Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 66 (1), 9-12, 2010

Medycyna Wet. 2010, 66 (1) 9

Artyku³ przegl¹dowy Review

Doœwiadczenia na zwierzêtach, praktykowane co najmniej od czasów greckiego lekarza Hipokratesa, bezsprzecznie stanowi³y nie tylko istotn¹ przes³ankê rozwoju wiedzy naukowej, ale równie¿ przysporzy³y wielu korzyœci praktycznych. W szczególnoœci dziêki doœwiadczeniom na zwierzêtach zosta³y poznane me-chanizmy obrony immunologicznej, w tym umo¿liwia-j¹ce zapobiegawcze szczepienie przeciwko wielu cho-robom zakaŸnym, jest mo¿liwe leczenie np. cukrzycy, nadciœnienia lub astmy, a tak¿e przeszczepy niektó-rych organów lub tkanek, ratuj¹ce ¿ycie lub pozwala-j¹ce na normalne funkcjonowanie. Jednak¿e wykorzy-stywanie zwierz¹t w doœwiadczeniach, nawet przepro-wadzanych w po¿¹danym i nie budz¹cym ¿adnej w¹t-pliwoœci celu, wywo³uje nie tylko konflikty etyczne charakterystyczne dla danej spo³ecznoœci, ale bywa tak¿e powodem wewnêtrznego dyskomfortu u osób podejmuj¹cych doœwiadczenia, tym wiêksze, im sil-niejszy jest stosunek emocjonalny ludzi do zwierz¹t. W rozstrzyganiu tego rodzaju konfliktów i kszta³to-waniu obiektywnych postaw w odniesieniu do niezbêd-nych doœwiadczeñ na zwierzêtach pomocne mo¿e byæ prawo okreœlaj¹ce warunki wykorzystywania zwierz¹t w doœwiadczeniach. Im bardziej prawo odzwierciedla oczekiwania spo³eczne w odniesieniu do

wykorzysty-wania zwierz¹t w doœwiadczeniach, w tym wiêkszym stopniu pozwala eliminowaæ tak¿e konflikty powsta-j¹ce na tym tle, mimo ¿e nie jest to podstawowym ce-lem prawa. Zasadniczym cece-lem stanowienia prawa okreœlaj¹cego warunki doœwiadczeñ na zwierzêtach jest ograniczenie tego rodzaju doœwiadczeñ, liczby wykorzystywanych w nich zwierz¹t lub maksymalne ograniczenie cierpieñ zwierz¹t wykorzystywanych w doœwiadczeniach, tak dalece, jak to mo¿liwe bez szkody dla nauki i rozwoju wiedzy.

Regulacje prawne o doœwiadczeniach na zwierzêtach i ich zakres przedmiotowy Okreœlanie prawem warunków przeprowadzania doœwiadczeñ na zwierzêtach jest nierozerwalnie zwi¹-zane z ide¹ ochrony zwierz¹t, w tym przyznaniem zwierzêtom ochrony prawnej. Oficjalnym, miêdzy-narodowym dokumentem propaguj¹cym tê ideê jest uchwalona w 1977 r. Œwiatowa Deklaracja Praw Zwierzêcia, która w art. 8 stanowi: „Doœwiadczenia na zwierzêtach, które wi¹¿¹ siê z cierpieniem fizycz-nym i psychiczfizycz-nym, niezgodne s¹ z liter¹ prawa zwie-rz¹t, zarówno w wypadku doœwiadczeñ medycznych, naukowych, handlowych, jak i wszystkich innych” oraz zaleca rozwijanie i stosowanie alternatywnych metod

Regulacje i definicje prawne

dotycz¹ce doœwiadczeñ na zwierzêtach

Katedra Higieny ¯ywnoœci i Ochrony Zdrowia Publicznego Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej SGGW, ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa

Malinowska T.

Legal definitions and regulations concerning experiments on animals

Summary

The experiments conducted on animals in Poland are regulated by the terms of the Experiments on Animals Act passed in 2005. The Act implements the European Community guidelines for current legislation as well as the European Convention for the Protection of Vertebrate Animals Used for Experimental and Other Scientific Purposes into Polish law. In legal terms, the experiment on an animal is defined as any use of an animal for scientific research, testing or didactic purposes that may result in sensations of pain, suffering or permanent damage to the animal’s organism, even if such effects are successfully eliminated by anesthesia or other measures. The law in force defines vertebrate animals that are actual or intended subjects of experiments as Experimental Animals and grants them legal protection. The fundamental principle is that experiments are to be conducted on animals bred especially for that purpose, which are classified as laboratory animals. Other, non-laboratory animals, except for pets and stray animals, can be subjected to experiments occasionally, provided that laboratory animals are not fit to serve the purpose.

