN ¯MUDZKI
Zak³ad Farmakologii i Toksykologii Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy
Niewiadowska A., Kiljanek T., Semeniuk S., ¯mudzki J.
Levels of organochlorine pesticides and polychlorinated biphenyls in Baltic fish
Summary
The occurrence and levels of organochlorine pesticides and polychlorinated biphenyls (PCB) were determined in herring, sprat and salmon from the southern Baltic Sea, collected in the period 2006-2009. The determinations of HCH isomers (alpha-, beta- and gamma-HCH), HCB, Ó-DDT (p,p-DDT, o,p-DDT, p,p-DDE and p,p-DDD) and Ó-PCB (seven indicator PCB congeners 28, 52, 101, 118, 138, 153 and 180) were carried out using capillary gas chromatography. The mean concentrations of Ó-DDT expressed on whole weight basis ranged from 25.7 µg/kg (herring) to 64.4 µg/kg (salmon), and for Ó-PCB from 15 µg/kg (herring) to 39.4 µg/kg (salmon). The levels of Ó-DDT and Ó-PCB were about 2.5-fold higher in the muscle of salmon than in muscle of other fish species. The mean contribution of p,p-DDE to the sum of DDT and PCB 153 and PCB 138 to the sum of PCB exceeded 60% in all fish samples studied. No differences in contamination levels among the years of study were observed.
pochodzenia zwierzêcego prowadzone s¹ w Pañst-wowym Instytucie Weterynaryjnym w Pu³awach od ponad 40 lat (12, 15-17). Prace te prowadzone by³y corocznie na zlecenie i przy wspó³pracy resortu rol-nictwa. Badania takie s³u¿¹ nie tylko zabezpieczeniu zdrowia konsumentów, ale s¹ tak¿e spe³nieniem wy-magañ dotycz¹cych jakoci produkowanej ¿ywnoci dla potrzeb rynku wewnêtrznego oraz w miêdzynaro-dowym handlu ¿ywnoci¹.
G³ównym ród³em nara¿enia na chlorowane wêglo-wodory aromatyczne dla populacji generalnej jest ¿yw-noæ pochodzenia zwierzêcego, której udzia³ w ca³ko-witym pobraniu stanowi nawet 90%. Na uwagê zas³u-guj¹ ryby morskie i s³odkowodne oraz inne produkty akwakultury, które zawieraj¹ znacznie wy¿sze stê¿e-nia zwi¹zków chloroorganicznych ni¿ inne rodzaje ¿ywnoci.
Ba³tyk nale¿y do akwenów znacznie zanieczyszczo-nych trwa³ymi zwi¹zkami chloroorganicznymi. Jest morzem, w którym wymiana wody z oceanem nastê-puje bardzo powoli, co powoduje, ¿e zanieczyszcze-nia sp³ywaj¹ce rzekami z ca³ego obszaru uprzemys³o-wionych krajów nadba³tyckich pozostaj¹ w nim d³u-¿ej ni¿ w innych obszarach wodnych.
Celem badañ by³a ocena wystêpowania i zawartoci pestycydów chloroorganicznych i wskanikowych kon-generów PCB w wybranych gatunkach ryb ba³tyckich.
Materia³ i metody
Obiektem badañ by³y nastêpuj¹ce gatunki ryb morskich: led (Clupea harengus), szprot (Sprattus sprattus) i ³oso (Salmo salar). Próbki do badañ pobierali lekarze Inspekcji Weterynaryjnej zgodnie z instrukcj¹ G³ównego Lekarza Weterynarii i dostarczali je wraz ze wiadectwem pocho-dzenia. Próbki pobierane by³y z kutrów rybackich w punk-tach wy³adunku ryb lub w zak³adach przetwórczych ryb. Próbki ryb pochodzi³y z polskich obszarów po³owowych Morza Ba³tyckiego obszary Miêdzynarodowej Rady Ba-dañ Morza (ICES) 24, 25 i 26. W latach 2006-2009 otrzy-mano ³¹cznie 101 próbek ryb, w tym 36 próbek ³ososia, 33 próbki szprota i 32 próbki ledzia.
