Medycyna Wet. 2010, 66 (9) 622
Praca oryginalna Original paper
¯ywnoæ dla niemowl¹t i ma³ych dzieci zaliczana jest do rodków specjalnego przeznaczenia ¿ywienio-wego, st¹d te¿ powinna podlegaæ ostrym kryteriom mikrobiologicznym. Ró¿nice miêdzy wymienionymi produktami a produktami przeznaczonymi dla doros-³ych dotycz¹ ich sk³adu, sposobu wytwarzania oraz pakowania (20). Wród tych artyku³ów wyodrêbnione zosta³y cztery grupy: rodki spo¿ywcze do pocz¹tko-wego ¿ywienia niemowl¹t, rodki spo¿ywcze do dal-szego ¿ywienia niemowl¹t, rodki spo¿ywcze uzupe³-niaj¹ce oraz dietetyczne rodki spo¿ywcze specjalne-go przeznaczenia ¿ywieniowespecjalne-go (17).
Preparat do pocz¹tkowego ¿ywienia niemowl¹t to rodek spo¿ywczy specjalnego przeznaczenia
¿ywie-niowego, pokrywaj¹cy ca³kowite zapotrzebowanie ¿ywieniowe przez pierwsze cztery miesi¹ce ¿ycia. Natomiast preparat do dalszego ¿ywienia niemowl¹t, to rodek specjalnego przeznaczenia ¿ywieniowego, stanowi¹cy podstawowy p³ynny sk³adnik stopniowo ró¿nicuj¹cej diety, stosowany w ¿ywieniu niemowl¹t powy¿ej czwartego miesi¹ca ¿ycia (19). Zgodnie z wy-mogami Unii Europejskiej, szczególnie du¿¹ wagê przywi¹zuje siê do zapewnienia ¿ywnoci dla niemow-l¹t pe³nego bezpieczeñstwa zdrowotnego. Ustawa o bezpieczeñstwie ¿ywnoci i ¿ywieniu cz³owieka z dnia 25 sierpnia 2006 r. (19) okrela wymagania i pro-cedury niezbêdne do zapewnienia bezpieczeñstwa ¿yw-noci, przestrzegania zasad higieny surowców
i ma-Jakoæ mikrobiologiczna preparatów do ¿ywienia
niemowl¹t i ma³ych dzieci ze szczególnym
uwzglêdnieniem Enterobacteriaceae i E. sakazakii
LIDIA STASIAK-RÓ¯AÑSKA, MONIKA GARBOWSKA*, ANNA BERTHOLD*,IRENA MOLSKA*, JOANNA CIEPIELEWSKA-JANAS*
Zak³ad Biotechnologii i Mikrobiologii ¯ywnoci, *Zak³ad Biotechnologii Mleka Katedry Biotechnologii, Mikrobiologii i Oceny ¯ywnoci Wydzia³u Nauk o ¯ywnoci SGGW,
ul. Nowoursynowska 159 c, 02-787 Warszawa
Stasiak-Ró¿añska L., Garbowska M., Berthold A., Molska I., Ciepielewska-Janas J. Microbiological quality of foodstuffs for infants and young children
with special focus on Enterobacteriaceae family and E. sakazakii
Summary
The aim of the study was to determine the total count of microorganisms, as well as the total count of bacteria from the Enterobacteriaceae family and the presence of Enterobacter sakazakii in foodstuffs for infants and young children available in Poland. Sixty samples of foodstuffs for infants and young children available in the Warsaw market were examined. The foodstuffs were divided into three groups depending on the age of their intended consumers. Experimental samples were prepared in conformity with PN-EN ISO 6887:2000. Total counts of microorganisms in all the samples were made according to PN-93/A-86034/04 and the samples were examined for the presence of bacteria from the Enterobacteriaceae family according to PN-ISO 21528-2:2005. The presence of Enterobacter sakazakii was established in thirty selected samples according to PKN-ISO/TS 22964. The total count of bacteria in foodstuffs intended for infants aged 0 to 12 months did not exceed 103 cfu/g. In foodstuffs intended for children aged 9 to 12 months up to 3 years the
highest bacterial count amounted to 105 cfu/g of the sample. Bacteria from the Enterobacteriaceae family
were detected only in four samples, all of which were foodstuffs intended for children aged more than 9 months. None of the samples examined were found positive for E. sakazakii in 1 g. However, some strains of this genus do not produce yellow pigment in the conditions specified by PKN-ISO/TS 22964. Therefore, in order to increase the reliability of the results obtained, microbiological examinations should be supplemented with genetic analyses. The total bacterial counts in foodstuffs for young children aged more than 9 months were higher, which suggests that their microbiological quality was slightly inferior to that of foodstuffs for infants. The presence of bacteria from the Enterobacteriaceae family in a low percentage of the experimental samples (6.7%) of foodstuffs for young children may indicate reinfection in the course of their production.
