Medycyna Wet. 2011, 67 (7) 440
Artyku³ przegl¹dowy Review
W ostatnich latach coraz wiêksz¹ uwagê powiêca siê zdrowemu ¿ywieniu, tak ludzi, jak i zwierz¹t. Do-tyczy to naturalnych produktów ¿ywnociowych i pasz oraz przetworzonych produktów odpowiednio mody-fikowanych. Jednym z g³ównych celów ich stoso-wania w ¿ywieniu jest ogólne wzmocnienie funkcji ¿yciowych organizmu przy jednoczesnym usuwaniu i ograniczaniu ryzyka wyst¹pienia niektórych schorzeñ (1, 5, 8-12, 16, 17, 19, 29). Z takim ¿ywieniem wi¹¿e siê w sposób istotny poprawa procesów metabolicz-nych oraz fizjologiczmetabolicz-nych organizmu ¿ywiciela.
Obserwowane tendencje sukcesywnego zwiêksza-nia asortymentu produktów ¿ywnociowych i paszo-wych o charakterze prozdrowotnym s¹ zgodne z aktu-alnymi pogl¹dami, wed³ug których ¿ywnoæ jest po-strzegana nie tylko jako wy³¹czne ród³o sk³adników od¿ywczych, zaspokajaj¹cych potrzeby organizmu, ale dostrzega siê jej wp³yw na ogólny stan zdrowotny (2, 5, 12, 15, 25, 29, 30). Wród niezbêdnych, podstawo-wych pokarmów oraz pasz stanowi¹cych naturalny pokarm na uwagê zas³uguj¹ te, które w sposób szcze-gólny, prozdrowotnie, wp³ywaj¹ na funkcjonowanie organizmu (5, 10-12, 14, 16, 17, 25, 28, 29). W³aci-we, racjonalne od¿ywianie mo¿e bowiem przyczyniaæ siê do poprawy sprawnoci fizycznej i psychicznej or-ganizmu ¿ywiciela oraz wyd³u¿ania redniego okresu jego ¿ycia. Tym samym prowadzi ono do powstrzy-mywania przedwczesnej miertelnoci spowodowanej niektórymi schorzeniami nowotworowymi, cukrzyc¹, sercowo-naczyniowymi, kr¹¿eniowymi, mia¿d¿ycami,
zawa³ami serca itp. Rozwijaj¹ca siê dynamicznie w ostat-niej dekadzie wiedza ¿ywieniowa, technologiczna i bio-chemiczna wskazuje na istotê funkcjonalnoci niektó-rych pokarmów oraz sposobów ¿ywienia ludzi i zwie-rz¹t (1, 3, 5, 16, 17, 19, 23, 27, 29). Bierze ona pod uwagê równoczenie aspekt odpornociowy organizmu i jego dobre samopoczucie, poprzez uwzglêdnienie roli pokarmów w obni¿aniu ryzyka wyst¹pienia wielu scho-rzeñ, tak¿e przewlek³ych (5, 7, 10, 13, 16). Poszerzo-na w zPoszerzo-nacznym stopniu wiedza o fizjologicznej bio-aktywnoci komponentów diet zarówno pochodzenia rolinnego, jak i zwierzêcego spowodowa³a istotn¹ zmianê w spojrzeniu na rolê ¿ywnoci w utrzymaniu w³aciwego, po¿¹danego stanu zdrowia. W efekcie doprowadzi³o to do rozwoju nowej generacji ¿ywno-ci maj¹cej równie¿ na celu dostarczanie korzy¿ywno-ci pro-zdrowotnych (1, 18, 22, 28). ¯ywnoæ nowej genera-cji, jak równie¿ niektóre rodzaje karmy dla zwierz¹t, okrelane s¹ mianem funkcjonalnych (1). Termin ten odnoszony jest bowiem do naturalnych produktów organicznych i innych rodków spo¿ywczych, czasem o specjalnie zaprojektowanym sk³adzie, wykazuj¹cych medycznie udokumentowane korzystne dzia³anie pro-zdrowotne. Zwykle produkty te charakteryzuj¹ siê wy-sok¹ jakoci¹, tak¿e sensoryczn¹. ¯ywnoæ okrelana jest funkcjonaln¹, poniewa¿ jej bioaktywne dzia³anie wspomaga funkcjonowanie organizmu poprzez utrzy-mywanie go w dobrej kondycji zarówno fizycznej, jak i psychicznej. Nierzadko mo¿e ona tak¿e odgrywaæ pewn¹ rolê w terapii wielu schorzeñ bezporednio
Funkcjonalne w³aciwoci
¿ywnoci pochodzenia rolinnego
ALICJA SIUTA, GENOWEFA BONCZAR*
Biblioteka, *Katedra Przetwórstwa Produktów Zwierzêcych Wydzia³u Technologii ¯ywnoci UR, ul. Balicka 122, 30-149 Kraków
Siuta A., Bonczar G.
