Medycyna Wet. 2010, 66 (4) 242
Artyku³ przegl¹dowy Review
Pierwsze informacje, ¿e bakteryjne DNA (bDNA) posiada immunostymuluj¹cy efekt i aktywuje komór-ki NK (natural komór-killer), podczas gdy DNA krêgowców takiej zdolnoci nie posiada, podali w 1992 r. Yama-moto i wsp. (30). Przypisali ten fenomen w³asnym komplementarnym palindromom zawartym w bDNA. Nastêpne badania Kriega i wsp. (16) wykaza³y, ¿e im-munostymuluj¹cy efekt bDNA zwi¹zany jest z obec-noci¹ du¿ej liczby niemetylowanych CpG dinukleo-tydów. Dodatkowo wykazali, ¿e efekt ten nie jest zwi¹-zany z drugo- lub trzeciorzêdow¹ struktur¹ DNA. Motywy CpG znajduj¹ siê równie¿ w DNA krêgow-ców, jednak¿e czêstotliwoæ ich wystêpowania wyno-si 1/64 par zasad, podczas gdy u bakterii wystêpuj¹ z czêstotliwoci¹ 1/16, ponadto u krêgowców zazwy-czaj cytozyna ma przy³¹czon¹ grupê metylow¹ (20). Oprócz bakteryjnego DNA, motywy CpG znajduj¹ siê tak¿e w DNA owadów i paso¿ytów wielokomór-kowych.
Aktywowanie uk³adu odpornociowego przez za-wieraj¹ce sekwencje CpG DNA organizmów ni¿szych stanowi jeden z wa¿niejszych mechanizmów szybkiej, nieswoistej obrony przed czynnikami infekcyjnymi oraz jest wstêpem do indukcji odpowiedzi swoistej, regulowanej g³ównie przez limfocyty Th1. Optymal-ne ODNs (oligodeoxynucleotides) zawieraj¹ palindro-miczne heksamery o sk³adzie: 5-puryna-puryna-CG-pyrimidyna-pyrymidyna-3. Dzia³alnoæ stymuluj¹ca oraz osi¹gniêcie konkretnego efektu ze strony uk³adu odpornociowego przez CpG-ODN zale¿y od ogólnej jego budowy i sk³adu innych ni¿ CpG nukleoty-dów, bowiem niektóre CpG-ODN dzia³aj¹ silnie akty-wuj¹co na limfocyty B, inne zwiêkszaj¹ aktywnoæ komórek NK. Generalnie wystêpuj¹ w formie XCGY, w której X i Y mo¿e byæ ka¿dym podstawnikiem z wyj¹tkiem C i G (16). Zwiêkszaj¹c liczbê sekwencji CpG wzrasta efekt immunostymuluj¹cy. Natomiast utrata zdolnoci pobudzenia uk³adu
odpornociowe-Charakterystyka oligodeoksynukleotydów
zawieraj¹cych motywy CpG, ich wp³yw na komórki
uk³adu odpornociowego oraz mo¿liwoci
wykorzystania w medycynie i weterynarii
KLAUDIA CHRZ¥STEK, ALINA WIELICZKOKatedra Epizootiologii z Klinik¹ Ptaków i Zwierz¹t Egzotycznych Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, pl. Grunwaldzki 45, 50-366 Wroc³aw
Chrz¹stek K., Wieliczko A.
Characteristics of oligodeoxynucleotides containing CpG motifs: their influence on immune system cells and the possibilities of their application in medicine and veterinary medicine
Summary
DNA Bacterial genomes contain many more unmethylated CpG (cytosine-phosphodiester-guanine) dinucleotides than those of vertebrates. This difference in the genome structure allows the innate immune system of vertebrates to distinguish bacterial DNA from self-DNA. Synthetic oligodeoxynucleotides that contain CpG motifs (CpG ODNs) can mimic bacterial DNA and consequently induce various types and levels of immune responses. Synthetic ODNs CpG stimulates the innate immune system, activates non-specific anti-microbial defense systems, and sensitizes antigen-presenting cells to mount both antibody and cell--mediated immunity against specific antigens. A better understanding of CpG recognition at the molecular level is fundamental to subsequent immunological response which would allow the optimization and application of CpG motifs as therapeutic agents and adjuvants for numerous diseases. It is to be hoped that CpG ODN treatment of animals could also provide a cost-effective alternative to antibiotics by increasing resistance to disease-causative pathogens.