Medycyna Wet. 2010, 66 (9) 623
teria³ów oraz wyrobów przeznaczonych do kontaktu z ¿ywnoci¹.
W obowi¹zuj¹cym rozporz¹dzeniu Komisji (WE) nr 1441/2007 z dnia 5 grudnia 2007 r. (16) w sprawie kryteriów mikrobiologicznych dotycz¹cych rodków spo¿ywczych ujête s¹ w ramach kryteriów bezpieczeñ-stwa ¿ywnoci oraz kryteriów higieny procesu wyma-gania wobec ¿ywnoci dla niemowl¹t oraz preparatów specjalnego przeznaczenia medycznego. Za kryterium bezpieczeñstwa ¿ywnoci obowi¹zuj¹ce dla prepara-tów w proszku do pocz¹tkowego ¿ywienia niemowl¹t oraz ¿ywnoci dietetycznej w proszku specjalnego przeznaczenia medycznego przeznaczonej dla nie-mowl¹t w wieku do szeciu miesiêcy uznano obec-noæ Enterobacter sakazakii. Wed³ug powy¿szych kry-teriów, drobnoustrój ten nie mo¿e byæ obecny w 10 g produktu wprowadzanego do obrotu oraz w ci¹gu ca-³ego okresu przydatnoci do spo¿ycia. Uznaje siê, ¿e jakoæ produktu jest zadowalaj¹ca, je¿eli w 30 loso-wo wybranych 10-gramowych próbkach nie stwierdza siê obecnoci E. sakazakii. Wystêpowanie tych bakte-rii w co najmniej jednej próbce na 30 badanych wska-zuje na niezadowalaj¹c¹ jakoæ produktu. Ujête w roz-porz¹dzeniu (16) kryteria higieny procesu dla prepa-ratów w proszku do pocz¹tkowego ¿ywienia niemow-l¹t i ¿ywnoci dietetycznej w proszku specjalnego prze-znaczenia medycznego przeznaczonej dla niemowl¹t w wieku do szeciu miesiêcy oraz preparatów w prosz-ku do dalszego ¿ywienia niemowl¹t przewiduj¹, ¿e bakterie rodziny Enterobacteriaceae nie mog¹ wystê-powaæ w 10 g badanego produktu.
Pa³eczki nale¿¹ce do Enterobacteriaceae wywo³u-j¹ najwiêcej na wiecie zatruæ pokarmowych, zwi¹za-nych czêsto z gronymi powik³aniami. W ostatnim czasie wzros³o zainteresowanie bakteriami z gatunku E. sakazakii oraz zagro¿enie nimi niemowl¹t i ma³ych dzieci, st¹d powiêcono mu w tym artykule szczegól-n¹ uwagê.
Enterobacter sakazakii nale¿y do rodziny Entero-bacteriaceae (1). Jest wzglêdnie beztlenow¹, Gram--ujemn¹, nieprzetrwalnikuj¹c¹ pa³eczk¹. Przez d³ugi czas bakterie te uwa¿ano za wytwarzaj¹cy ¿ó³ty pig-ment Enterobacter cloacae, jednak analiza sekwencji genomowej wykaza³a zaledwie 51% podobieñstwa miêdzy tymi gatunkami. Zaistnia³a zatem potrzeba wyodrêbnienia nowego gatunku, który nazwano E. sa-kazakii (1, 6, 7, 9). E. saE. sa-kazakii to patogen szczegól-nie szczegól-niebezpieczny dla szczegól-niemowl¹t. Jest przyczyn¹ ne-krotycznych zapaleñ jelita i okrê¿nicy, sepsy oraz za-palenia opon mózgowych (4, 8). Infekcje wywo³ane przez E. sakazakii mog¹ prowadziæ do ciê¿kich po-wik³añ neurologicznych, np. wodog³owia oraz opó-nieñ w rozwoju uk³adu nerwowego, a zwi¹zana z nimi miertelnoæ wynosi od 40% do 80% (7). ród³o za-ka¿enia niemowl¹t przez E. sakazakii stanowi¹: mle-ko w proszku, kaszki oraz preparaty przeznaczone do ¿ywienia niemowl¹t. Patogen ten by³ stwierdzony tak¿e
w szpitalach, w rodowisku oddzia³ów po³o¿niczych (4). Izolowany by³ m.in. z butelek, w których podawa-no pokarm podawa-noworodkom, ze szczotek stosowanych do mycia tych butelek, a tak¿e z mikserów u¿ywanych do przygotowywania pokarmu (5, 11). E. sakazakii wystêpuje równie¿ w szerokiej gamie produktów spo-¿ywczych, takich jak: ry¿, warzywa, ser, kie³basy, her-baty oraz ró¿nego rodzaju przyprawy (5).