Badane pestycydy chloroorganiczne to: HCB, alfa-HCH, beta-HCH, gamma-HCH, p,p-DDT, o,p-DDT, p,p-DDE i p,p-DDD, a PCB to wskanikowe kongenery PCB IUPAC nr 28, 52, 101, 118, 138, 153 i 180. Wykrywanie oraz ilociowe oznaczanie tych zwi¹zków wykonywano metodami kapilarnej chromatografii gazowej z detekcj¹ wychwytu elektronów. Pozosta³oci zwi¹zków ekstrahowa-no z próbek miêni ryb za pomoc¹ eteru naftowego i aceto-nu razem z t³uszczem. Po odparowaniu rozpuszczalników ekstrakty poddawano oczyszczaniu kwasem siarkowym. Oddzielanie PCB od pestycydów chloroorganicznych wy-konywano hydroliz¹ alkoholowym roztworem wodorotlen-ku potasowego. Ekstrakty analizowano w chromatografie gazowym.
Laboratorium Zak³adu Farmakologii i Toksykologii PIWet-PIB posiada certyfikat akredytacji Polskiego Cen-trum Akredytacji Nr AB 485. Zakres akredytacji obejmuje stosowan¹ metodê oznaczania zawartoci badanych
zwi¹z-ków. Parametry wyznaczone w procesie walidacji nie prze-kracza³y wartoci dopuszczalnych dla metod chromatogra-ficznych: wspó³czynniki zmiennoci (CV) okrelaj¹ce pre-cyzjê metod wynosi³y < 12% dla powtarzalnoci i < 15% dla odtwarzalnoci, a odzyski przekracza³y 85%. Granica oznaczalnoci dla próbek miêni ryb wynosi³a 0,1 µg/kg.
Laboratorium regularnie uczestniczy w programach ba-dañ bieg³oci organizowanych przez FAPAS oraz Labora-torium Referencyjne Unii Europejskiej (EURL-CVUA Frei-burg). Wyniki tych badañ potwierdzi³y, ¿e laboratorium do-starcza wiarygodnych wyników (tzn. wskaniki Z-score miêdzy 2 a +2). Jednoczenie, jako element planu stero-wania jakoci¹ badañ, równolegle z badanymi próbkami oznaczano próbki odczynnikowe, próbki kontrolne (wzbo-gacone zró¿nicowanymi stê¿eniami badanych zwi¹zków) oraz próbki certyfikowanych materia³ów odniesienia (CRM). Potwierdzono zgodnoæ uzyskiwanych wyników dla nastêpuj¹cych badanych CRM: CRM 598 Pestycydy chloroorganiczne w oleju z w¹troby dorsza, CRM 349 PCB w oleju z w¹troby dorsza, CRM 350 PCB w oleju z makreli.
Wyniki i omówienie
W badanych próbkach tkanki miêniowej ryb stwier-dzono powszechne wystêpowanie pozosta³oci DDT i jego metabolitów. Obecnoæ p,p-DDT i jego meta-bolitu p,p-DDD wykryto w 99% próbek; tylko jedna próbka ³ososia nie zawiera³a tych zwi¹zków. Pozosta-³oci p,p-DDE wystêpowa³y we wszystkich próbkach ryb, a o,p-DDT w 33% próbek, najczêciej w tkan-kach ³ososia. Wród innych badanych pestycydów wykrywano HCB i izomer beta-HCH. Zawartoæ HCB stwierdzono we wszystkich badanych próbkach le-dzi, w 97% ³ososi i 85% szprotów w niskich stê¿e-niach, rednio od 1,5 µg/kg tkanki u szprotów do 2,9 µg/kg u ³ososi. Pozosta³oci izomeru beta-HCH wy-krywano w oko³o 44% próbek ka¿dego badanego ga-tunku w niskich stê¿eniach od 0,4 µg/kg w tkankach ledzi do 0,6 µg/kg w ³ososiach.
Wyniki oznaczeñ zawartoci Ó-DDT (suma p,p--DDE, p,p-DDD, o,p-DDT i p,p-DDT) w tkance miêniowej ryb zestawiono w tab. 1. Najwy¿sze red-nie stê¿enia Ó-DDT oznaczono w ³ososiach 64,4 µg/ kg miêni, w tym: p,p-DDE 42,0 µg/kg, p,p-DDD 12,9 µg/kg, p,p-DDT 8,3 µg/kg i o,p-DDT 1,2 µg/kg. Podobny profil zwi¹zków zaobserwowano u pozosta-³ych gatunków (ryc. 1). Udzia³ procentowy p,p-DDE w sumarycznym DDT przekracza³ 60%. rednie stê-¿enia i mediany Ó-DDT w tkankach ³ososia by³y oko-³o 2,5 razy wy¿sze ni¿ u ledzi i szprotów. W kolej-nych latach badañ nie stwierdzono znacz¹cych ró¿nic w stê¿eniach DDT i jego metabolitów (ryc. 2). W ba-danych miêniach ryb oznaczono zawartoæ t³uszczu, która wynosi³a rednio: ³oso 8,2% (od 1,7% do 16%), szprot 7,3% (od 2,7% do 13,7%) i led 4,8% (od 1,2% do 8,4%). Stê¿enia Ó-DDT w przeliczeniu na t³uszcz wynosi³y rednio 786 µg/kg w ³ososiach, 372 µg/kg w szprotach i 533 µg/kg w ledziach.
Obecnoæ PCB wykryto we wszystkich badanych próbkach. Wród badanych kongenerów PCB 153, 138 i 118 wystêpowa³y we wszystkich próbkach, a pozo-sta³e kongenery w ponad 90% ryb z wyj¹tkiem PCB 28 w szprotach (76%).
Wyniki oznaczeñ zawartoci PCB (suma kongene-rów nr 28, 52, 101, 118, 138, 153 i 180) zestawiono w tab. 2. Najwy¿sze rednie stê¿enia Ó-PCB oznaczo-no w ³ososiach 39,4 µg/kg miêni, w tym PCB 153 13,0 µg/kg, PCB 138 11,2 µg/kg, PCB 118 5,3 µg/ kg, PCB 101 4,9 µg/kg, PCB 180 3,2 µg/kg, PCB 52 1,2 µg/kg i PCB 28 0,5 µg/kg. Podobny profil
kongenerów zaobserwowano u pozosta-³ych gatunków (ryc. 3). Udzia³ procento-wy PCB 153 i 138 w sumarycznym PCB wynosi³ oko³o 60%. rednie stê¿enia i mediany Ó-PCB w tkankach ³ososia by³y oko³o 2,5 razy wy¿sze ni¿ u ledzi i szprotów. W kolejnych latach badañ nie stwierdzono znacz¹cych ró¿nic w stê-¿eniach PCB (ryc. 4). Stê¿enia Ó-PCB w przeliczeniu na t³uszcz wynosi³y red-nio 481 µg/kg w ³ososiach, 219 µg/kg w szprotach i 311 µg/kg w ledziach.
Interpretacja wyników oznaczeñ pesty-cydów chloroorganicznych i PCB jest utrudniona, poniewa¿ zarówno w kraju, jak i w Unii Europejskiej lub Kodeksie ¯ywnociowym nie ma przepisów regu-luj¹cych ich najwy¿sze dopuszczalne poziomy w ry-bach. Dla zalecanych do oznaczeñ wskanikowych kongenerów PCB w niektórych krajach europejskich (np. Niemcy, Holandia) ustalono najwy¿sze dopusz-czalne poziomy, które wynosz¹ od 40 do 100 µg/kg w zale¿noci od kongeneru PCB (7, 9). Szwecja wpro-wadzi³a limity tylko dla kongeneru PCB 153 wy-nosz¹ce 100 µg/kg. Od 2007 r. w ramach Komitetu Ekspertów KE Trwa³e zanieczyszczenia organiczne w ¿ywnoci trwaj¹ prace nad ustaleniem i uzgodnie-niem dopuszczalnych limitów PCB w ¿ywnoci ³¹cz-nie z rybami i w paszach w krajach UE.
Tab. 1. Zawartoæ Ó-DDT w miêniach badanych ryb
Tab. 2. Zawartoæ Ó-PCB w miêniach badanych ryb
k e n u t a G pLrióczbbeak Watrocistê¿eñwµg/kg a i n d e r min-.maks. mediana 90-percentyl 95-percentyl o s o £ 36 64,42 5,6-144,7 64,9 96,6 104,3 led 32 25,69 18,2-59,4 23,1 39,1 144,7 t o r p z S 33 27,01 10,0-44,9 23,7 39,8 141,1 k e n u t a G pLrióczbbeak h c y n a d a b g k / g µ w ñ e ¿ ê t s i c o tr a W a i n d e r min-.maks. mediana 90-percentyl 95-percentyl o s o £ 36 39,41 7,5-79,3 37,0 59,4 62,1 led 32 15,00 6,4-26,3 13,7 23,1 24,5 t o r p z S 33 15,92 7,7-26,5 14,9 23,2 24,8
Ryc. 1. Udzia³ procentowy DDT i jego metabolitów w
miê-niach badanych ryb Ryc. 2. Zawartoæ Ó-DDT w miêniach ryb morskich w la-tach 2006-2009
Ryc. 3. Udzia³ procentowy kongenerów PCB w miêniach
Porównanie uzyskanych wyników z wynikami ba-dañ innych autorów utrudnia fakt, ¿e autorzy stosuj¹ ró¿ne metody analityczne, ró¿ny sposób przygotowa-nia próbki oraz ró¿ny sposób przedstawiaprzygotowa-nia wyników (np. w przeliczeniu na t³uszcz lub na tkankê). Dodat-kowo wyniki badañ wystêpowania grupy niedioksy-nopodobnych PCB w rybach prezentowane s¹ w zró¿-nicowany sposób: jako suma 7 wskanikowych kon-generów PCB oznaczonych numerami IUPAC 28, 52, 101, 118, 138, 153 i 180 (zalecenie UE), suma 6 kon-generów (PCB 28, 52, 101, 138, 153 i 180 zalecenie EFSA), suma 3 kongenerów (PCB 138, 153 i 180), a nawet jako tylko PCB 153 lub suma 19, 23, 30 b¹d 68 wybranych kongenerów (3, 4, 7, 9, 14, 20).
Oceniaj¹c wyniki badañ uzyskane dla zwi¹zków chloroorganicznych w tkankach ledzi, szprotów i ³o-sosi nale¿y podkreliæ, ¿e rednie stê¿enia tych zwi¹z-ków s¹ zbli¿one do rezultatów otrzymanych przez in-nych autorów dla tych gatunków ryb ba³tyckich, a na-wet ni¿sze (1, 13, 14, 18, 20). Badania tych autorów równie¿ potwierdzaj¹ znacz¹cy, ponad 50%, udzia³ p,p-DDE w sumarycznym stê¿eniu DDT i kongene-rów PCB 153 i 138 w sumarycznym stê¿eniu PCB. Pod wzglêdem zawartoci omawianych zanieczysz-czeñ ryby stanowi¹ bardzo zró¿nicowan¹ grupê z po-wodu ró¿nej iloci t³uszczu tkankowego, wieku, czy miejsca i typu ¿erowania. Ryby o niskiej zawartoci t³uszczu charakteryzuj¹ siê ni¿szymi stê¿eniami zwi¹z-ków chloroorganicznych w porównaniu z tzw. rybami t³ustymi. W badaniach polskich i innych krajów po-twierdzono wystêpowanie wy¿szych stê¿eñ DDT i PCB w tkankach ³ososia ba³tyckiego ni¿ np. w le-dziach i w szprotach (1, 3, 7, 9, 21, 22). Zaniepokoje-nie wzbudzi³y prace o wykrywaniu wy¿szych stê¿eñ trwa³ych zwi¹zków chloroorganicznych, zw³aszcza dioksyn i PCB, w tkankach ³ososi hodowlanych w porównaniu z ³ososiami wolno ¿yj¹cymi (6, 8, 11). Zjawisko to t³umaczy sposób ¿ywienia ryb. Ryby ho-dowlane nara¿one s¹ na te zwi¹zki poprzez pasze, za ska¿enia ryb wolno ¿yj¹cych zale¿¹ przede wszystkim od poziomu zanieczyszczeñ wystêpuj¹cych w ró¿nych obszarach morskich i akwenach ródl¹dowych. Pasze dla ryb wytwarzane s¹ na bazie produktów rybnych, w tym t³uszczu rybnego i zawieraj¹ wy¿sze poziomy zwi¹zków chloroorganicznych. W produkcji paszy dla ³ososi wprowadza siê zmiany, zastêpuj¹c czêciowo m¹czki i t³uszcz rybny surowcem rolinnym. Zgodnie z naukow¹ opini¹ EFSA, w aspekcie bezpieczeñstwa dla konsumenta nie wystêpuj¹ ró¿nice miêdzy rybami wolno ¿yj¹cymi a rybami hodowlanymi (8).
W krajach, gdzie prowadzone s¹ systematyczne pro-gramy monitoringu i urzêdowej kontroli ¿ywnoci, stwierdzono obni¿anie siê poziomów oraz wielkoci pobieranych chlorowanych wêglowodorów aromatycz-nych, w tym DDT i PCB, z ¿ywnoci¹ (1, 4, 12, 16, 18, 20). Dotyczy to równie¿ ryb morskich, ale obni¿a-nie siê ich zawartoci nastêpuje w mobni¿a-niejszym stopniu. Badania krajowe prowadzone od wielu lat w Morskim
Instytucie Rybackim w Gdyni równie¿ wskazuj¹ na obni¿enie siê poziomów tych zwi¹zków w tkankach ryb morskich (21, 22).
Ocenê nara¿enia cz³owieka na pozosta³oci chloro-wanych wêglowodorów aromatycznych w ¿ywnoci prowadzi siê w wielu krajach, badaj¹c ich zawartoæ w ca³odziennych racjach pokarmowych poszczegól-nych grup populacji, w grupach ¿ywnoci wchodz¹-cych w sk³ad pe³nej diety lub w wybranych grupach ¿ywnoci, najczêciej w ¿ywnoci pochodzenia zwie-rzêcego. Mimo ró¿nic w stosowanych metodach nie stwierdza siê przekroczeñ dopuszczalnego dziennego ich pobrania (ADI, TDI).
Z badañ nad wystêpowaniem zwi¹zków chloroor-ganicznych wynika, ¿e najwy¿sze ich stê¿enia wykry-wa siê w ¿ywnoci pochodzenia morskiego, a wiêc w rybach, przetworach i olejach rybnych, skorupiakach i miêczakach, a tak¿e w rybach s³odkowodnych (2-5, 19, 23, 24). Pobranie tych zwi¹zków jest cile uza-le¿nione od zwyczajów ¿ywieniowych w ró¿nych kra-jach lub regionach i od wielkoci spo¿ycia ryb, które przeciêtnie wynosi od kilkunastu gramów dziennie do nawet ponad 100 gramów, w tym ponad 60% stano-wi¹ ryby morskie (7, 9). Ryby i ich przetwory mog¹ stanowiæ od 30% do nawet 70% dziennego pobrania pestycydów i PCB (2, 4, 5, 10, 23, 24). Badania osza-cowania dziennego pobrania tych zwi¹zków z rybami potwierdzi³y, ¿e w grupach ludnoci o podwy¿szonym spo¿yciu ryb pobranie by³o wy¿sze, ale obliczone ilo-ci pobrania w wielu krajach s¹ ni¿sze ni¿ wartoilo-ci uznane za bezpieczne i dopuszczalne, i nie stwarzaj¹ zagro¿enia dla cz³owieka.
Wskutek zanieczyszczenia rodowiska ryby ba³tyc-kie mog¹ zawieraæ podwy¿szone poziomy dioksyn, PCB, pestycydów chloroorganicznych, metali toksycz-nych i intoksycz-nych pozosta³oci chemicztoksycz-nych. Oznaczone stê¿enia tych zwi¹zków nie stanowi¹ zagro¿enia dla zdrowia konsumentów. Ryby i przetwory rybne ze wzglêdu na ich sk³ad chemiczny i wartoæ od¿ywcz¹ s¹ wartociowymi sk³adnikami diety. Zdaniem auto-rytetów z zakresu ¿ywienia, niezbêdne jest spo¿ywa-nie ryb i powinno byæ ono zró¿nicowane pod wzglê-dem gatunku i pochodzenia ryb.
Pimiennictwo
1.Atuma S., Linder C.-E., Wicklund-Glynn A., Andersson O., Larsson L.: Survey of consumption fish from Swedish waters for chlorinated pesticides and polychlorinated biphenyls. Chemosphere 1996, 33, 791-799.
2.Baars A., Bakker M., Baumann R., Boon P., Freijer J., Hoogenboom L., Hoogerbrugge R., Van Klaveren J., Liem A., Traag W., Vries J.: Dioxins, dioxin-like PCBs and non-dioxin-like PCBs in foodstuffs: occurrence and dietary intake in The Netherlands. Toxicol. Lett. 2005, 151, 51-61. 3.Burreau S., Zebuhr Y., Broman D., Ishaq R.: Biomagnification of PBDEs
and PCBs in food webs from the Baltic Sea and the northern Atlantic Ocean. Sci. Total Environ. 2006, 366, 659-672.
4.Darnerud P., Atuma S., Aune M., Bjerselius R., Glynn A., Grawe K., Bec-ker W.: Dietary intake estimations of organohalogen contaminants (dioxins, PCB, PBDE and chlorinated pesticides, e.g. DDT) based on Swedish market basket data. Food Chem. Toxicol. 2006, 44, 1597-1606.
5.DVFA Danish Veterinary and Food Administration, Food monitoring, 1998--2003. Part 1. Chemical contaminants. Publication No. 2005:01.
6.Easton M., Luszniak D., Von der Geest E.: Preliminary examination of con-taminant loadings in farmed salmon, wild salmon and commercial salmon feed. Chemosphere 2002, 46, 1053-1074.
7.EFSA Opinion of the Scientific Panel on Contaminants in the Food Chain on a request from the Commission related to the presence of non dioxin-like polychlorinated biphenyls (PCB) in feed and food. EFSA Journal 2005, 284, 1-137.
8.EFSA Opinion of the Scientific Panel on Contaminants in the Food Chain on a request from the European Parliament related to the safety assessment of wild and farmed fish. EFSA Journal 2005, 236, 1-118.
9.EFSA Results of monitoring of non dioxin-like polychlorinated biphenyls (PCB) in food and feed. EFSA Journal 2010, 8 (7), 1701, 1-35.
10.Fattore E., Fanelli R., Dellate E., Turrini A., Domenico A.: Assessment of the dietary exposure to non-dioxin-like PCBs of the Italian general popula-tion. Chemosphere 2008, 73, 5278-5283.
11.Hites R. A., Foran J. A., Carpenter D. O., Hamilton M. C., Knuth B. A., Schwager S. J.: Global assessment of organic contaminants in farmed sal-mon. Science 2004, 303, 226-229.
12.Juszkiewicz T., Niewiadowska A.: Pozosta³oci pestycydów i polichlorowa-nych dwufenyli w tkankach zwierz¹t, mleku, jajach i rodowisku w wietle 15-letnich badañ w³asnych. Medycyna Wet. 1984, 40, 323-327.
13.Karl H., Ruoff U.: Dioxins, dioxin-like PCBs and chloroorganic contami-nants in herring, Clupea harengus, from different fishing grounds of the Baltic Sea. Chemospere 2007, 67, 90-95.
14.Koistinen J., Kiviranta H., Ruokojarvi P., Parmanne R., Verta M., Halli-kainen A., Vartiainen T.: Organohalogen pollutants in herring from the nor-thern Baltic Sea: Concentrations, congener profiles and explanatory factors. Environ. Pollut. 2008, 154, 172-183.
15.Niewiadowska A., Semeniuk S., ¯mudzki J.: Pozosta³oci pestycydów w ¿yw-noci pochodzenia zwierzêcego w latach 1997-2006 w Polsce. Medycyna Wet. 2008, 64, 1221-1224.
16.Niewiadowska A., ¯mudzki J.: Chlorinated hydrocarbons in animal tissues and products of animal origin from Poland, [w:] Loganathan B. G., Lam P. K. S. (ed.): Global contamination trends of persistent organic chemicals. CRC Press, Taylor&Francis Group 2011, 337-353.
17.Niewiadowska A., ¯mudzki J., Semeniuk S., Kiljanek T.: Zawartoæ polichlo-rowanych bifenyli w ¿ywnoci pochodzenia zwierzêcego. Medycyna Wet. 2010, 66, 259-263.
18.Pikkarainen A.-L., Parmanne R.: Polychlorinated biphenyls and organo-chlorine pesticides in Baltic herring 1985-2002. Mar. Pollut. Bull. 2006, 52, 1299-1309.
19.Smith A. G., Gangolli S. D.: Organochlorine chemicals in seafood: occur-rence and health concerns. Food Chem. Toxicol. 2002, 40, 767-779. 20.Strandberg B., Strandberg L., van Bavel B., Bergqvist P.-A., Broman D.,
Falandysz J., Naf C., Papakosta O., Rolff C., Rappe C.: Concentrations and spatial variations of cyclodienes and other organochlorines in herring and perch from the Baltic Sea. Sci. Total Environ. 1998, 215, 69-83.
21.Szlinder-Richert J., Barska I., Mazerski J., Usydus Z.: Organochlorine pesti-cides in fish from the southern Baltic Sea: Levels, bioaccumulation features and temporal trends during the 1995-2006 period. Mar. Pollut. Bull. 2008, 56, 927-940.
22.Szlinder-Richert J., Barska I., Mazerski J., Usydus Z.: PCBs in fish from the southern Baltic Sea: Levels, bioaccumulation features, and temporal trends during the period from 1997 to 2006. Mar. Pollut. Bull. 2009, 58, 85-92. 23.Vaz R.: Average Swedish dietary intakes of organochlorine contaminants via
foods of animal origin and their relation to levels in human milk, 1975-1990. Food Addit. Contam. 1995, 12, 543-558.
24.Voorspoels S., Covaci A., Neels H.: Dietary PCB intake in Belgium. Envi-ron. Toxicol. Pharmacol. 2008, 25, 179-182.
Adres autora: dr hab. Alicja Niewiadowska, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: niewiado@piwet.pulawy.pl