Functional properties of plant food
Summary
This paper presents the properties of selected plant food products and plant feed varieties containing specific ingredients (that are sources of functional food), as well as the biological activity of these products and feeds in humans and animals. The concept of functional food and feed is defined, and the role of these substances in nutrition is described. The paper also discusses the role of selected vegetables, fruits, and condiments in the inhibition of many diseases, including degenerative ones, associated with the ageing process, such atherosclerosis, dementia, hypercholesteremia, and physical infirmity.
Medycyna Wet. 2011, 67 (7) 441
zwi¹zanych z od¿ywianiem i innych np. wynikaj¹cych z zaawansowanego wieku (2, 7-9, 15, 16, 27, 28). ¯yw-noæ funkcjonalna obejmuje te produkty i pasze, które obok tradycyjnej wartoci od¿ywczej maj¹ udokumen-towane naukowo w zakresie medycznym, dodatkowe w³aciwoci korzystnego, dobroczynnego wp³ywu na zdrowie (1, 2, 5, 24, 25, 30). Podjête próby precyzyj-nego zdefiniowania pojêcia ¿ywnoci funkcjonalnej, dostarczaj¹cej korzyci prozdrowotnych, w znacznym stopniu zmieni³y rolê diety w ¿ywieniu ludzi i zwie-rz¹t.
Wed³ug wiêkszoci autorów cytowanych przez Ab-del-Salama (1), ¿ywnoæ funkcjonaln¹ stanowi¹ po-karmy (substancje i te sk³adniki pokarmowe), które mog¹ byæ rozpatrywane w kontekcie dostarczaj¹cych terapeutycznych czy farmakologicznych korzyci, obok podstawowych ¿ywieniowych. Pojêcie ¿ywnoci funk-cjonalnej jest interpretowane przez ró¿nych autorów w rozmaity sposób, mniej lub bardziej precyzyjnie. American Dietetic Association (4) za jedn¹ z najwa¿-niejszych czy podstawowych cech definiuj¹cych okre-lenie ¿ywnoci funkcjonalnej uwa¿a wp³yw jakiego-kolwiek pokarmu lub sk³adnika, który dostarcza do-datkowych korzyci zdrowotnych poza tradycyjnymi wartociami od¿ywczymi. Produkty bêd¹ce ¿ywnoci¹ funkcjonaln¹ zwykle s¹ lub mog¹ byæ stosowane jako ogólny pokarm czy karma. Stanowi¹ zatem niekwes-tionowany element codziennej diety ludzi i zwierz¹t. Badania ¿ywieniowe, w³¹czaj¹c aspekt medyczny, w sposób znacz¹cy poszerzy³y wiedzê na temat ¿yw-noci w ogólnym rozumieniu, ale szczególnie ¿ywno-ci funkcjonalnej, daj¹c naukowe podstawy do wyka-zania integracji pomiêdzy niektórymi pokarmami oraz metodami i sposobami od¿ywiania a stanem zdrowia (5, 9, 16, 27). Wykazano bowiem, ¿e niektóre rodzaje pokarmu zapobiegaj¹ wielu schorzeniom, mog¹ po-prawiaæ samopoczucie organizmu, zwiêkszaj¹c jego wydolnoæ psychofizyczn¹, a nawet spowalniaj¹c za-chodz¹ce w organizmie procesy starzenia (1, 3, 7-9).