Medycyna Wet. 2010, 66 (1) 10

badawczych (6). Jednak¿e ca³kowite zaniechanie prze-prowadzania doœwiadczeñ na zwierzêtach, a tym sa-mym realizacja idei wyra¿onej w Deklaracji, nie by³o mo¿liwe w czasie uchwalania deklaracji i w opinii wielu œrodowisk, w tym naukowych, nie jest mo¿liwe równie¿ w aktualnych realiach. W d¹¿eniu do zrów-nowa¿enia obu tendencji kwestia ochrony zwierz¹t wykorzystywanych w doœwiadczeniach i warunków przeprowadzania doœwiadczeñ na zwierzêtach sta³a siê przedmiotem regulacji prawnych. W obszarze euro-pejskim aktem prawnym wyznaczaj¹cym standardy wykorzystywania zwierz¹t do doœwiadczeñ jest Euro-pejska Konwencja z 18 maja 1986 r. w sprawie ochro-ny zwierz¹t krêgowych wykorzystywaochro-nych do celów doœwiadczalnych i innych celów naukowych (3). Sta-nowi ona, ¿e cz³owiek w d¹¿eniu do wiedzy i bezpie-czeñstwa mo¿e przeprowadzaæ na zwierzêtach do-œwiadczenia, których celem jest poszerzenie wiedzy lub uzyskanie innego skutku ogólnie po¿ytecznego dla ludzi lub zwierz¹t, z zastrze¿eniem, ¿e wykorzysty-wanie zwierz¹t w celach doœwiadczalnych i innych naukowych nale¿y ograniczaæ, w tym poprzez poszu-kiwanie metod alternatywnych, a zwierzêtom doœwiad-czalnym nale¿y zapewniæ dobrostan w maksymalnych granicach wynikaj¹cych z istoty doœwiadczenia. Po-stanowienia Europejskiej Konwencji w sprawie ochro-ny zwierz¹t krêgowych wykorzystywaochro-nych do celów doœwiadczalnych i innych celów naukowych zosta³y implementowane w 1986 r. do europejskiego prawa wspólnotowego jako obowi¹zuj¹ce wytyczne, zmie-rzaj¹ce do ujednolicenia prawa krajowego pañstw cz³onkowskich Wspólnoty Europejskiej (2). Niezale¿-nie od ustanowienia wspólnotowego prawa reguluj¹-cego ochronê zwierz¹t wykorzystywanych do doœwiad-czeñ, Wspólnota Europejska w 1998 r. przyst¹pi³a do Europejskiej Konwencji w sprawie ochrony zwierz¹t krêgowych wykorzystywanych do celów doœwiadczal-nych i indoœwiadczal-nych celów naukowych (1). Wczeœniej, spo-œród 15 pañstw cz³onkowskich Wspólnoty Europej-skiej, Konwencjê podpisa³o i ratyfikowa³o 13 pañstw, a Irlandia i Portugalia podpisa³y j¹ bez ratyfikowania. Polska podpisa³a przedmiotow¹ Konwencjê w kwiet-niu 2008 r., ale dotychczas nie ratyfikowa³a.

W prawie polskim zagadnienie przeprowadzania doœwiadczeñ na zwierzêtach zosta³o po raz pierwszy uwzglêdnione w przepisach o ochronie zwierz¹t z 1928 r. (8). Prawo to nie okreœla³o bezpoœrednio wa-runków przeprowadzania doœwiadczeñ na zwierzêtach, a tylko wy³¹cza³o z pojêcia znêcanie siê nad zwierzê-tami doœwiadczenia „konieczne dla powa¿nych prac i badañ naukowych”, przeprowadzane na zwierzêtach w celach naukowych przez osoby posiadaj¹ce specjalne zezwolenie w³aœciwych ministrów lub organów upo-wa¿nionych przez w³aœciwych ministrów. Zakazywa-³o doœwiadczeñ z wykorzystaniem zwierz¹t w „œred-nich i ni¿szych zak³adach naukowych” oraz okreœla³o karê grzywny za dokonywanie doœwiadczeñ z naru-szeniem obowi¹zuj¹cych przepisów prawnych.