Medycyna Wet. 2010, 66 (4) 243
go nast¹pi w przypadku ich braku b¹d metylacji. Dodatkowo mo¿na stwierdziæ, i¿ ró¿ne gatunki zwie-rz¹t odpowiadaj¹ na ró¿ne motywy CpG. Optymalna sekwencja dla komórek odpornociowych gryzoni jest otoczona od 5 koñca przez dwie zasady purynowe, natomiast od 3 koñca przez dwie pirymidyny, pod-czas gdy najlepszy motyw CpG dla komórek odpor-nociowych cz³owieka jest GTCGTT (11, 15, 16).
Syntetyczne, niemetylowane CpG oligodeoksynukleo-tydy (ODNs) mog¹ imitowaæ immunostymuluj¹c¹ ak-tywnoæ bDNA i modulowaæ odpowied immunolo-giczn¹ ró¿nych komórek: limfocytów, makrofagów/ monocytów, komórek dendrytycznych i komórek NK. Immunomoduluj¹cy efekt CpG ODNs jest zwi¹zany ze wzrostem produkcji prozapalnych cytokin, prolife-racj¹ komórek, regulacj¹ ekspresji markerów powierz-chownych czy te¿ cz¹stek MHC (15, 25, 29). Wzór rozpoznawania receptorów systemu odpornociowe-go umo¿liwia rozró¿nianie pewnych prokariotycznych DNA przez detekcjê niemetylowanych dinukleotydów CpG. Efektem zwi¹zania CpG jest poliklonalna akty-wacja i proliferacja limfocytów B, niezale¿ne od po-mocy limfocytów T, co wi¹¿e siê z wytwarzaniem prze-ciwcia³ i czynników antyapoptycznych (20). Posiada-j¹ zatem w³aciwoci immunogenne, czyli s¹ zdolne do wywo³ania przeciw sobie swoistej odpowiedzi im-munologicznej.
Bakteryjne DNA lub syntetyczne oligodeoksynukle-otydy zawieraj¹ce sekwencje CpG s¹ rozpoznawane przez komórki APC (antigen presenting cells), które w dalszym etapie reakcji wytwarzaj¹ zwiêkszon¹ licz-bê cytokin prozapalnych, jak np. IFN-l, beta, gamma, IL-6, IL-10, IL-12, IL-18, TNF-l, GM-CSF. Nastêpuje wzrost liczby cz¹steczek kostymulujacych oraz cz¹s-teczek MHC klasy II na ich powierzchni (17). Zostaje tak¿e uruchomiona odpowied typu komórkowego, przede wszystkim ze strony limfocytów Th (CD3CD4) oraz cytotoksycznych komórek NK (11, 14, 20).
W wykrywaniu antygenów bakteryjnych wa¿ne s¹ receptory rozpoznaj¹ce molekularne wzorce patoge-nów (PAMP pathogen associated molecular patterns), które wchodz¹ w sk³ad pierwszej linii odpornoci wro-dzonej. Do tego typu receptorów nale¿¹: TLR (toll like receptors) (1, 3), bia³ka rozpoznaj¹ce peptydoglikan (PGRPs peptydoglycan recognition proteins) (18), receptor TREM1 (triggering receptor expressed on myeloid cells-1) (4), bia³ka NOD (nucleotide-binding oligemerization domain) (8).