Zainteresowanie E. sakazakii wzros³o gwa³townie po zidentyfikowaniu kilku przypadków zaka¿eñ wy-wo³anych przez ten drobnoustrój. Pierwszy przypadek zapalenia opon mózgowych spowodowany obecnoci¹ E. sakazakii (uznanego wówczas za E. cloacae) odno-towano w 1961 r. u noworodka urodzonego w 33. ty-godniu ci¹¿y (1, 18).
W ci¹gu ostatnich 48 lat nie odnotowano przypad-ku infekcji wywo³anej przez E. sakazakii u dzieci powy¿ej trzeciego miesi¹ca ¿ycia. Niemniej zagro-¿enie wystêpowaniem E. sakazakii w sproszkowa-nych od¿ywkach dla niemowl¹t pozostaje przedmio-tem badañ wiatowej Organizacji Zdrowia (http:// www.ncbi.nlm.nih.gov/sites/entrez). Wagê tego proble-mu potwierdza fakt wprowadzenia wymagañ odnonie do wystêpowania E. Sakazakii w ¿ywnoci dla nie-mowl¹t (16).
Posiadana obecnie wiedza na temat czynników wi-rulencji E. sakazakii oraz mechanizmu warunkuj¹ce-go patogennoæ tewarunkuj¹ce-go gatunku jest bardzo uboga. Wy-niki jedynego jak dot¹d eksperymentu przeprowadzo-nego w tym zakresie wskazuj¹, ¿e w mechanizm in-fekcji zaanga¿owane jest zewn¹trzb³onowe bakteryj-ne bia³ko A (outer membrabakteryj-ne protein A, OmpA(+)). Podane m³odym szczurom doustne dawki zawieraj¹-ce E. sakazakii z aktywnym bia³kiem OmpA(+) wy-kaza³y zdolnoæ tych bakterii do penetracji bariery mózgowej. Dowiadczenie to dowiod³o, ¿e ekspresja bakteryjnego bia³ka OmpA(+) jest konieczna do za-siedlenia przez E. sakazakii przewodu pokarmowego, namno¿enia siê we krwi i w konsekwencji do wywo-³ania zapalenia opon mózgowych (8). W leczeniu cho-rób spowodowanych przez E. sakazakii stosuje siê obecnie terapiê antybiotykow¹ z wykorzystaniem ampicyliny lub gentamycyny, jednak wiele szczepów naby³o opornoæ na dzia³anie tych leków i walka z tym patogenem staje siê coraz trudniejsza (5).
E. sakazakii jest oporny na zakwaszenie i alkaliza-cjê rodowiska oraz na drastyczne zmiany temperatu-ry (10). W celu ograniczenia wystêpowania E. saka-zakii w ¿ywnoci zaleca siê stosowanie promieni gam-ma lub bakteriofagów (5), a tak¿e zaostrzenie i bez-wzglêdne przestrzeganie zasad dobrej praktyki produk-cyjnej i higieny produkcji (4).
Celem badañ by³o okrelenie ogólnej liczby drob-noustrojów, liczby bakterii z rodziny Enterobacteria-ceae oraz obecnoci Enterobacter sakazakii w produk-tach dostêpnych na polskim rynku, przeznaczonych do ¿ywienia niemowl¹t i dzieci.
Medycyna Wet. 2010, 66 (9) 624
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na 60 próbkach preparatów do ¿ywienia niemowl¹t i ma³ych dzieci, dostêpnych na rynku warszawskim. Pierwsz¹ grupê stanowi³y preparaty dla nie-mowl¹t w wieku od 0 do 4. miesi¹ca (15 próbek), drug¹, produkty przeznaczone dla niemowl¹t od 4. do 12. miesi¹ca ¿ycia (27 próbek), trzeci¹ produkty ¿ywnociowe dla dzie-ci w wieku od 9.-12. miesi¹ca ¿ydzie-cia do 3 lat (18 próbek).