Szcze-gó³owe warunki przeprowadzania doœwiadczeñ na zwierzêtach zosta³y okreœlone w 1959 r. w przepisach wykonawczych, które równoczeœnie rozszerzy³y mo¿-liwoœæ przeprowadzania doœwiadczeñ na zwierzêtach na potrzeby diagnostyki, kontroli lub produkcji œrod-ków leczniczych, chemicznych i ¿ywnoœci oraz dydak-tyki w zakresie przewidzianym programem nauczania (7). Warunki przeprowadzania doœwiadczeñ na zwie-rzêtach okreœlone w pierwszych krajowych przepisach prawnych, mimo znacznego stopnia ogólnoœci, w wielu aspektach nie ró¿ni³y siê znacz¹co od warunków usta-nowionych w póŸniejszych krajowych aktach norma-tywnych.

Regulacje prawne doœwiadczeñ na zwierzêtach usta-nowione w 1928 i 1959 r. obowi¹zywa³y do 1997 r., kiedy zagadnienie ochrony zwierz¹t, w tym doœwiad-czeñ na zwierzêtach, uregulowane zosta³o w nowej ustawie o ochronie zwierz¹t (10). Przepisy ustawy z 1997 r. o ochronie zwierz¹t regulowa³y zagadnienie doœwiadczeñ na zwierzêtach bardziej szczegó³owo ni¿ poprzedzaj¹ce je akty normatywne, w tym okreœla³y, co nale¿y rozumieæ przez doœwiadczenie na zwierzê-ciu i w jakim celu mo¿e ono zostaæ przeprowadzone. W przepisach o ochronie zwierz¹t po raz pierwszy okreœlony zosta³ tak¿e cel, w jakim mog¹ byæ prze-prowadzane zabiegi lekarsko-weterynaryjne na zwie-rzêtach. Przedmiotowe przepisy nie odnosi³y siê jed-nak bezpoœrednio do eksperymentu terapeutycznego, czyli zastosowania nowej lub niedostatecznie spraw-dzonej metody w leczeniu zwierz¹t. Porównuj¹c okreœ-lone w ustawie o ochronie zwierz¹t cele determinuj¹-ce dopuszczalnoœæ doœwiadczeñ na zwierzêtach oraz zabiegów lekarsko-weterynaryjnych, nie by³o mo¿li-we jednoznaczne ustalenie, czy eksperyment terapeu-tyczny powinien byæ prowadzony w warunkach do-œwiadczenia maj¹cego na celu ochronê zdrowia zwie-rzêcia, czy w warunkach zabiegu lekarsko-weteryna-ryjnego maj¹cego na celu ratowanie zdrowia zwierzê-cia. W¹tpliwoœæ tê rozstrzyga w sposób jednoznaczny ustawa o doœwiadczeniach na zwierzêtach ustanowio-na w 2005 r. (11), która wy³¹czy³a z ustawy o ochronie zwierz¹t przepisy reguluj¹ce to zagadnienie.

Ustawa o doœwiadczeniach na zwierzêtach objê³a ochron¹ prawn¹ niektóre œciœle okreœlone grupy zwie-rz¹t wykorzystywane do doœwiadczeñ, a zakres przy-znanej ochrony wyznaczy³a, okreœlaj¹c cele dopusz-czalnoœci doœwiadczeñ z wykorzystaniem zwierz¹t oraz ograniczenia prawne wykorzystywania zwierz¹t do doœwiadczeñ. W przepisach ustawy o doœwiadcze-niach na zwierzêtach uwzglêdnione zosta³y wytyczne wspólnotowego prawa europejskiego o ochronie zwie-rz¹t doœwiadczalnych (2) oraz Europejskiej Konwen-cji w sprawie ochrony zwierz¹t krêgowych wykorzys-tywanych do celów doœwiadczalnych i innych celów naukowych (3). Wspólnotowe i krajowe regulacje prawne w przedmiocie ochrony zwierz¹t wykorzysty-wanych do doœwiadczeñ okreœlaj¹c, miêdzy innymi, zakres i œrodki kontroli wykorzystywania zwierz¹t

Medycyna Wet. 2010, 66 (1) 11

doœwiadczalnych, minimalne normy ich utrzymania i opieki nad nimi oraz kwalifikacji osób przeprowa-dzaj¹cych doœwiadczenia zmierzaj¹ do zmniejszenia, zminimalizowania lub zast¹pienia wykorzystywania zwierz¹t w doœwiadczeniach na rzecz alternatywnych metod badawczych.