Funkcjonalne pokarmy charakteryzuj¹ siê pewny-mi okrelonypewny-mi cechapewny-mi. Uwzglêdniaj¹ one pewny-miêdzy innymi zdolnoæ poprawy ogólnego funkcjonowania organizmu cz³owieka lub zwierzêcia, zwiêkszenie aktywnoci biologicznej oraz mo¿liwoæ stymulacji uk³adu immunologicznego. Niejednokrotnie przypisuje siê im istotn¹ rolê w zapobieganiu chorobom cywili-zacyjnym, takim jak: nowotwory, choroby uk³adu kr¹-¿eniowo-naczyniowego, nadcinienie, alergie, zawa³y serca, hipercholesterolemii i innym (2, 5, 10, 12, 13, 16, 17, 24, 27). Funkcjonalne pokarmy musz¹ mieæ potwierdzone i udowodnione klinicznie aktywne funk-cje prozdrowotne. Istniej¹ ró¿ne kryteria podzia³u ogól-nej ¿ywnoci funkcjonalogól-nej, uwzglêdniaj¹ce, z jedogól-nej strony, rodzaj zaspokajanych potrzeb ¿ywieniowych i jej przeznaczenie, z drugiej natomiast, bior¹ce pod uwagê wystêpowanie w niej specyficznych sk³adni-ków od¿ywczych oraz zawartoæ swoistych kompo-nentów (1). St¹d uwaga ¿ywieniowców, dietetyków
i badaczy skupia siê na znaczeniu naturalnych pokar-mów oraz zastosowaniu w ¿ywieniu takich diet, które bêd¹ eliminowa³y b¹d ³agodzi³y ró¿nego typu aler-gie, nadcinienie i inne schorzenia dietopochodne, wystêpuj¹ce na tle nieprawid³owego ¿ywienia. Posze-rzona wiedza o roli fizjologicznej, psychofizycznej niektórych rodków spo¿ywczych i pasz znalaz³a za-uwa¿aln¹ uwagê producentów, dziêki której znacznie wzrós³ na rynku potencja³ ¿ywnoci funkcjonalnej i funkcjonalnych pasz (2, 5, 12, 13, 17, 23, 27). Wiele dotychczasowych badañ klinicznych sugeruje równie¿, ¿e konsumpcja niektórych warzyw i owoców reduku-je ryzyko pewnych degeneracyjnych chorób, takich jak: atherosklerozy, demencji, chorób naczyniowo-kr¹¿e-niowych, mia¿d¿ycy czy schorzeñ serca, a nawet ró¿-nego typu nowotworów (3, 5, 7-9, 14, 16, 17, 24). Najnowsze badania kliniczne donosz¹, ¿e zjadanie du¿ej iloci owoców i warzyw ma korzystny, dobro-czynny wp³yw równie¿ na przetrwanie w podesz³ym wieku (1, 3, 5, 20, 27). Dotyczy on tak¿e schorzeñ ru-chowo-fizycznych (niesprawnoci), chorób wewnêtrz-nych, jak i sfery neuropsychicznej, funkcjonowania mózgu i obwodowego uk³adu nerwowego (3, 5, 7, 8, 30). Niektóre badania przeprowadzone zarówno na ludziach, jak i zwierzêtach wskazuj¹, ¿e pojedyncze osobniki lub populacje, których dieta jest zasobna w naturalne owoce i warzywa oraz przyprawy (zio³a), s¹ w mniejszym stopniu nara¿ane na ryzyko wyst¹pie-nia nowotworów i innych chorób (9, 16, 17, 24, 28). Jest to spowodowane obecnoci¹ w naturalnych ro-linnych pokarmach (owoce, warzywa, zio³a) oraz pa-szach (z ³¹k, pastwisk, polan lenych, lasów) bioak-tywnych sk³adników o szerokim i zró¿nicowanym spektrum dzia³ania. W szczególnych przypadkach mog¹ one tak¿e wykazywaæ potencjalne mo¿liwoci hamowania nowotworów niektórych organów, jak: jamy ustnej, prze³yku, ¿o³¹dka, jelit, trzustki, w¹tro-by, macicy (endometrium) czy gruczo³u krokowego (2, 3, 5, 9, 10, 16, 24, 28). Generalnie dieta lub pasza, z wysok¹ zawartoci¹ rolinnej ¿ywnoci, jest dobro-czynna w zapobieganiu powstawaniu chronicznych chorób oraz nowotworów, jakkolwiek korzyci te mog¹ byæ w poszczególnych przypadkach zale¿ne od gene-tycznych uwarunkowañ (2, 5, 14, 17, 19).