Próbki do badañ przygotowano zgodnie z PN-EN ISO 6887:2000 (14). We wszystkich próbkach oznaczono ogól-n¹ liczbê drobnoustrojów wg PN-93/A-86034/04 (13) oraz obecnoæ bakterii z rodziny Enterobacteriaceae. Badanie wykonano wg PN-ISO 21528-2:2005 (15).
Obecnoæ Enterobacter sakazakii oznaczono zgodnie z Polsk¹ Norm¹ PKN-ISO/TS 22964 (12) w 30 próbkach preparatów do ¿ywienia niemowl¹t i ma³ych dzieci.
Wyniki i omówienie
W próbkach przeznaczonych dla pierwszej grupy niemowl¹t brak drobnoustrojów w 0,1 g produktu stwierdzono zaledwie w dwóch próbkach (13%) na 15 badanych, pochodz¹cych od tego samego producenta. Ogólna liczba drobnoustrojów (OLD), mieszcz¹ca siê w zakresie 100-101 jtk/g próbki, wystêpowa³a w
sied-miu produktach pochodz¹cych od ró¿nych producen-tów. OLD mieszcz¹c¹ siê w przedziale 101-102 jtk/g
stwierdzono w 13% próbek, natomiast najwy¿sz¹ OLD, w zakresie 102-103 jtk/g w 27% próbek (ryc. 1).
Wród 27 produktów przeznaczonych dla niemow-l¹t od 4. do 12. miesi¹ca ¿ycia w 5 (18,5%) nie stwier-dzono obecnoci drobnoustrojów w 0,1 g, przy czym 4 z tych próbek pochodzi³y od tego samego producen-ta i by³ to ten sam producent, w przypadku którego nie stwierdzono obecnoci drobnoustrojów w produktach przeznaczonych do ¿ywienia najm³odszych niemow-l¹t. OLD dla 10 zbadanych produktów (17%) mie-ci³a siê w zakresie 100-101 jtk/g próbki (37%),
nato-miast w 11 próbkach (18%) odnotowano OLD rzêdu
101-102 jtk/g próbki (41%). Najwiêksze
zanieczysz-czenie mikrobiologiczne w tej grupie (2,5 × 103 jtk/g)
wykazano w jednej próbce, pochodz¹cej od producen-ta, w przypadku którego nie stwierdzono obecnoci drobnoustrojów w innych badanych produktach grupy drugiej.
W grupie produktów przeznaczonych dla ma³ych dzieci zanieczyszczenie mikrobiologiczne by³o naj-wiêksze. Wród 18 przebadanych produktów obec-noci drobnoustrojów w 0,1 g nie stwierdzono tylko w jednej próbce (5,5%). W 22% próbek tej grupy od dwóch producentów wykazano OLD w zakresie 100-101 jtk/g, a w 16,5% OLD wynosi³a101-102 jtk/g.
Piêæ produktów (28%) charakteryzowa³o siê OLD w granicach 102-103 jtk/g (28%). Najwiêksze
zanie-czyszczenie, rzêdu 103-104 jtk/g (17%), wykazano w 3
produktach (17%), a 104-105 jtk/g w 2 (11%)
produk-tach przeznaczonych do ¿ywienia starszych dzieci. Obecnoæ bakterii z rodziny Enterobacteriaceae w 10 g stwierdzono tylko w 4 próbkach. Trzy z nich by³y preparatami dla dzieci najstarszych, natomiast jedna pochodzi³a z produktów grupy drugiej. Prepara-ty te pochodzi³y od dwóch producentów, w Prepara-tym jedne-go, w przypadku którego produkty grupy pierwszej charakteryzowa³y siê najwy¿sz¹ czystoci¹ mikrobio-logiczn¹.
Równolegle do badania zanieczyszczenia pa³ecz-kami z rodziny Enterobacteriaceae wykonano ozna-czenie obecnoci E. sakazakii. Po wstêpnych etapach namna¿ania i posiewu na po¿ywkê chromogenn¹ jedynie w przypadku 2 próbek odnotowano wzrost zabarwionych na zielono kolonii, jednak¿e w dalszych etapach identyfikacji tych bakterii na pod³o¿u TSA wy-kluczono ich przynale¿noæ do oznaczanego gatunku (brak zdolnoci tworzenia ¿ó³tego pigmentu). Wyniki przeprowadzonych dla tych izolatów testów API 20 E tak¿e potwierdzi³y brak obecnoci E. sakazakii w ba-danych próbkach produktów rynkowych.
Po przebadaniu 60 próbek od¿y-wek dla niemowl¹t i dzieci stwierdzo-no, ¿e OLD w pierwszej oraz drugiej grupie produktów nie przekracza³a 103 jtk/g. Wynik ten mo¿e byæ
zwi¹-zany z obecnoci¹ bakterii ciep³o-opornych, wystêpuj¹cych g³ównie w surowcach pochodzenia mlecznego oraz zbo¿owego. W trzeciej grupie produktów odnotowano najwiêksze zanieczyszczenie mikrobiologiczne, rzêdu 105 jtk/g próbki.
Zanieczysz-czenie to mo¿e byæ wynikiem ³agod-niejszej obróbki termicznej tej grupy produktów w porównaniu z wcze-niejszymi grupami.
W rodkach spo¿ywczych przezna-czonych dla najm³odszych dzieci nie stwierdzono obecnoci pa³eczek z ro-dziny Enterobacteriaceae, co mo¿e Preparaty do ¿ywienia niemowl¹t w wieku od 0 do 4. miesi¹ca ¿ycia
Preparaty do ¿ywienia niemowl¹t w wieku od 4. do 12. miesi¹ca ¿ycia Preparaty do ¿ywienia niemowl¹t w wieku od 12. miesi¹ca ¿ycia do 3 lat
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 % próbek Nieobecne w 0,1 g 10 -100 1 >10 -101 2 >10 -102 3 >10 -103 4 >10 -104 5 OLD [jtk/g]
Ryc. 1. Ogólna liczba drobnoustrojów w preparatach dla niemowl¹t oraz produk-tach ¿ywnociowych przeznaczonych dla ma³ych dzieci
Medycyna Wet. 2010, 66 (9) 625
byæ zwi¹zane z wysokimi standardami higieny pro-dukcji. Obecnoæ tych bakterii w jednej z próbek na-le¿¹cych do drugiej grupy mo¿e wskazywaæ na rein-fekcje maj¹ce miejsce w toku procesu technologicz-nego. Takie wnioskowanie wydaje siê uzasadnione dla pozosta³ych trzech próbek z grupy trzeciej, w których równie¿ wykryto Enterobacteriaceae. Jak ju¿ wspom-niano, badania mikrobiologiczne powinny byæ wyko-nane bezporednio po zakoñczonym procesie produk-cji, nie za (tak jak w przypadku niniejszych badañ) w produktach rynkowych. Nie by³o jednak mo¿li-woci wykonania badañ bezporednio po produkcji. Niemniej rozwój drobnoustrojów podczas przecho-wywania badanych rodków spo¿ywczych jest ma³o prawdopodobny ze wzglêdu na nisk¹ aktywnoæ wody w tego rodzaju produktach.
Na podstawie wyników badañ dotycz¹cych wykry-wania E. sakazakii mo¿na przypuszczaæ, ¿e w wybra-nych do badañ produktach do ¿ywienia niemowl¹t nie wystêpowa³y bakterie tego gatunku. Istnieje jednak ryzyko, ¿e pewne szczepy E. sakazakii mog¹ nie wy-twarzaæ ¿ó³tego pigmentu w warunkach badañ zaleca-nych w Polskiej Normie (PKN-ISO/TS 22964) lub mog¹ straciæ zdolnoæ wytwarzania pigmentu podczas kolejnych przesiewów, a wiêc identyfikacja E. saka-zakii na podstawie zdolnoci wytwarzania ¿ó³tego pig-mentu na po¿ywce TSA nie jest wystarczaj¹ca. Jed-noczenie najnowsze badania dowodz¹, ¿e nie istnie-je istnie-jedna metoda, której zastosowanie pozwoli³oby istnie- jed-noznacznie stwierdziæ lub wykluczyæ obecnoæ E. sa-kazakii. Dlatego w celu zwiêkszenia prawdopodobieñ-stwa otrzymywanych wyników zaleca siê stosowanie metod ³¹cz¹cych identyfikacjê mikrobiologiczn¹ z ana-liz¹ genetyczn¹.
Pimiennictwo
1.Anon.: Enterobacter sakazakii infections associated with the use of powde-red infant formula-Tennessee. MMWR Morb. Mortal Wkly Rep. 2001. 2002, 51, 297-300.
2.Brenner D. J., Krieg N. R., Staley J. T.: Garrity G. M.: Bergeys Manual of Systematic Bacteriology. T. 2, Springer, New York 2005, 661-669.
3.Cawthorn D. M., Botha S., Witthuhn R. C.: Evaluation of different methods for the detection and identyfication of Enterobacter sakazakii isolated from South African infant formula milks and the processing environmental. Int. J. Food Microbiol. 2008, 127, 129-138.
4.Fiore A., Casale M., Aureli P.: Enterobacter sakazakii: epidemiology, clini-cal presentation, prevention and control. Ann. Ist. Super Sanit. 2008, 44, 275-280.
5.Hunter C. J., Petrosyan M., Ford H. R., Prasadarao N. V.: Enterobacter sakazakii: an emerging pathogen in infants and neonates. Surg. Infect. (Larchmt) 2008, 9, 533-539.
6.Iversen C., Forsythe S.: Risk profile of Enterobacter sakazakii, an emergent pathogen associated with infant milk formula. Trends. Food Sci. Tech. 2003, 14, 443-454.
7.Korpysa-Dzirba W., Rola J. G., Osek J.: Enterobacter sakazakii zagro¿enie mikrobiologiczne w ¿ywnoci. Medycyna Wet. 2007, 63, 1277-1280. 8.Mittal R., Wang Y., Hunter C. J., Gonzales-Gomez I., Prasadarao N. V.:
Brain damage in newborn rat model of meningitis by Enterobacter sakazakii: a role for outer membrane protein A. Lab. Invest. 2009, 89, 263-277. 9.Nazarowec-White M., Farber J. M.: Enterobacter sakazakii: a review. Int.
J. Food Microbiol. 1997, 34, 103-113.
10.Osaili T., Al-Nabulsi A., Shaker R., Ayyash M., Olaimat A., Abu Al-Hasan A., Kadora K., Holley R.: Effect of environmental stress on the sensitivity of Enterobacter sakazakii in powdered infant milk formula to gamma radiation. Lett. Appl. Microbiol. 2008, 47, 79-84.
11.Palcich G., Gillio Cde M., Aragon-Alegro L. C., Pagotto F. J., Farber J. M., Landgraf M., Destro M. T.: Enterobacter sakazakii in dried infant formulas and milk kitchens of maternity wards in São Paulo, Brazil. J. Food Prot. 2009, 72, 37-42.
12.PKN-ISO/TS 22964:2008. Mleko i przetwory mleczne. Wykrywanie Entero-bacter sakazakii.
13.PN-93/A-86034/04. Mleko i przetwory mleczarskie. Badania mikrobiolo-giczne. Ogólna liczba drobnoustrojów oznaczanie metod¹ p³ytkow¹ w tem-peraturze 30°C.
14.PN-EN ISO 6887-1:2000. Mikrobiologia ¿ywnoci i pasz. Przygotowanie próbek, zawiesiny wyjciowej i rozcieñczeñ dziesiêciokrotnych do badañ mikrobiologicznych. Ogólne zasady przygotowania zawiesiny wyjciowej i rozcieñczeñ dziesiêciokrotnych.
15.PN-ISO 21528-2:2005. Mikrobiologia ¿ywnoci i pasz. Horyzontalna meto-da wykrywania i oznaczania liczby Enerobacteriaceae. Czêæ 2 Metometo-da p³ytkowa.
16.Rozporz¹dzenie Komisji (WE) nr 1441/2007 z dn. 5 grudnia 2007 r. w spra-wie kryteriów mikrobiologicznych dotycz¹cych rodków spo¿ywczych. 17.Rozporz¹dzenie Ministra Zdrowia z dn. 26 kwietnia 2004 r. w sprawie
rod-ków spo¿ywczych specjalnego przeznaczenia ¿ywieniowego (Dz. U. 04.104. 1094).
18.Urmenyi A. M., Franklin A. W.: Neonatal death from pigmented coliform infection. Lancet. 1961, 1, 313-315.
19.Ustawa z dn. 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeñstwie ¿ywnoci i ¿ywienia, opracowana na podstawie Dz. U. z 2006 r. nr 171, poz. 1225.
20.Weker H., Wiêch M.: Kryteria oceny ¿ywnoci bezpiecznej dla dzieci. ¯ywie-nie Cz³ow. Metabolizm 2003, 30, 900-903.
Adres autora: mgr in¿. Lidia Stasiak-Ró¿añska, ul. Wereszczakówny 11A, 05-270 Marki; e-mail: lidkastasiak@interia.pl