Doœwiadczenie na zwierzêciu w znaczeniu prawnym W znaczeniu przepisów ustawy z 1997 r. o ochro-nie zwierz¹t, doœwiadczeochro-niem na zwierzêciu by³a ka¿-da forma wykorzystania, w tym uœmiercenia zwierzê-cia krêgowego do badañ naukowych, testów i celów dydaktycznych (10). Definicja ta zosta³a przejêta do ustawy z 2005 r. o doœwiadczeniach na zwierzêtach, ale formy wykorzystania zwierzêcia zosta³y ograniczo-ne do takich, które mog¹ wywo³aæ ból, cierpienie, strach lub trwa³e uszkodzenie w organizmie zwierzê-cia (11). Równoczeœnie jednoznacznie zosta³o okreœ-lone, ¿e przez doœwiadczenie nale¿y rozumieæ tak¿e dzia³anie, którego celem jest zamierzone lub nieza-mierzone spowodowanie urodzenia zwierzêcia z trwa-³ymi uszkodzeniami w organizmie lub obarczonego bólem, cierpieniem, strachem. Tak szeroko zdefinio-wane pojêcie doœwiadczenia mo¿e odnosiæ siê rów-nie¿ do modyfikacji genetycznych lub klonowania, w wyniku których mo¿e urodziæ siê zwierzê trwale fi-zycznie zdeformowane, z defektem psychicznym lub obarczone chorob¹ nowotworow¹, lub inn¹, spowo-dowan¹ wprowadzeniem obcych genów. Przy tym sku-teczne wyeliminowanie poprzez znieczulenie lub inny sposób bólu, cierpienia, strachu lub skutków trwa³ego uszkodzenia organizmu zwierzêcia wykorzystywane-go do doœwiadczeñ nie powoduje wy³¹czenia takiej procedury spod regulacji prawnej o doœwiadczeniach na zwierzêtach. Wprost przeciwnie, ustanowion¹ w prawie zasad¹ jest stosowanie znieczulenia u zwie-rz¹t wykorzystywanych w doœwiadczeniach. W przy-padkach, w których nie jest mo¿liwe zastosowanie od-powiedniego znieczulenia, powinny zostaæ zastosowa-ne produkty lecznicze o dzia³aniu przeciwbólowym lub inne metody ograniczaj¹ce u zwierzêcia ból, cierpie-nie lub strach. W wyj¹tkowym tylko przypadku, uza-sadnionym spowodowaniem przez znieczulenie urazu wiêkszego ni¿ sam zabieg doœwiadczalny lub niemo¿-noœci¹ pogodzenia znieczulenia z celem doœwiadcze-nia, mo¿liwe jest odst¹pienie od jego zastosowania.

Wed³ug aktualnie obowi¹zuj¹cych regulacji praw-nych doœwiadczeniem na zwierzêtach jest zatem ka¿-da forma, w³¹cznie z uœmierceniem oraz znakowaniem powy¿ej poziomu „najmniej bolesnego”, wykorzysta-nia zwierzêcia do badañ naukowych, testów lub ce-lów dydaktycznych, która mo¿e wywo³aæ ból, cierpie-nie, strach lub trwa³e uszkodzenie w organizmie zwie-rzêcia wykorzystywanego lub urodzonego w wyniku procedur doœwiadczalnych, nawet gdy wskazane skutki mog¹ byæ wyeliminowane poprzez znieczulenie lub w inny sposób. Granice doœwiadczenia na zwierzêciu zosta³y okreœlone poprzez wskazanie momentu

roz-poczêcia i zakoñczenia procedury doœwiadczalnej. Doœwiadczenie rozpoczyna siê w momencie pierwsze-go przypierwsze-gotowania zwierzêcia do obserwacji, a koñczy siê w momencie jego uœmiercenia lub przekazania pod stosown¹ opiekê w warunkach okreœlonych dla utrzy-mywania zwierz¹t doœwiadczalnych.