TLR s¹ wyspecjalizowanymi cz¹steczkami rozpoz-naj¹cymi niektóre konserwatywne elementy struktu-ralne bakterii, paso¿ytów, grzybów i wirusów. Znaj-duj¹ siê na powierzchni komórek nab³onkowych jelit, dróg oddechowych, adipocytów, komórek tucznych, komórek dendrytycznych, makrofagów. TLR9 rozpoz-naje niemetylowane oligonukleotydy bakteryjnego DNA. Wewn¹trzkomórkowe domeny receptorów TLR TIR (od Toll-IL-R) wykazuj¹ homologiê z recepto-rem dla IL-1 (IL-1R). W przekazywaniu sygna³u z TIR
bior¹ udzia³ 4 bia³ka adaptorowe: MyD88, MAL/TI--RAP (MyD88 adaptor-like/TIR-associated protein), TRIF (Toll-receptor-associated activator of interferon) i TRAM (Toll-receptor associated molecule). Dziêki tym bia³kom mo¿liwe jest zwi¹zanie kinaz IRAK 1,2,7 (IL-1R-activating kinase), które z kolei aktywuj¹c TRAF6 (TNF receptor associated factor 6), umo¿li-wiaj¹ uruchomienie czynnika transkrypcyjnego NF--kappaB i natychmiastow¹ aktywacjê cytokinowych genów promotorowych. W zwi¹zku z tym aktywowa-ne poprzez receptor TLR komórki, np. makrofagi, roz-poczynaj¹ w ci¹gu 60-90 minut produkcjê cytokin prozapalnych (1).
Badania in vitro i in vivo z u¿yciem CpG ODNs pokazuj¹ bezporedni wp³yw na wzrost produkcji IgM, zwiêkszenie odpowiedzi komórek efektorowych pierwotnej odpowiedzi immunologicznej oraz indu-kuj¹ Th-1 zale¿n¹ produkcjê cytokin, jak INF-gamma i IL-12, które prowadz¹ do uruchomienia pierwotnych i wtórnych mechanizmów odpornociowych przeciw-ko ró¿nym bakteriom i paso¿ytom, jak np. Listeria, Francisella, Leishmania, Escherichia coli czy Salmo-nella (2, 5, 12, 13, 15, 19, 22, 26, 27, 32).
W medycynie ODN-CpG wykorzystywane s¹ np. u noworodków, u których reakcje obronne organizmu od pocz¹tku s¹ zdominowane przez komórki Th2. W takim przypadku podanie CpG pozwala wzbudziæ odpowied ze strony Th1, dziêki czemu szybciej powstaj¹ mechanizmy odpowiedzi komórkowej (2). S¹ tak¿e wykorzystane w alergologii (w przypadku chorób alergicznych, w których obserwowana jest nadmierna aktywacja limfocytów Th2), motywy CpG mog¹ przesun¹æ profil reakcji immunologicznej w kie-runku odpowiedzi typu Th1. W konsekwencji wzrasta wytwarzanie przeciwcia³ IgG2, a zmniejsza siê synte-za przeciwcia³ IgE, odpowiedzialnych synte-za rozwój cho-roby (6, 9, 10). Prowadzone s¹ tak¿e badania nad wy-korzystaniem ODN jako adiuwantów w szczepionkach terapeutycznych oraz przeciwnowotworowych.
Oligodeoksynukleotydy wykorzystywane s¹ tak¿e w terapii antysensownej, która, mimo i¿ rozpatrywa-na jest razem z terapi¹ genow¹, posiada inny mecha-nizm dzia³ania. Terapia genowa jest strategi¹, która polega na wprowadzeniu genów do komórek lub tka-nek w celu zwalczenia chorób wywo³anych obecno-ci¹ odmiennego allelu. W zwi¹zku z tym g³ównym za³o¿eniem jest zmiana defektywnego allelu na funk-cjonalny. Natomiat w przypadku terapii antysensow-nej g³ównym celem jest zablokowanie ekspresji zmu-towanego allelu poprzez niedopuszczenie do zsynte-tyzowania niepo¿¹danego bia³ka, uprzednio powodu-j¹c degradacjê jego mRNA. Poniewa¿ w cytoplazmie heterodupleksy DNA/RNA s¹ natychmiast degrado-wane, mo¿liwe jest wprowadzenie oligodeoksynukleo-tydów komplementarnych do okrelonej sekwencji mRNA w celu wyciszenia okrelonego transkryptu, np. antysensowne oligodeoksynukleotydy zosta³y wykorzys-tane do wyciszenia ekspresji bia³ka HST-1/FGF-4
Medycyna Wet. 2010, 66 (4) 244
w mysim modelu ludzkiego nowotworu j¹der (7). W te-rapii przeciwnowotworowej wykorzystano tak¿e anty-sensowe oligonukleotydy dla mRNA ODC. ODC dekarboksylaza ornitynowa jest enzymem pe³ni¹cym g³ówn¹ rolê w metabolizmie substancji (poliamidów), niezbêdnych komórce do wzrostu i ró¿nicowania, a których podwy¿szone stê¿enie zaobserwowano w ko-mórkach nowotworowych (17, 24, 26). W badaniach in vitro wykorzystano trzy linie komórkowe imituj¹ce komórki raka ¿o³¹dka, raka okrê¿nicy, miêniakomiê-saka pr¹¿kowanego. Podanie ODNs znacz¹co hamo-wa³o rozwój komórek nowotworowych (21).
W ostatnich latach prowadzone s¹ tak¿e liczne ba-dania nad mo¿liwoci¹ wykorzystania ODNs-CpG w produkcji drobiarskiej. Wyniki wskazuj¹ na pobu-dzenie zarówno pierwotnej, jak i wtórnej odpowiedzi immunologicznej u ptaków. Zhang i wsp. (31) badali mo¿liwoæ wykorzystania CpG ODNs jako adiuwan-tów podawanych na b³ony luzowe, razem ze szcze-pionk¹ przeciwko rzekomemu pomorowi drobiu (ND). CpG ODN spowodowa³y wzrost poziomów IgG w su-rowicy, poliklonaln¹ proliferacjê limfocytów T, jak równie¿ przyczyni³y siê do wytworzenia odpowiedzi immunologicznej ze strony uk³adu odpornociowego zwi¹zanego z b³onami luzowymi, co manifestowa³o siê zwiêkszeniem poziomów IgA przeciwko u¿ytemu antygenowi. Mo¿na zatem stwierdziæ, ¿e CpG ODN podane donosowo efektywnie stymulowa³y zarówno odpowied ogóln¹, jak te¿ odpowied ze strony b³on luzowych. CpG ODN podawano u ptaków równie¿ parenteralnie, w celu ochrony nowo wyklutych piskl¹t przed zaka¿eniem Escherichia coli. Odpowied ze strony pobudzonych komórek uk³adu odpornocio-wego manifestowa³a siê wzrostem produkcji cytokin: IL-18, IFN-gamma, IL-1, IL-6, IL-8, IL-10, co wiad-czy o pobudzeniu limfocytów Th1, które z kolei mo¿-na uwa¿aæ za komórki pe³ni¹ce zmo¿-nacz¹c¹ rolê w pro-tekcji przeciwko zaka¿eniom u piskl¹t (22).
Taghavi i wsp. (27) wykorzystali immunomodulu-j¹cy efekt CpG u kurcz¹t zaka¿onych eksperymental-nie Salmonella Typhimurium. W celu sprawdzenia ochronnego efektu syntetycznych oligodeoksynukle-otydów motywy CpG ODN zosta³y podane jednodnio-wym kurczêtom, które w dalszym etapie eksperymen-tu zosta³y zaka¿one wym. drobnoustrojem. W grupie kurcz¹t, które nie otrzyma³y ODN-CpG, odsetek prze-¿ywalnoci wyniós³ 40-45%, natomiast u ptaków, któ-re otrzyma³y CpG, wzrós³ do 80-85%. Stwierdzono równie¿, ¿e liczba bakterii Salmonella Typhimurium we krwi by³a ni¿sza. Zdaniem autorów, otrzymane wyniki wiadcz¹ o ochronnym dzia³aniu ODN CpG przeciw wewn¹trzkomórkowym patogenom, w tym przypadku Salmonella Typhimurium.
Prowadzone s¹ tak¿e badania nad mo¿liwoci¹ wy-korzystania oligodeoksynukleotydów zawieraj¹cych motywy CpG jako adjuwantów szczepionek przeciw-ko ptasiej grypie H5N1. Wyniki wskazuj¹, ¿e równo-czesne podanie CpG ODN wraz ze szczepionk¹
po-woduje wzrost poziomów IgG w surowicy i IFN-gam-ma oraz wy¿sze miano przeciwcia³ okrelane testem HI. wiadczy to o zaanga¿owaniu humoralnej i Th1 odpo-wiedzi immunologicznej oraz zwiêkszeniu ochronne-go dzia³ania u¿ytej szczepionki (28).
Najnowsze badania dotycz¹ tak¿e mo¿liwoci wy-korzystania CpG ODN podawanych in ovo w celu zmniejszenia kolonizacji jelit przez Salmonella Ente-ritidis. Dowiadczenie wykonane przez Mackinnon i wsp. (19), w którym sprawdzana by³a odpowied im-munologiczna ze strony heterofilii (wybuch tlenowy oraz degranulacja ziarnistoci), potwierdza, ¿e CpG ODN stymuluj¹ pierwotn¹ odpowied immunologicz-n¹ m³odych kurcz¹t. Heterofile izolowane od dwudnio-wych kurcz¹t by³y stymulowane przez bakterie Sal-monella Enteritidis i wykazywa³y wzrost degranulacji ziarnistoci w porównaniu do grupy kontrolnej. Na-stêpnie, w dalszym etapie badania, kurczêta zosta³y poddane eksperymentalnemu zaka¿eniu Salmonella Enteritidis. CpG ODN podane wczeniej in ovo u tych kurcz¹t spowodowa³y zmniejszenie kolonizacji jelit przez Salmonella Enteritidis nawet ponad dziesiêcio-krotnie. Wyniki badañ Mackinnon i wsp. (19) wiad-cz¹ o mo¿liwoci wykorzystania CpG ODN podawa-nych in ovo w celu stymulowania pierwotnej odpo-wiedzi immunologicznej, w tym przypadku przeciw-ko Salmonella Enteritidis i, co równie wa¿ne, w celu zmniejszenia kolonizacji jelit przez te bakterie.
Podsumowuj¹c oligodeoksynukleotydy stanowi¹ nowe podejcie do wzmocnienia immunogennoci. Po³¹czone z antygenem skuteczniej aktywuj¹ makro-fagii, pobudzaj¹ proliferacjê limfocytów B i silnie sty-muluj¹ odpowied limfocytów Th1. S¹ dobrze tolero-wane, stabilne, nadaj¹ siê do podawania na b³ony lu-zowe, a w przypadku ptaków tak¿e in ovo. W zwi¹zku ze wzrostem lekoopornoci drobnoustrojów, byæ mo¿e w przysz³oci bêd¹ stanowiæ alternatywê do stosowa-nej antybiotykoterapii. W medycynie ludzkiej bada-nia prowadzone z u¿yciem ODN-CpG wiadcz¹, i¿ nied³ugo bêd¹ one znajdowa³y szerokie zastosowanie, np. w terapii stanów alergicznych, chorób zakanych czy nowotworowych. Prowadzone s¹ zarówno bada-nia eksperymentalne z u¿yciem zwierz¹t, jak i ba-dania kliniczne, co szczególnie dotyczy terapii anty-sensownej. Najbardziej zaawansowane s¹ badania nad ODN wobec mRNA, np. dwa z nich hamuj¹ replika-cjê wirusów cytomegalii i wirusa HIV. Kolejne oligo-nukleotydy wykazuj¹ aktywnoæ antysensow¹ wobec mRNA kinazy bia³kowej C oraz onkogenów c-myb i c-raf. Produkty tych genów s¹ zwi¹zane z etiologi¹ chorób nowotworowych, m.in. przewlek³ej i ostrej bia-³aczki. W II fazie badañ klinicznych znajduje siê oli-gonukleotyd, który hamuje ekspresjê bia³ka ICAM-1 (intracellular adhesion molecule) odpowiedzialnego m.in. za adhezjê komórek. Istnieje szansa, ¿e w przy-sz³oci bêdzie on stosowany np. w terapii reumato-idalnego zapalenia stawów czy ³uszczycy. Niektóre orodki badawcze np. Coley Pharmaceuticals,
Uniwer-Medycyna Wet. 2010, 66 (4) 245
sytet Iowa i rz¹d Stanów Zjednoczonych posiadaj¹ równie¿ patenty na metodê otrzymywania ODN CpG w celu zastosowania ich do przesuniêcia reakcji im-munologicznej w kierunku Th1 oraz w celu wykorzy-stania ich jako odjuwantów szczepionek przeciw-nowotworowych lub przeciwzakanych (numer paten-towy: EP0772619 B; US7402572 B). Prowadzone w ostatnich latach liczne badania równie¿ u zwierz¹t wiadcz¹, i¿ w przysz³oci ODN CpG mog¹ znaleæ wykorzystanie w weterynarii.
Pimiennictwo
1.Beutler B.: Inferences, questions and possibilities in Toll-like receptor signal-ling. Nature 2004, 430, 257-263.
2.Chu R., Targoni O., Krieg A., Lehmann P., Harding C.: CpG oligodeoxy-nucleotides act as adjuvants that switch on T helper 1 (Th1) immunity. J. Exp. Med. 1997, 186, 1623-1631.
3.Cohen J.: The immunopathogenesis of sepsis. Nature 2002, 420, 885-691. 4.Colonna M., Facchetti F.: TREM-1 (triggering receptor expressed on
mye-loid cells): a new player in acute inflammatory responses. J. Infect. Dis. 2003, 187 Suppl 2, S397-401.
5.Elkins K., Rhinehart T., Stibitz S., Conover J., Klinman D.: Bacterial DNA protects mice against lethal infection by intracellular bacteria. J. Immunol. 1999, 162, 2991-2997.
6.Erb K., Wohlleben G.: Novel vaccines protecting against the development of allergic disorders: a double-edged sword? Curr. Opin. Immunol. 2002, 14, 633-643.
7.Hirai K., Sasaki H., Sakamoto H., Takeshita F., Asano K., Kubota Y., Ochiya T., Terada M.: Antisense oligodeoxynucleotide against HST-1/FGF-4 suppresses tumorigenicity of an orthotopic model for human germ cell tumor in nude mice. J. Gene Medicine 2003, 5, 951-957.
8.Inohara N., Ogura Y, Nuñez G.: Nods: a family of cytosolic proteins that regulate the host response to pathogens. Curr. Opin. Microbiol. 2002, 5, 76-80.
9.Jain V., Kitagaki K., Kline J.: CpG DNA and immunotherapy of allergic airway diseases. Clin. Exp. Allergy. 2003, 33, 1330-1335.
10.Jain V., Kline J.: CpG DNA: immunomodulation and remodelling of the asthmatic airway. Expert Opin. Biol. Ther. 2004, 4, 1533-1540.
11.Klinman D.: CpG motifs expressed by bacterial DNA rapidly induce lym-phocyte to secrete IL-6, IL-12, and IFN-g. Proc. Natl Acad. Sci. USA 1996, 93, 2879-2883.
12.Klinman D.: Therapeutic applications of CpG-containing oligodeoxynucleo-tides. Antisense Nucl. Acid. Drug. Dev. 1998, 8, 181-1884.
13.Klinman D., Conover J., Coban C.: Repeated administration of synthetic oligodeoxynucleotides expressing CpG motifs provides long-term protection against bacterial infection. Infect. Immun. 1999, 67, 5658-5663.
14.Krieg A.: CpG motifs in bacterial DNA and their immune effects. Annu. Rev. Immunol. 2002, 20, 709-760.
15.Krieg A.: The role of CpG motifs in innate immunity. Curr. Opin. Immunol. 2000, 12, 35-43.
16.Krieg A., Yi A., Matson S., Waldschmidt T., Bishop G., Teasdale R., Koretzky G., Klinman D.: CpG motifs in bacterial DNA trigger direct B-cell activation. Nature 1995, 374, 546-549.
17.Kubota S.: Ornithine decarboxylase and cancer. Cancer J. 1998, 11, 294--297.
18.Liu C., Xu Z., Gupta D., Dziarski R.: Peptidoglycan recognition proteins: a novel family of four human innate immunity pattern recognition molecules. J. Biol. Chem. 2001, 276, 34686-34694.
19.Mackinnon K., He H., Swaggerty C., McReynolds J., Genovese K., Duke S., Nerren J., Kogut M.: In ovo treatment with CpG oligodeoxynucleotides decreases colonization of Salmonella enteriditis in broiler chickens. Vet. Immunol. Immunopathol. 2009, 127, 371-375.
20.McCluskie M., Weeratna R.: Novel adjuvant systems. Curr. Drug Targets Infect. Disord. 2001, 1, 263-271.
21.Nakazawa K., Nemoto T., Hata T., Seyama Y., Nagahara S., Sano A., Itoh H., Nagai Y., Kubota S.: Single-injection ornithine decarboxylase- directed anti-sense therapy using atelocollagen to suppress human cancer growth. Cancer 2007, 109, 993-1002.
22.Patel B., Gomis S., Dar A., Willson P., Babiuk L., Potter A., Mutwiri G., Tikoo S.: Oligodeoxynucleotides containing CpG motifs (CpG-ODN) pre-dominantly induce Th1-type immune response in neonatal chicks. Dev. Comp. Immunol. 2008, 32, 1041-1049.
23.Pegg A.: Polyamine metabolism and its importance in neoplastic growth and a target for chemotherapy. Cancer Res. 1988, 48, 759-774.
24.Pegg A., Shantz L., Coleman C.: Ornithine decarboxylase as atarget for chemoprevention. J. Cell. Biochem. Suppl. 1995, 22, 132-138.
25.Sparwasser T., Koch E., Vabulas R., Heeg K., Lipford G., Ellwart J., Wagner H.: Bacterial DNA and immunostimulatory CpG oligonucleotides trigger maturation and activation of murine dendritic cells. Eur. J. Immunol. 1998, 28, 2045-2054.
26.Taghavi A., Allan B., Mutwiri G., Foldvari M., Van Kessel A., Willson P., Babiuk L., Potter A., Gomis S.: Enhancement of immunoprotective effect of CpG-ODN by formulation with polyphosphazenes against E. coli septicemia in neonatal chickens. Curr. Drug Deliv. 2009, 6, 76-82.
27.Taghavi A., Allan B., Mutwiri G., Van Kessel A., Willson P., Babiuk L., Potter A., Gomis S.: Protection of neonatal broiler chicks against Salmonella Typhimurium septicemia by DNA containing CpG motifs. Avian Dis. 2008, 52, 398-406.
28.Wang Y., Shan C., Ming S., Liu Y., Du Y., Jiang G.: Immunoadjuvant effects of bacterial genomic DNA and CpG oligodeoxynucleotides on avian influenza virus subtype H5N1 inactivated oil emulsion vaccine in chicken. Res. Vet. Sci. 2009, 86, 399-405.
29.Xie H., Raybourne R., Babu U., Lillehoj H., Heckert R.: CpG-induced im-munomodulation and intracellular bacterial killing in a chicken macrophage cell line. Dev. Comp. Immunol. 2003, 27, 823-834.
30.Yamamoto S., Yamamoto T., Kataoka T., Kuramoto E., Yano O., Tokunaga T.: Unique palindromic sequences in synthetic oligonucleotides are required to induce INF and augment INF-mediated natural killer activity. Immunol. 1992, 148, 4072-4076.
31.Zhang L., Zhang M., Li J., Cao T., Tian X., Zhou F.: Enhancement of muco-sal immune responses by intranamuco-sal co-delivery of Newcastle disease vaccine plus CpG oligonucleotide in SPF chickens in vivo. Res. Vet. Sci. 2008, 85, 495-502.
32.Zimmermann S., Egeter O., Hausmann S., Lipford G., Röcken M., Wagner H., Heeg K.: CpG oligodeoxynucleotides trigger protective and curative Th1 responses in lethal murine leishmaniasis. J. Immunol. 1998, 160, 3627-3630.
Adres autora: prof. dr hab. Alina Wieliczko, pl. Grunwaldzki 45, 50-366 Wroc³aw; e-mail: alina.wieliczko@up.wroc.pl