Jednym z najczêciej spo¿ywanych warzyw oraz s³u¿¹cych jako karma dla zwierz¹t s¹ ziemniaki. Ba-dania wykaza³y, ¿e s¹ one i/czy mog¹ byæ podstawo-wym ród³em biologicznie aktywnych komponentów, w tym znacznych iloci witaminy C, B6, w³ókna po-karmowego, karotenoidów, polifenoli oraz kwasów chlorogenowych. Zwi¹zki te wykazuj¹ silne bioefekty antyoksydacyjne w organizmie. Przeciwutleniaj¹ce w³aciwoci polifenoli w ziemniakach s¹ zwi¹zane ze zmiataniem wolnych rodników i ochron¹ LDL, VLDL-lipoprotein przed oksydacj¹ (2, 7, 10, 13, 16, 20, 23, 30). Polifenole zawarte w ziemniakach maj¹ potencja³ anty hipercinieniowy, dzia³aj¹c jako mo-dulatory inhibitorów enzymów przekszta³caj¹cych
Medycyna Wet. 2011, 67 (7) 442
angiotensynê. W wyniku ich bioaktywnoci istnieje mo¿liwoæ t³umienia i hamowania stanów zapalnych. Przez niektórych autorów (20, 21, 24) postrzegane s¹ równie¿ antykancerogenne w³aciwoci ziemniaków. Innymi docenionymi pod wzglêdem biofunkcjonal-noci warzywami s¹: pomidory, broku³y, marchew, pietruszka i liczna grupa rolin krzy¿owych, w tym szpinak, szczaw, kapusta czerwona i sa³aty. G³ówny-mi powodaG³ówny-mi, dla których przyci¹gaj¹ one uwagê ¿ywieniowców, jest ich zasobnoæ w bioefektywny â-karoten, flawonoidy czy glutation (rozpuszczalny w wodzie antyoksydant), poza innymi wartociowymi sk³adnikami od¿ywczymi. Glutation ma zdolnoæ neutralizacji wolnych rodników i chelatowania jonów niektórych metali ciê¿kich, tj. ¿elaza, o³owiu czy mie-dzi. Pomidory s¹ tak¿e bogatym ród³em karotenoidu likopenu czy szerokiego zakresu ró¿nych polifenoli oraz witaminy C, E, kluczowych zwi¹zków przeciw-utleniaj¹cych. Karotenoidy, jako z³o¿one polieny, usu-waj¹ tlen singletowy, reaguj¹c z wolnymi rodnikami powstaj¹cymi np. podczas procesu peroksydacji lipi-dów (23). â-karoteny w wyniku reakcji addycji rodni-ka nadtlenku lipidu tworz¹ addukt rodni-karotenowy. Sub-stancje te wykazuj¹ tak¿e silny potencja³ redukcyjny wobec rodników nadtlenku wodoru, sulfonowych, tio-liowych czy ditlenku azotu (23). Likopen (ãã-karo-tenu), wystêpuj¹cy w pomidorach obok á-karotenu, â-karotenu wydaje siê najsilniejszym antyoksydantem wród karotenoidów. Potencja³ antyoksydacyjny ka-rotenoidów jest wa¿nym bioefektem prozdrowotnej aktywnoci w organizmie (14, 17, 19, 30).
Nale¿y podkreliæ, ¿e karotenoidy, bêd¹ce bioaktyw-nym komponentem naturalnego pokarmu i karmy ro-linnej stanowi¹ grupê ponad 600 zwi¹zków, przy czym w ¿ywnoci wystêpuje ich oko³o 50. Najczêciej jest to grupa karotenoidów lipofilowych, rozpuszczalnych w t³uszczach. Produkty rolinne charakteryzuj¹ siê wysok¹ wartoci¹ pokarmow¹ ze wzglêdu na obecnoæ czynnych sk³adników, takich jak polifenole (czosnek, cebula, papryka czerwona, szparagi, seler, szafran, imbir) i innych bioaktywnych zwi¹zków (2, 5, 16, 17). Czêsto wykazuj¹ one w organizmie szerokie spektrum dzia³ania o charakterze potencjalnie farmakologicz-nym. Poprzez eliminowanie reaktywnych form tlenu, zmiatanie wolnych rodników (nadtlenkowych, hy-droksylowych, hydroksynadtlenkowych), chelatowa-nie jonów metali ciê¿kich (Pb, Fe, Cu) oraz hamowa-nie aktywnoci hamowa-niektórych enzymów (oksydaz) posia-daj¹ silne w³aciwoci przeciwutleniaj¹ce (14, 17, 25). Wiele polifenoli dzia³a bakteriobójczo i bakteriosta-tycznie. W ten sposób produkty rolinne mog¹ chro-niæ organizm cz³owieka i zwierzêcia przed stresem oksydacyjnym, bêd¹cym przyczyn¹ mia¿d¿ycy, zawa-³ów, udarów mózgu czy przyspieszonego procesu sta-rzenia siê, a nawet zmian nowotworowych (2, 7, 8, 23-25). Antyoksydacyjne i antywolnorodnikowe bio-efekty wywo³uj¹ w organizmie zawarte w warzywach i owocach flawonoidy, w tym flawonole (kwercytyna
czy kempferol) w broku³ach, sa³acie, cebuli, ciemnych winogronach, brzoskwiniach, jab³kach, morelach; fla-wony wystêpuj¹ce w pietruszce, selerze, czerwonej papryce; flawanony w pomarañczach, grejpfrutach czy flawanole dostarczane w postaci winogron czy jab³ek (14).
Hegedus i wsp. (14) przedstawili zró¿nicowany w szerokim zakresie stopieñ zdolnoci oksydacji lipo-filnej i ogólnie przeciwutleniaj¹cej owoców moreli w zale¿noci od odmiany, roku zbioru oraz czu³oci stosowanych metod analizy. Zastosowanie powszech-nie u¿ywanej metody okrelania pojemnoci hydrofil-nej antyoksydacji poprawnie charakteryzuje badane owoce, podczas gdy analiza lipofilnej oksydacji pre-zentowa³a jedynie ma³¹ frakcjê z ca³kowitej pojem-noci przeciwutleniaj¹cej (14). Uwagê zwracaj¹ znicowane zawartoci karotenoidów w morelach ró¿-nych odmian, mniejsze w badanej odmianie preventa. Wydaje siê, ¿e morele mog¹ byæ doskona³ym ród³em antyoksydantów innych ni¿ karotenoidy (14). Przyjê-to, ¿e wskanikiem iloci spo¿ywanych warzyw i owo-ców jest koncentracja karotenoidów ogó³em w suro-wicy krwi. Badania Alipanaha i wsp. (3) sugeruj¹, ¿e niski poziom karotenoidów w organizmie mo¿e byæ przyczyn¹ braku sprawnoci fizycznej zwi¹zanej miê-dzy innymi z szybkoci¹ poruszania siê w podesz³ym wieku. Jednak¿e autorzy zaznaczaj¹, ¿e jednoznacz-nie jednoznacz-nie mo¿na stwierdziæ, czy karotenoidy odgrywaj¹ bezporednio biologiczn¹ rolê w okreleniu porusza-nia siê i ogólnej sprawnoci fizycznej, poniewa¿ wy-stêpuj¹c w warzywach lub owocach obok innych sk³ad-ników mog¹ wspomagaæ takie ich bioefekty. Zawarte w wielu zio³ach czy przyprawach, w tym w czosnku, imbirze i szafranie oraz ich mieszaninie bioaktywne substancje badane przez Madkora i wsp. (17) poda-wane szczurom powodowa³y istotn¹ redukcjê koncen-tracji ca³kowitej iloci lipidów i cholesterolu w suro-wicy krwi u zdrowych osobników dowiadczalnych. Na tej podstawie mo¿na s¹dziæ, ¿e obok innych do-broczynnych korzyci zdrowotnych poszczególnych zió³ i przypraw mog¹ one byæ równie¿ beneficjantami w profilaktyce hipercholesterolemii, a tak¿e ³agodze-niu ryzyka metabolicznych powik³añ i syndromów naczyniowo-sercowych u osobników z cukrzyc¹ (17). Wród naturalnych produktów rolinnych istotne zdro-wotne korzyci, obok zasadniczych ¿ywieniowych, przypisuje siê broku³om (16). Ostatnie badania prze-prowadzone przez amerykañskich uczonych wykaza-³y, ¿e broku³y zawieraj¹ bioefektywne komponenty sulforafanu, które mog¹ byæ wykorzystane w prewen-cji i terapii nowotworów (16). Podawanie sulforafanu myszom z wszczepionymi komórkami nowotworowy-mi powodowa³o hamowanie procesu odnawiania siê chorych komórek. D³ugoterminowe (14-dniowe) jego aplikowanie zwierzêtom dowiadczalnym wyelimino-wa³o nowotworowe komórki i nie prowadzi³o do roz-woju nowotworu. W dowiadczeniach in vitro sulfo-rafan powodowa³ znaczny spadek liczby komórek
ra-Medycyna Wet. 2011, 67 (7) 443
kowych. Biochemiczne analizy przeprowadzone na komórkach nowotworowych gruczo³u piersiowego, poddanych dzia³aniu sulforafanu daj¹ nadziejê, ¿e ten bioefektywny sk³adnik broku³ów mo¿e byæ wykorzy-stywany w zapobieganiu i zwalczaniu nowotworów. Uzyskane rezultaty stanowi¹ podstawê sk³aniaj¹c¹ do dalszych badañ klinicznych nad dzia³aniem tego zwi¹z-ku (16). Na uwagê zas³uguje te¿ wiele innych cennych, bioefektywnych w organizmie sk³adników, zawartych w rozmaitym pokarmie i paszach, które ju¿ zbadano lub ci¹gle s¹ analizowane.
W konkluzji mo¿na wysun¹æ wniosek, ¿e zwierzêta utrzymywane w naturalnym rodowisku i ¿ywione organicznymi produktami rolinnymi nie wykazuj¹ sk³onnoci do zapadania na wiele schorzeñ cywiliza-cyjnych, w tym nowotworowych, w takim stopniu jak cz³owiek. Mo¿e to byæ czêciowo wynikiem prozdro-wotnych efektów dzia³ania takiej karmy. Wydaje siê równie¿, ¿e du¿y udzia³ w diecie owoców i warzyw, zw³aszcza pochodz¹cych z ekologicznych terenów w istotny sposób mo¿e hamowaæ wiele dysfunkcji, tak-¿e patologicznych zaburzeñ organizmu z uwagi na zawarte w nich bioaktywne sk³adniki od¿ywcze o cha-rakterze prozdrowotnym, a nawet potencjale farma-kologicznym.
Nale¿y zatem zwróciæ szczególn¹ uwagê na rolê pokarmu lub paszy w organizmie ludzi i zwierz¹t, pre-feruj¹c takie produkty, których bioefektywnoæ bêdzie sprzyja³a prozdrowotnemu ich funkcjonowaniu.
Pimiennictwo
1.Abdel-Salam A. M.: Functional food: hopefulness to good health. Am. J. Food Technol. 2010, 5, 86-99.
2.Aggarwal B. B., Shishodia S.: Molecular targets of dietary agents for preven-tion and therapy of cancer. Biochem. Pharmac. 2006, 71, 1397-1421. 3.Alipanah N., Varadhan R., Sun K., Ferreucci L., Fried L. P., Semba R. D.:
Low serum caretenoids are associated with a decline in walking speed in older woman. J. Nutr. 2009, 13, 170-175.
4.Anon.: American Dietetic Association, Functional foods-position of ADA. Journal Am. Diet. Assoc. 1999, 99, 1278-1285.
5.Badreldin H. A., Blunden G., Tanira M. O., Nemmar A.: Some phytochemi-cal, pharmacological and toxicological properties of ginger (Zingiber offici-nale Roscoe): A review of recent research. Food Chem. Toxicol. 2008, 46, 409-420.
6.Bazzano L. A., He J., Ogden L. G., Loria C. M., Vupputuri S., Myers L., Whelton P. K.: Fruit and vegetable intake and risk of cardiovascular disease in the US adults: the first National health and Nutrition Examination Survey Epidemiologic Follow-up Study. Am. J. Clin. Nutr. 2002, 76, 93-99. 7.Chong-Hana K.: Dietary lipophilic antioxidants: implications and
signifi-cance in the aging process. Crit. Rev. Food Sci. Nutr. 2010, 50, 931-937. 8.Colditz G. A., Branch L. G., Lipnick R. J., Willett W. C., Rosner B., Posner
B. M., Hennekens C. H.: Increased green and yellow vegetable intake and lowered cancer deaths in an elderly population. Am. J. Clin. Nutr. 1985, 41, 32-36.
9.Dauchet L., Dallongeville J.: Fruit and vegetables and cardiovascular disease: epidemiological evidence from the non-Western world. Br. J. Nutr. 2008, 99, 219-220.
10.Ding J., Hsu F. C., Harris T. B., Liu Y., Kritchevsky S. B., Szklo M., Ouyang P., Espeland M. A., Lohman K. K., Criqui M. H., Allison M., Bluemke D. A., Carr J.: The association of pericardial fat with incident coronary heart disease: the Multi-Ethnic Study of Atherosclerosis (MESA). Am. J. Clin. Nutr. 2009, 90, 499-504.
11.Dragovic-Uzelac V., Levaj B., Mrkic V., Bursac D., Boras M.: The content of polyphenols and carotenoids in three apricot cultivars depending on stage of maturity and geographical region. Food Chem. 2010, 102, 966-975.
12.Flint A. J., Hu F. B., Glynn R. J., Jensen M. K., Franz M., Sampson L., Rimm E. B.: Whole grains and incident hypertension in men. Am. J. Clin. Nutr. 2009, 90, 493-498.
13.Franczyk-¯arów M., Kostogrys R. B., Szymczyk B., Jawien J., Gajda M., Cichocki T., Wojnar L., Ch³opicki S., Pisulewski P. M.: Functional effects of eggs, naturally enriched with conjugated linoleic acid (CLA), on the blood lipid profile, development of atherosclerosis and composition of atheroscle-rotic plaque in apolipoprotein E and low density lipoprotein receptor double--knockout mice (apoE/LDLR -/-). Br. J. Nutr. 2008, 99, 49-58.
14.Hegedus A., Engel R., Abranko L., Balogh E., Blazovics A., Herman R., Halasz R., Ercisli S., Pedryc A., Stefanovits-Banyai E.: Antioxidant and Antiradical capacities in apricot (Prunus armeniaca L.) fruits: variations from genotypes, years, and analytical methods. Food Chem. 2010, 75, 722-730. 15.Koz³owska-Wojciechowska M.: Kwasy t³uszczowe omega-3 we wtórnej
pre-wencji chorób sercowo-naczyniowych. Czynniki Ryz. 2008, 1, 50-54. 16.Li Y., Zhang T., Korkaya H., Liu S., Lee H. F., Newman B., Yu Y., Clouthier
S. G., Schwartz S. J., Wicha M. S., Sun D.: Sulforaphane, a dietary compo-nent of broccoli/broccoli sprouts, inhibits breast cancer stem cells. Clin. Canc. Res. 2010, 16, 2580-2590.
17.Madkor H. R., Mansour S. W., Ramadan G.: Modulatory effects of garlic, ginger, turmeric and their mixture on hyperglycaemia, dyslipidaemia and oxidative stress in streptozotocinnicotinamide diabetic rats. Br. J. Nutr. 2010, on line, 1-8.
18.Meijboom F. L. B.: Trust, food and health. Questions of trust at the interface between food and health. J. Agric. Environ. Ethic. 2007, 20, 231-245. 19.Nicolle C., Cardinault N., Gueux E., Jaffrelo L., Rock E., Mazur A.,
Amouroux P., Remesy C.: Health effect of vegetable-based diet: lettuce con-sumption improves cholesterol metabolism and antioxidant status in the rat. Clin. Nutr. 2004, 23, 605-614.
20.Pastuszewska B., Antushevich H., Tunio A., Taciak M.: Potato dietary fibre preliminary characterization of the propierties and nutritional effects a review. Polish J. Food Nutr. Sci. 2009, 59, 205-210.
21.Pastuszewska B., Taciak M., Tusnio A.: Potato protein concentrate as protein feed for monogastrics production, nutritional value, antinutrients. Post. Nauk Rol. 2007, 59, 91-106.
22.Poiroux-Gonord F., Bidel L. P. R., Fanciullino A. L., Gautier H., Lopez F. L., Urban L.: Health benefits of vitamins and secondary metabolites of fruits and vegetables and prospects to increase their concentrations by agronomic approaches. J. Agric. Food Chem. 2010, 58, 12065-12082.
23.Puzanowska-Tarasiewicz H., Kumicka L., Tarasiewicz M.: Antyoksydanty a reaktywne formy tlenu. Bromatologia 2010, 63, 9-14.
24.Reddivari L., Vanamala J., Safe S. H., Miller J. C. Jr.: The bioactive compo-unds alpha-chaconine and gallic acid in potato extracts decrease survival and induce apoptosis in LNCaP and PC3 prostate cancer cell. Nutrition Canc. 2010, 62, 601-610.
25.Reddy L., Odhav B., Bhoola K. D.: Natural products for cancer prevention: a global perspective. Farmacol. Ther. 2003, 99, 1-13.
26.Serena A., Bach Knudsen K. E.: Chemical and physicochemical characteri-zation of co-products from the vegetable food and agro industries. Anim. Feed Sci. Technol. 2007, 139, 109-124.
27.Siri-Tarino P. W., Sun Q., Hu F. B., Krauss R. M.: Saturated fat, carbohydrate, and cardiovascular disease. Am. J. Clin. Nutr. 2010, 91, 502-509. 28.Steinmetz K. A., Potter J. D.: Vegetables, fruits and cancer prevention:
a review. J. Am. Diet. Assoc. 1996, 10, 1027-1039.
29.Wang Y. C., Bachrach U.: The specific anti-cancer activity of green tea (-)-epigallocatechin-3-gallate (EGCG). Amino Ac. 2002, 22, 131-143. 30.Zern T. L., Fernandez M. L.: Cardio protective effects of dietary
polyphe-nols. J. Nutr. 2005, 135, 2291-2294.
Adres autora: dr hab. in¿. Alicja Siuta, ul. Symfoniczna 1 m. 9, 30-047 Kraków; e-mail: rzsiuta@cyf-kr.edu.pl