Zwierzêta doœwiadczalne objête ochron¹ prawn¹ Ochron¹ prawn¹ zosta³y objête przeznaczone do wykorzystania lub wykorzystywane do doœwiadczeñ zwierzêta krêgowe, w tym zdolne do rozmna¿ania siê ich formy larwalne (aksolot, odmieniec jaskiniowy), z wy³¹czeniem form p³odowych i embrionalnych (11). Zasad¹ ustanowion¹ w prawie jest, ¿e do doœwiadczeñ wykorzystuje siê zwierzêta laboratoryjne, czyli hodo-wane w obiektach jednostek uprawnionych do hodowli zwierz¹t laboratoryjnych (jednostek hodowlanych) lub do prowadzenia doœwiadczeñ (jednostek doœwiadczal-nych). Jako przyk³adowe gatunki zwierz¹t, które mog¹ uzyskaæ status zwierz¹t laboratoryjnych zosta³y wy-mienione: myszy, szczury, œwinki morskie, chomiki z³ote, króliki, psy, koty, przepiórki, naczelne (2, 5, 11). Nie oznacza to jednak, ¿e wy³¹cznie zwierzêta zali-czane do takich gatunków mog¹ byæ zwierzêtami la-boratoryjnymi. Status zwierz¹t laboratoryjnych mog¹ uzyskaæ tak¿e zwierzêta krêgowe ka¿dego innego ga-tunku, je¿eli bêd¹ specjalnie hodowane w jednostkach hodowlanych lub doœwiadczalnych z przeznaczeniem do wykorzystania w doœwiadczeniach, po uzyskaniu stosownego zezwolenia.

Zwierzêta inne ni¿ laboratoryjne, w tym zwierzêta gospodarskie (12) oraz dzikie, w tym z gatunków uzna-nych za zagro¿one wyginiêciem (4, 9), mog¹ byæ wy-korzystane do doœwiadczeñ tylko w okreœlonych przy-padkach zdeterminowanych celem doœwiadczenia. Zwierzêta gospodarskie mog¹ zostaæ wykorzystane do doœwiadczeñ tylko w przypadkach, gdy celu doœwiad-czenia nie mo¿na osi¹gn¹æ przy wykorzystaniu zwie-rz¹t laboratoryjnych, a zwierzêta dzikie tylko wtedy, gdy celu doœwiadczenia nie mo¿na osi¹gn¹æ przy wy-korzystaniu zwierz¹t laboratoryjnych i gospodarskich. W odniesieniu do wykorzystania w doœwiadczeniach zwierz¹t dzikich z gatunków zagro¿onych wyginiêciem ustanowione zosta³y znacznie bardziej rygorystyczne ograniczenia. Zwierzêta takie mog¹ byæ wykorzysta-ne wy³¹cznie do doœwiadczeñ prowadzonych w celu ich ochrony lub wa¿nym celu biomedycznym, a dany gatunek zwierz¹t zagro¿onych wyginiêciem jest jedy-nym przydatjedy-nym do osi¹gniêcia tego celu. Wykorzy-stywanie zwierz¹t z gatunków uznanych za zagro¿one wyginiêciem lub zwierz¹t dzikich w doœwiadczeniach prowadzonych w innym celu ni¿ okreœlony w ustawie o doœwiadczeniach na zwierzêtach, jest zagro¿one kar¹ aresztu albo grzywny (11).

Przepisy ustawy o doœwiadczeniach na zwierzêtach nie przewiduj¹ mo¿liwoœci wykorzystywania do do-œwiadczeñ zwierz¹t domowych, rozumianych jako zwierzêta tradycyjnie przebywaj¹ce wraz z

cz³owie-Medycyna Wet. 2010, 66 (1) 12

kiem w jego domu lub innym odpowiednim pomiesz-czeniu, utrzymywane przez cz³owieka w charakterze jego towarzysza. Zwierzêta z gatunków zwyczajowo utrzymywanych jako zwierzêta domowe mog¹ byæ wy-korzystywane do doœwiadczeñ wy³¹cznie, gdy posia-daj¹ status zwierz¹t laboratoryjnych.

Wszystkie zwierzêta przeznaczone do wykorzysta-nia lub wykorzystywane w doœwiadczewykorzysta-niach, nieza-le¿nie, czy s¹ zwierzêtami dzikimi, gospodarskimi, czy laboratoryjnymi, okreœlane s¹ w prawie jako zwierzê-ta doœwiadczalne i jako zwierzê-takie chronione s¹ przez pra-wo (2, 3, 11). W znaczeniu prawnym pojêcie zwierz¹t doœwiadczalnych nie jest zatem to¿same z pojêciem zwierz¹t laboratoryjnych. W konkretnym doœwiadcze-niu zwierzêtami doœwiadczalnymi mog¹ byæ ta laboratoryjne, ale w innym mog¹ nimi byæ zwierzê-ta gospodarskie albo dzikie, poniewa¿ w³aœnie zwierzê-takie zosta³y przeznaczone do wykorzystania lub s¹ wyko-rzystywane w tym doœwiadczeniu.

Do doœwiadczeñ nie mog¹ byæ w ¿adnym razie wy-korzystywane ani pozyskiwane zwierzêta bezdomne, czyli zwierzêta domowe lub gospodarskie, które uciek-³y, zab³¹ka³y siê lub zosta³y porzucone przez cz³owie-ka i nie ma mo¿liwoœci ustalenia ich w³aœciciela lub innej osoby, pod której opiek¹ trwale pozostawa³y (10, 11). Wykorzystywanie do doœwiadczeñ zwierz¹t bez-domnych jest wykroczeniem zagro¿onym kar¹ aresz-tu albo grzywny (11). Tak samo kwalifikowane i za-gro¿one tak¹ sam¹ kar¹ jest pozyskiwanie zwierz¹t bezdomnych w celu ich hodowania z przeznaczeniem do wykorzystania w doœwiadczeniach.

Piœmiennictwo

1.Decyzja Rady 1999/575/WE z dnia 23 marca 1998 r. dotycz¹ca zawarcia przez Wspólnotê Europejsk¹ konwencji w sprawie ochrony zwierz¹t krêgo-wych wykorzystywanych do celów doœwiadczalnych i innych celów nauko-wych (Dz. Urz. WE L 222, z 24.8.1999, str. 29).

2.Dyrektywa Rady 86/609/EWG z dnia 24 listopada 1986 r. w sprawie zbli¿a-nia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych pañstw cz³on-kowskich dotycz¹cych ochrony zwierz¹t wykorzystywanych do celów do-œwiadczalnych i innych celów naukowych (Dz. Urz. WE L 358 z 18.12.1986, str. 1, ze zmianami).

3.Europejska Konwencja w sprawie ochrony zwierz¹t krêgowych wykorzysty-wanych do celów doœwiadczalnych i innych celów naukowych (Dz. Urz. WE L 222, z 24.8.1999, str. 31).

4.Konwencja o miêdzynarodowym handlu dzikimi zwierzêtami i roœlinami gatunków zagro¿onych wyginiêciem sporz¹dzona w Waszyngtonie dnia 3 mar-ca 1973 r. (Dz. U. z 1991 r. Nr 27, poz. 112 oraz z 2000 r. Nr 66, poz. 802). 5.Obwieszczenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego z dnia 28 grudnia 2007 r. w sprawie wykazu jednostek uprawnionych do przeprowadzania do-œwiadczeñ na zwierzêtach (Dz. Urz. MNiSW z 2008 r. Nr 1, poz. 20). 6.Osmañczyk E. J.: Encyklopedia ONZ i stosunków miêdzynarodowych.

Wie-dza Powszechna, Warszawa 1986, 122-123.

7.Rozporz¹dzenie Ministra Szkolnictwa Wy¿szego z dnia 16 listopada 1959 r. w sprawie okreœlenia warunków i sposobu dokonywania doœwiadczeñ na zwie-rzêtach oraz trybu wydawania zezwoleñ na przeprowadzanie tych doœwiad-czeñ (Dz. U. Nr 71, poz. 452 oraz z 1997 r., Nr 10, poz. 24).

8.Rozporz¹dzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. o ochro-nie zwierz¹t (Dz. U. z 1932 r., Nr 42, poz. 417 oraz z 1972 r. Nr 12, poz. 115). 9.Rozporz¹dzenie Rady (WE) nr 338/97 z dnia 9 grudnia 1996 r. w sprawie ochrony zagro¿onych gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji han-dlu tymi gatunkami (Dz. Urz. WE L 61 z 3.03.1997).

10.Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierz¹t (Dz. U. z 2003 r., Nr 106, poz. 1002).

11.Ustawa z dnia 21 stycznia 2005 r. o doœwiadczeniach na zwierzêtach (Dz. U. Nr 33, poz. 289, ze zmianami).

12.Ustawa z dnia 29 czerwca 2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierz¹t gospodarskich (Dz. U. nr 133, poz. 921).

Adres autora: dr hab. Teresa Malinowska, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa