Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu Wrocław 2015
PRACE NAUKOWE
Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu
RESEARCH PAPERS
of Wrocław University of Economics
Nr
401
Ekonomia
Redaktorzy naukowi
Jerzy Sokołowski
Grażyna Węgrzyn
Magdalena Rękas
Redakcja wydawnicza: Agnieszka Flasińska, Elżbieta Kożuchowska Redakcja techniczna: Barbara Łopusiewicz
Korekta: Barbara Cibis Łamanie: Adam Dębski Projekt okładki: Beata Dębska
Informacje o naborze artykułów i zasadach recenzowania znajdują się na stronie internetowej Wydawnictwa www.pracenaukowe.ue.wroc.pl
www.wydawnictwo.ue.wroc.pl
Publikacja udostępniona na licencji Creative Commons
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska (CC BY-NC-ND 3.0 PL)
© Copyright by Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Wrocław 2015
ISSN 1899-3192 e-ISSN 2392-0041 ISBN 978-83-7695-533-9
Wersja pierwotna: publikacja drukowana
Zamówienia na opublikowane prace należy składać na adres: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu ul. Komandorska 118/120 53-345 Wrocław
tel./fax 71 36 80 602; e-mail: econbook@ue.wroc.pl www.ksiegarnia.ue.wroc.pl
Spis treści
Wstęp ... 11
Łukasz Arendt: Zmiana technologiczna faworyzująca wysokie kwalifikacje czy polaryzacja polskiego rynku pracy – zarys problemu ... 13
Agnieszka Barczak: Wykorzystanie wybranych metod ilościowych w anali-zie pasażerskiego ruchu lotniczego w Polsce ... 26
Ryszard Barczyk: Rola polityki pieniężnej w stabilizowaniu gospodarki polskiej w latach 2000-2014 ... 36
Tomasz Bernat: Przedsiębiorczość studentów a dodatkowe aktywności pozauczelniane ... 48
Przemysław Borkowski: Applicability of reference based appraisals in assessment of real sector investment projects ... 58
Przemysław Borkowski: A framework for risk analysis in infrastructure projects ... 69
Agnieszka Bretyn: Młodzi konsumenci wobec szarej strefy w Polsce ... 83
Sławomir Czetwertyński: Ekonomika kopiowania a korzyści społeczne ... 93
Karolina Drela: Rynek pracy i biedni pracujący ... 104
Małgorzata Barbara Fronczek: Handel produktami ICT – Polska na tle świata ... 114
Aleksandra Grabowska-Powaga: Kapitał społeczny w przedsiębiorstwach rodzinnych ... 126
Artur Grabowski: Ordoliberalna kategoria własności a współczesne oblicze sektora niemieckich przedsiębiorstw piłkarskich ... 134
Alina Grynia: Innowacyjność krajów bałtyckich: potencjał i bariery... 144
Anna Horodecka: The concept of human nature as a driving force for changes in economics exemplified by feminist and neoclassical economics... 155
Michał Jurek: The role of banks in performance of the real sector in selected EU member states ... 166
Grażyna Karmowska: Zastosowanie metod taksonomicznych do oceny zróżnicowania poziomu życia w krajach postsocjalistycznych Europy ... 176
Magdalena Knapińska: Efektywność polityki rynku pracy – aspekty teore-tyczne i prakteore-tyczne ... 187
Andrzej Koza: Sytuacja na rynku pracy osób niepełnosprawnych i jej wpływ na gospodarkę finansową państwowego funduszu rehabilitacji osób nie-pełnosprawnych ... 198
Jakub Kraciuk: Paradygmat homo oeconomicus w aspekcie rozwoju ekono-mii heterodoksyjnej ... 211
Anna Krzysztofek: Rozważania o pojęciu odpowiedzialności ... 220
6 Spis treści
Agnieszka Łopatka: Poziom i przyczyny różnicowania wynagrodzeń
w Polsce ... 243
Iwona Maciejczyk-Bujnowicz: Changes in capital flows in process of
inte-gration of the European Union – selected aspects ... 253
Marta Maier: Starzejące się społeczeństwo jako wyzwanie dla polityki
spo-łecznej i rodzinnej ... 267
Agnieszka Malkowska: Ocena rozwoju obszaru przygranicznego na
przy-kładzie województwa zachodniopomorskiego ... 275
Paweł Marszałek: Selected processes influencing contemporary banking
systems ... 285
Danuta Miłaszewicz: Kompetencje społeczne polskich i litewskich
studen-tów – analiza porównawcza ... 296
Dorota Miłek, Karolina Kapusta: Competitiveness of the regions in the
context of smart specialization (on the example of Świętokrzyskie) ... 306
Rafał Nagaj: Dochody a skłonność do działań altruistycznych wśród
studen-tów w Polsce ... 317
Mariusz Nyk: Niedoskonałość rynku pracy w kontekście funkcjonowania
związków zawodowych ... 327
Magdalena Olczyk: Konkurencyjność w literaturze ekonomicznej – analiza
bibliometryczna ... 338
Monika Pasternak-Malicka: Płaca minimalna jako narzędzie ograniczające
pracę nierejestrowaną ... 349
Barbara Pawłowska: W kierunku zrównoważonego rozwoju – przegląd
efektów działań w Polsce ... 362
Renata Pęciak: Geneza podejścia regulacyjnego we francuskiej teorii
ekono-micznej ... 373
Adriana Politaj: Pracodawcy z otwartego rynku pracy i ich rola w
przeciw-działaniu bezrobociu osób niepełnosprawnych ... 383
Joanna Prystrom: Innowacyjność a konkurencyjność gospodarki
Luksem-burga ... 399
Małgorzata Raczkowska: Kwestia gender w ekonomii ... 412 Magdalena Ratalewska: Uwarunkowania rozwoju sektorów kreatywnych .. 421 Hanna Soroka-Potrzebna: Regionalne zróżnicowanie sektora MŚP ... 431 Małgorzata Sosińska-Wit, Karolina Gałązka: Wpływ współpracy z
sekto-rem B+R na innowacyjność MŚP na podstawie badań ankietowych ... 440
Joanna Spychała: Ocena cech morfologicznych wahań cyklicznych w Polsce
w latach 2001-2013 ... 452
Joanna Stawska: Oddziaływanie decyzji władz monetarnych i fiskalnych
(policy mix) na funkcjonowanie przedsiębiorstw w Polsce ... 462
Piotr Szkudlarek: Zaufanie jako komponent kapitału społecznego ... 472 Jarosław Szostak: Economic content of the category of value ... 483
Spis treści
7
Andrzej Szuwarzyński: Ocena wpływu polityki zdrowotnej na jakość życia
starzejącego się społeczeństwa w krajach UE ... 493
Arkadiusz Świadek, Barbara Czerniachowicz: Aktywność innowacyjna
systemów przemysłowych a koniunktura gospodarcza na przykładzie wo-jewództwa dolnośląskiego ... 503
Michał Świtłyk, Artur Wilczyński: Zastosowanie indeksu Malmquista do
badania zmian efektywności uczelni publicznych ... 514
Dariusz Tłoczyński: Rola państwa w kształtowaniu konkurencji na polskim
rynku transportu lotniczego ... 525
Roman Tylżanowski: Zewnętrzne źródła finansowania procesów transferu
technologii w przedsiębiorstwach przemysłowych wysokiej techniki w Polsce ... 535
Grażyna Węgrzyn: Zasoby ludzkie w Unii Europejskiej – szanse i
zagroże-nia ... 545
Danuta Witczak-Roszkowska, Karolina Okła: Skłonność studentów
woje-wództwa świętokrzyskiego do zagranicznych emigracji zarobkowych ... 555
Katarzyna Włodarczyk: Pokolenie 50+ w Polsce – podejrzani o
wyklucze-nie? ... 566
Agnieszka Wojewódzka-Wiewiórska: Partycypacja mieszkańców w
two-rzeniu strategii rozwoju gminy jako przejaw kapitału społecznego na ob-szarach wiejskich ... 577
Jarosław Wołkonowski: Przyczyny i struktura emigracji obywateli Polski
po akcesji do UE ... 587
Jacek Wychowanek: Tradycja w aspekcie budowania konkurencyjności
ma-łego przedsiębiorstwa ... 601
Urszula Zagóra-Jonszta: Adam Smith o własności ... 614 Magdalena Zalewska-Turzyńska: Communicating CSR – the Lasswell’s
model approach ... 623
Ewa Zeman-Miszewska, Maciej Miszewski: Ład gospodarczy i porządek
gospodarczy – potrzeba i szanse zmian ... 631
Mariusz Zieliński: Wpływ realizacji koncepcji CSR na wycenę spółek
ak-cyjnych ... 642
Summaries
Łukasz Arendt: Skill-biased technical change or polarisation of the Polish
labour market – remarks ... 13
Agnieszka Barczak: Application of selected quantitative methods in the
analysis of passenger air traffic in Poland ... 26
Ryszard Barczyk: The role of monetary policy in the stabilization of the
8 Spis treści
Tomasz Bernat: Entrepreneurship of students vs. additional non-university
activities ... 48
Przemyslaw Borkowski: Aplikacja metody referencyjnej oceny projektów
inwestycyjnych w sferze realnej ... 58
Przemysław Borkowski: Metoda analizy ryzyka w inwestycjach
infrastrukturalnych ... 69
Agnieszka Bretyn: Young consumers towards the shadow economy in
Poland ... 83
Sławomir Czetwertyński: Economics of copying vs. social benefits ... 93
Karolina Drela: Labor market and working poor ... 104 Małgorzata Barbara Fronczek: Trade in ICT goods – Poland in comparison
to the world ... 114
Aleksandra Grabowska-Powaga: Social capital in family business ... 126 Artur Grabowski: Ordoliberal category of a property and a modern aspect
of a sector of German soccer enterprises ... 134
Alina Grynia: Innovation of the Baltic countries: potentials and barriers ... 144 Anna Horodecka: Koncepcja natury ludzkiej jako siła napędowa zmian w
ekonomii na przykładzie koncepcji człowieka w ekonomii feministycznej i neoklasycznej... 155
Michał Jurek: Znaczenie banków dla funkcjonowania sektora realnego w
wybranych krajach UE ... 166
Grażyna Karmowska: Taxonomic methods to evaluate the variation in the
standards of living in the countries of post-socialist Europe ... 176
Magdalena Knapińska: Effectiveness of labor market policy – theoretical
and practical aspects ... 187
Andrzej Koza: Situation of persons with disabilities on the labor market and
its impact on the financial situation of the State Fund for Rehabilitation of the Disabled Persons ... 198
Jakub Kraciuk: Homo economicus paradigm in terms of development of
heterodox economics ... 211
Anna Krzysztofek: Reflections about the notion of responsibility ... 220 Wojciech Leoński: Corporate volunteering as an instrument of CSR ... 233 Agnieszka Łopatka: Level and reasons for differences of salaries in Poland 243 Iwona Maciejczyk-Bujnowicz: Zmiany w przepływach kapitału w procesie
integracji Unii Europejskiej – wybrane aspekty ... 253
Marta Maier: Ageing society as a challenge for social and family policy ... 267 Agnieszka Malkowska: Assessment of the development of a border area
using Zachodniopomorskie Voivodeship as an example ... 275
Paweł Marszałek: Wybrane procesy wpływające na współczesne systemy
bankowe ... 285
Danuta Miłaszewicz: Social competence of Polish and Lithuanian students
Spis treści
9
Dorota Miłek, Karolina Kapusta: Konkurencyjność regionów w kontekście
inteligentnej specjalizacji (na przykładzie Świętokrzyskiego) ... 306
Rafał Nagaj: Incomes and willingness of students to perform altruistic
actions ... 317
Mariusz Nyk: Imperfections of the labor market in the context of the
functioning of trade unions ... 327
Magdalena Olczyk: Competitiveness in economic literature – bibliometric
analysis ... 338
Monika Pasternak-Malicka: Minimum wage as a tool used to reduce the
labor market grey area ... 349
Barbara Pawłowska: Towards sustainable development – review of effects
of actions in Poland ... 362
Renata Pęciak: The origin of the regulation approach in the French economic
theory ... 373
Adriana Politaj: Employers from the open labor market and their role in the
counteracting of unemployment among persons with disabilities ... 383
Joanna Prystrom: Innovativeness vs. competitiveness of Luxembourg
economy ... 399
Małgorzata Raczkowska: The issue of gender in economics ... 412 Magdalena Ratalewska: Determinants of the development of creative
industries... 421
Hanna Soroka-Potrzebna: Regional diversity of SME sector ... 431 Małgorzata Sosińska-Wit, Karolina Gałązka: Effect of cooperation with
R&D sector on SME’s innovation based on survey ... 440
Joanna Spychała: Evaluation of morphological characteristics of cyclical
fluctuations in Poland in 2001-2013 ... 452
Joanna Stawska: The impact of the monetary and fiscal authorities (policy
mix) on the functioning of enterprises in Poland ... 462
Piotr Szkudlarek: Trust as a component of social capital ... 472 Jarosław Szostak: Ekonomiczna treść kategorii wartości ... 483 Andrzej Szuwarzyński: Assessment of the health policy impact on the
quality of life of ageing population in the European Union countries ... 493
Arkadiusz Świadek, Barbara Czerniachowicz: Innovation activity in
regional industrial systems vs. economic cycle on the example of the Dolnośląskie Voivodeship ... 503
Michał Świtłyk, Artur Wilczyński: Application of Malmquist index to
examine changes in the efficiency of public universities ... 514
Dariusz Tłoczyński: The role of state in shaping the competition in the Polish
air transport market ... 525
Roman Tylżanowski: External sources of funding of technology transfer in
10 Spis treści
Grażyna Węgrzyn: Human resources in the European Union – opportunities
and threats ... 545
Danuta Witczak-Roszkowska, Karolina Okła: Disposition to financial
emigration among the students of the Świętokrzyskie Voivodeship ... 555
Katarzyna Włodarczyk: Generation 50+ in Poland – suspected of
exclusion? ... 566
Agnieszka Wojewódzka-Wiewiórska: Participation of inhabitants in
building commune development strategy as a manifestation of social capital in rural areas ... 577
Jarosław Wolkonowski: Causes and structure of emigration of Polish citizens
after the accession to the European Union ... 587
Jacek Wychowanek: Tradition in the aspect of building the competitiveness
of a small-sized enterprise ... 601
Urszula Zagóra-Jonszta: Adam Smith about ownership ... 614 Magdalena Zalewska-Turzyńska: Model komunikacji CSR w świetle
podejścia H. Lasswella ... 623
Ewa Zeman-Miszewska, Maciej Miszewski: Economic governance and
economic order – need and opportunities of changes ... 631
Mariusz Zieliński: The impact of CSR concept on the valuation of stock
PRACE NAUKOWE UNIWERSYTETU EKONOMICZNEGO WE WROCŁAWIU RESEARCH PAPERS OF WROCŁAW UNIVERSITY OF ECONOMICS nr 401 ● 2015
Ekonomia ISSN 1899-3192 e-ISSN 2392-0041
Łukasz Arendt
Uniwersytet Łódzki e-mail: larendt@uni.lodz.pl
ZMIANA TECHNOLOGICZNA FAWORYZUJĄCA
WYSOKIE KWALIFIKACJE CZY POLARYZACJA
POLSKIEGO RYNKU PRACY – ZARYS PROBLEMU
SKILL-BIASED TECHNICAL CHANGE OR
POLARISATION OF THE POLISH LABOUR MARKET −
REMARKS
DOI: 10.15611/pn.2015.401.01
Streszczenie: Artykuł przedstawia syntetyczną analizę kształtowania się popytu na pracę
w Polsce w świetle hipotezy zmiany technologicznej faworyzującej wysokie kwalifikacje (SBTC) i hipotezy polaryzacji rynku pracy. Zmiany zachodzące w strukturze pracujących w Polsce w horyzoncie roku 2020 według poziomów umiejętności ISCO-08 wskazują, że po-pyt na pracę przesuwa się w kierunku grup zawodów wymagających wysokich umiejętności, przy równoczesnym spadku zapotrzebowania na grupy zawodów charakteryzujących się ni-skimi wymaganiami kwalifikacyjnymi, co jest zbieżne z hipotezą SBTC. Jednakże dynamika zmian liczby pracujących w dwóch grupach zawodów o najniższych wymaganiach kwalifika-cyjnych oraz analiza zmian płacy realnej w poszczególnych wielkich grupach zawodów suge-ruje możliwość polaryzacji polskiego rynku pracy. Rozstrzygnięcie tych wątpliwości wymaga dalszych pogłębionych analiz zmiany technologicznej na polskim rynku pracy.
Słowa kluczowe: postęp techniczny, zmiana technologiczna faworyzująca wysokie
kwalifi-kacje, polaryzacja rynku pracy.
Summary: This paper presents a synthetic analysis of the changes in labour demand in
Poland in the light of the skill-biased technical change (SBTC) and labour market polarisation hypotheses. Changes in the structure of employment, by ISCO-08 skill levels, in Poland in 2020 horizon indicate that the labour demand shifts towards occupations requiring high skills, with a simultaneous decrease of demand for occupations characterised by low skills requirements, which is consistent with the SBTC hypothesis. However, the dynamics of employment numbers within the ISCO-08 skill level 1 nad 2 and the analysis of changes in real wages by the major occupational groups suggest the possibility of polarisation of the Polish labour market. Thus, a further in-depth analysis of technical change on the Polish labor market is needed.
Keywords: technical progress, skill-biased technical change, polarisation of the labour
14 Łukasz Arendt
1. Wstęp
Problematyka wpływu postępu technicznego1 na rynek pracy, wielkość
zatrudnie-nia i zmiany w strukturze popytu na pracę, obecna w literaturze przedmiotu już od czasów ekonomii klasycznej, zyskała na znaczeniu w związku ze zmianami techno-logicznymi, jakie niesie za sobą rozwój technologii informacyjnych i telekomunika-cyjnych (ICT). Specyfika ICT – jest to technologia ogólnego zastosowania (General
Purpose Technology) – sprawia, że oddziałuje ona na wszystkie branże
gospodar-cze, w związku z czym efekty postępu technicznego rozlewają się po całej gospo-darce, oddziałując na wielkość i strukturę zatrudnienia w ujęciu międzysektoro-wym i zawodomiędzysektoro-wym.
Dominującym nurtem w badaniach nad wpływem ICT na rynek pracy i zmiany w zapotrzebowaniu na zasoby ludzkie na początku XX wieku była hipoteza zmiany technologicznej faworyzującej wysokie kwalifikacje (SBTC – Skill-biased
Techni-cal Change). Hipoteza ta wyjaśniała zjawiska zachodzące w Stanach
Zjednoczo-nych oraz inZjednoczo-nych wysoko rozwiniętych gospodarkach – mianowicie wzrost popytu na pracowników z wysokimi kwalifikacjami, przy równoczesnym wzroście płac w tej grupie. Natomiast w najnowszych badaniach pojawiła się inna hipoteza – pola-ryzacji rynku pracy, wskazującej na możliwość zmian w strukturze popytu na pra-cę, która faworyzuje nie tylko wysoko wykwalifikowane kadry, ale również osoby o niskich kwalifikacjach – w rezultacie grupą, która najbardziej traci w związku z rozwojem ICT, są osoby o średnim poziomie kwalifikacji.
Celem artykułu2 jest identyfikacja specyfiki zmiany technologicznej na polskim
rynku pracy w świetle hipotezy SBTC i polaryzacji rynku pracy – w opracowa-niu zasygnalizowano jedynie najważniejsze zagadnienia dotyczące tej problema-tyki, skupiając się na wynikach analizy w obszarze zrealizowanego popytu na pra-cę (zatrudnienia). Artykuł składa się z dwóch części. W pierwszej przedstawiono syntetyczny przegląd literatury dotyczącej zmiany technologicznej na rynku pracy. Drugą część poświęcono zmianom w strukturze popytu na pracę w ujęciu zawodo-wym w Polsce od 1995 roku. Artykuł kończy podsumowanie prezentujące kluczowe wnioski z przeprowadzonych analiz.
1 W literaturze opisującej zagadnienia dotyczące zmiany technologicznej na rynku pracy, czy
w powiązanej z nią problematyce modeli wzrostu gospodarczego, operuje się przede wszystkim poję-ciem postępu technicznego, chociaż pojawia się także pojęcie postępu technologicznego. Rozróżnienie postępu technicznego i technologicznego wynika z różnic w definicji pojęć „technika” i „technolo-gia”. Analizy prowadzone w artykule odnoszą się do pojęcia postępu technicznego, przy zastrzeżeniu, iż postęp technologiczny również wpływa na opisywane procesy.
2 Artykuł jest wynikiem analiz prowadzonych na Wydziale Ekonomiczno-Socjologicznym
Uni-wersytetu Łódzkiego w projekcie „Wpływ technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych na pro-duktywność – analiza mikro- i makroekonomiczna”. Projekt został sfinansowany ze środków Narodo-wego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2013/11/B/HS4/00661.
Zmiana technologiczna faworyzująca wysokie kwalifikacje czy polaryzacja… 15
2. Zmiana technologiczna na rynku pracy –
rys teoretyczno-empiryczny
Zmiana technologiczna na rynku pracy jest pochodną postępu technicznego, defi-niowanego jako proces, w wyniku którego dochodzi do wzrostu produktywności, co oznacza, że dana wielkość produkcji może zostać wytworzona przy mniejszym nakładzie czynników produkcji, bądź z tych samych nakładów czynników produk-cji możliwe jest wytworzenie większego strumienia produktu [Tokarski 2009]. Zgodnie z klasyczną klasyfikacją Hicksa3 można wyróżnić trzy rodzaje postępu
technicznego: neutralny, oszczędzający pracę oraz oszczędzający kapitał. Z punktu widzenia analiz zmiany technologicznej na rynku pracy kluczowe znaczenie ma pracooszczędny postęp techniczny, czyli taki, który powoduje relatywnie większy wzrost krańcowego produktu kapitału niż pracy4.
Zjawiskiem pracooszczędnego postępu technicznego interesowali się już przed-stawiciele ekonomii klasycznej, przy czym wiara w zdolność mechanizmu rynko-wego do przywrócenia stanu równowagi poprzez reabsorpcję zasobów siły roboczej, które w wyniku postępu technicznego utraciły pracę, sprawiła, że ta problematyka poruszana była na marginesie głównego nurtu rozważań5. Rozwój nowszych nurtów
ekonomicznych sprawił, że w analizach wpływu postępu technicznego na rynek pracy zaczęto przywiązywać coraz większą wagę do zagadnienia strukturalnego dostosowania kwalifikacji zawodowych do zmieniającego się, w związku z postę-pem technicznym, popytu na pracę.
W rezultacie zidentyfikowano trzy możliwe scenariusze zmian na rynku pracy wynikające z postępu technicznego [Manpower Services Commission 1982]. Pierw-szy z nich zakłada, iż nastąpi ogólny spadek popytu na umiejętności, wynikający
3 W badaniach nad modelami wzrostu gospodarczego zazwyczaj analizuje się również postęp
techniczny w sensie Solowa (jest to postęp bezpośrednio potęgujący produktywność nakładów kapita-łu) i Harroda (postęp bezpośrednio potęgujący produktywność nakładów pracy).
4 Neutralny postęp techniczny to taki, który nie zmienia stosunku krańcowej produktywności
czynników produkcji (nakłady pracy i kapitału pozostają takie same – krańcowy produkt pracy i kapi-tału rośnie w takim samym stopniu), natomiast postęp techniczny oszczędzający kapitał prowadzi do większego wzrostu krańcowego produktu pracy niż krańcowego produktu kapitału (w efekcie kapitał zastępowany jest pracą). Należy podkreślić, iż przechodzenie z jednego do drugiego stanu równowa-gi w związku z postępem technicznym w podejściu Hicksa analizowane jest w płaszczyźnie zmiany stosunku nakładów kapitału i pracy, a nie z punktu widzenia efektu zatrudnieniowego w wymiarze bezwzględnym. W związku z tym nawet neutralny postęp techniczny w sensie Hicksa może skutkować spadkiem liczby miejsc pracy w gospodarce [Vivarelli 1995].
5 Według podejścia klasycznego bezrobocie technologiczne nie miało większego znaczenia dla
rynku pracy, gdyż jego występowanie w długim okresie, zgodnie z teoretycznymi założeniami, nie było możliwe, a dzięki działaniu mechanizmów kompensacyjnych wielce nieprawdopodobne również w okresie krótkim. Wśród mechanizmów kompensacyjnych wymieniano kompensację: poprzez ma-szyny, spadek cen, nowe inwestycje, nowe produkty czy spadek płac. Szczegółowe omówienie tych mechanizmów na gruncie ekonomii klasycznej i neoklasycznej, wraz z krytyczną analizą, można zna-leźć m.in. w [Vivarelli 1995; Spezia, Vivarelli 2000].
16 Łukasz Arendt
z tego, iż zapotrzebowanie na nowe umiejętności zostanie wielokrotnie skompenso-wane spadkiem popytu na stare umiejętności (przyspieszona deprecjacja moralna). Jest to konsekwencją nacisku na wzrost produktywności, prowadzącego do zwięk-szonej mechanizacji procesów produkcji i przejmowania przez maszyny procesów decyzyjnych. W drugim scenariuszu przyjmuje się, iż nastąpi dualizacja popytu na umiejętności. Z jednej strony, rynek będzie poszukiwał wysokiej klasy specja-listów zdolnych do projektowania i obsługiwania coraz bardziej zaawansowanych technologicznie urządzeń. Z drugiej strony, znacząco zmniejszy się zapotrzebowa-nie na pracowników wykonujących proste czynności. Natomiast trzeci scenariusz przewiduje, że nastąpi tendencja do ogólnego wzrostu wymagań co do umiejętno-ści zasobów pracy. Będzie to wynikało z dalszego rozwoju technologicznego oraz zmian strukturalnych w wysoko rozwiniętych gospodarkach w kierunku wzrostu znaczenia sektora usług.
Pierwszy scenariusz jest rzadko dyskutowany w literaturze przedmiotu w od-niesieniu do zmian indukowanych rozwojem ICT6. Natomiast podawany jest jako
przykład zmiany technologicznej faworyzującej niskie kwalifikacje podczas rewo-lucji przemysłowej w XIX wieku w Wielkiej Brytanii. Nie bez przyczyn luddyzm był radykalnym ruchem społecznym w początkowym okresie rewolucji przemysło-wej, składającym się przede wszystkim z rzemieślników. To rzemieślnicy najwięcej stracili na rewolucji przemysłowej – produkty, które były wytwarzane przez nich ręcznie, zaczęły być produkowane w zmechanizowanych fabrykach, które zatrud-niały przede wszystkim nisko wykwalifikowanych pracowników migrujących ze wsi do miast. W rezultacie praca wysoko wykwalifikowanych zasobów siły roboczej (w tym przypadku rzemieślników), wykonujących wiele skomplikowanych czyn-ności, została uproszczona i zastąpiona maszynami, które były obsługiwane przez nisko wykwalifikowanych pracowników [Acemoglu 2002].
Scenariusz drugi (i częściowo trzeci) odnosi się przede wszystkim do hipotezy zmiany technologicznej faworyzującej umiejętności. SBTC wychodzi z założenia, że postęp techniczny, który podnosi efektywność procesów produkcyjnych (pro-duktywność), faworyzuje osoby lepiej wykształcone (przyjmuje się zazwyczaj, że są to osoby z wyższym wykształceniem), które obsługują nowe technologie lepiej niż pracownicy z niskimi kwalifikacjami. Taki postęp technologiczny sprawia, że osoby z wyższym wykształceniem stają się bardziej atrakcyjne dla pracodawców, co powoduje, że rośnie na nie popyt, przy równoczesnym spadku popytu na osoby nisko wykwalifikowane7. SBTC ma dwojakie konsekwencje dla rynku pracy. Po
6 W tym podejściu podkreśla się, iż człowiek wykonuje rutynowe i mało urozmaicone czynności,
podczas gdy komputer (maszyna) przejmuje bardziej skomplikowane zadania. W efekcie nie ma potr-zeby, aby pracownicy dysponowali wysokimi kwalifikacjami – por. m.in. [Olszewski 1993].
7 Zgodnie z definicją przedstawioną przez [Katz 2002] zmiana technologiczna faworyzująca
kwalifikacje odnosi się do wdrożenia nowej technologii, zmiany w metodach produkcji lub zmiany w organizacji pracy, które prowadzą do wzrostu popytu na wysoko wykwalifikowane zasoby pracy w stosunku do popytu na zasoby pracy o niższych kwalifikacjach, przy stałych płacach relatywnych.
Zmiana technologiczna faworyzująca wysokie kwalifikacje czy polaryzacja… 17
pierwsze, przewiduje, że struktura zatrudnienia w gospodarkach wysoko rozwi-niętych będzie ewoluowała w kierunku dominacji pracowników o wysokich kwa-lifikacjach (wzrost popytu na pracę wysoko wykwalifikowaną). Z drugiej strony, implikuje rosnące zróżnicowanie płac między wysoko i nisko wykwalifikowanymi zasobami pracy.
Wyniki badań prowadzonych w Stanach Zjednoczonych czy w krajach UE15 zdawały się potwierdzać, że to postęp techniczny wynikający z rozwoju ICT był głównym czynnikiem prowadzącym do zmian w strukturze popytu na pracę zgod-nie z hipotezą SBTC8. Podkreślano, że praktycznie od początku XX wieku postęp
techniczny faworyzował wysokie kwalifikacje – jeśliby tak nie było, wzrost udziału wykwalifikowanych zasobów pracy w ogólnej podaży pracy powinien doprowa-dzić do spadku premii płacowej w tej grupie pracowników, a to nie miało miejsca [Acemoglu 2002].
I tu pojawia się pytanie o charakter zmiany technologicznej na rynku pracy – czy jest to zmiana egzogeniczna (faworyzująca wysokie kwalifikacje „z natu-ry”), czy też endogeniczna. Analizę tego problemu można znaleźć u Acemoglu [1998; 2002], który wychodzi z założenia, że rozwój i wdrożenie każdej technologii musi być uzasadnione ekonomicznie. To pozwala wytłumaczyć różnice w zmia-nie technologicznej między XIX a XX wiekiem. Na początku XIX wieku rozwój technologii zastępujących wysokie kwalifikacje był w Wielkiej Brytanii opłacal-ny ekonomicznie, co było spowodowane dużą dostępnością niewykwalifikowanej i nisko wykwalifikowanej siły roboczej (migracje z obszarów wiejskich i z Irlandii do angielskich miast). Postęp techniczny w XX wieku miał charakter postępu fa-woryzującego wysokie kwalifikacje, gdyż był indukowany gwałtownym wzrostem wykwalifikowanej podaży pracy. Z kolei ostatnie przyspieszenie postępu technicz-nego związatechnicz-nego z rozwojem ICT jest, zdaniem Acemoglu, odpowiedzią na wzrost podaży kwalifikacji, jaki miał miejsce w ciągu ostatnich kilku dekad.
Ten mechanizm zakłada, że postęp techniczny ma charakter endogeniczny – po-jawia się w odpowiedzi na bodźce ekonomiczne występujące w gospodarce. Takim bodźcem, wpływającym na stopę zwrotu z inwestycji w technologie, jest wielkość rynku. I tak jak na rynku towarów wytworzenie nowego produktu staje się opłacalne dopiero wtedy, gdy liczba odbiorców przekroczy próg rentowności, tak samo dzieje się w przypadku rynku pracy – wdrożenie nowej technologii staje się możliwe, jeśli
8 Zmiany w strukturze popytu na pracę można również tłumaczyć, sięgając po inne teorie
eko-nomiczne. Po pierwsze, można wiązać je z procesami globalizacji i rosnącą rolą wymiany między-narodowej, korzystając z modelu Heckschera-Ohlina-Samuelsona (HOS) uwzględniającego prawo Stolpera-Samuelsona – zwiększona wymiana handlowa z krajami słabiej rozwiniętymi gospodarczo oraz wzrost outsourcingu zagranicznego prowadzą do spadku popytu na pracę nisko wykwalifikowaną w krajach wysoko rozwiniętych (por. [Anderton, Brenton, Whalley (eds.) 2006]). Po drugie, można dowodzić, że spadek tempa wzrostu podaży pracy o wysokich kwalifikacjach (w związku ze zmniej-szeniem się liczby osób w kohortach wchodzących na rynek pracy oraz rosnącego napływu emigrantów o niskim poziomie kwalifikacji) będzie skutkował wzrostem relatywnego popytu na wysoko wykwa-lifikowane kadry.
18 Łukasz Arendt
na rynku pracy dostępna jest wystarczająco duża liczba osób, które będą w stanie tę technologię obsłużyć. Znaczący wzrost liczby osób z wysokimi kwalifikacjami (wykształceniem wyższym) w ostatnich latach sprawił, że po prostu opłacalne stało się wdrażanie technologii faworyzujących kwalifikacje, w tym ICT.
Z kolei najnowsze badania, w których szczegółowej analizie poddano zagad-nienia dotyczące komplementarności oraz substytucyjności ICT i poszczególnych rodzajów umiejętności, doprowadziły do postawienia hipotezy o polaryzacji ryn-ku pracy. Hipoteza polaryzacji pracy nawiązuje do modelu, w którym zakłada się, że kapitał ICT (inwestycje w ICT) [Autor, Levy, Murnane 2003]:
• stanowi substytut dla pracowników wykonujących jasno zdefiniowaną i ograni-czoną liczbę zadań kognitywnych i manualnych, które mogą być opisane za po-mocą jednoznacznych reguł – określanych przez [Autor, Levy, Murnane 2003] mianem zadań rutynowych9,
• jest komplementarny w stosunku do zadań związanych z rozwiązywaniem pro-blemów i wymagających umiejętności interpersonalnych – określanych mianem zadań nierutynowych.
Te dwa procesy działające równocześnie w sytuacji spadku realnych cen tech-nologii ICT prowadzą do wzrostu zapotrzebowania na zasoby ludzkie wykonują-ce nierutynowe zadania – zarówno analityczne, interaktywne, jak i manualne – co skutkuje wzrostem popytu na osoby wysoko wykwalifikowane i te o niskich kwa-lifikacjach10. Spada natomiast popyt na pracowników wykonujących prace
rutyno-we – osoby o średnim poziomie kwalifikacji (lokujące się najczęściej w grupach zawodów biurowych i pracowników przemysłowych). Badania wykazały, że zależ-ność między poziomem umiejętności a płacami w Stanach Zjednoczonych przyjęła w ostatnim czasie kształt litery U [Autor, Dorn 2013]. Oznaczałoby to, iż zmiany technologiczne najbardziej dotknęły właśnie grupę osób legitymującą się przecięt-nym poziomem kwalifikacji, co potwierdzałoby hipotezę polaryzacji na rynku pra-cy związaną z rozwojem technologii informapra-cyjnych i telekomunikapra-cyjnych.
9 Zgodnie z przyjętą definicją zadanie jest rutynowe, jeśli może zostać wykonane przez maszynę
na podstawie jednoznacznie zaprogramowanych reguł. Natomiast zadanie nierutynowe to takie, dla którego reguły postępowania nie są wystarczająco zrozumiałe i określone, aby mogły być zapisane w postaci poleceń, które byłyby wykonane przez maszynę [Autor, Levy, Murnane 2003]. Takie zada-nia, jak prowadzenie samochodu w centrum miasta czy odczytywanie pisma ręcznego, zgodnie z tą definicją są klasyfikowane jako nierutynowe, gdyż według wiedzy istniejącej w 2003 roku nie było możliwości, aby zadania te, wymagające połączenia zdolności wzrokowych i motorycznych, opisać w postaci programu komputerowego. Jednak niecałą dekadę później Google przeprowadził ekspery-ment, w którym samochód wyposażony w zestaw kamer, radar i urządzenie LIDAR był kierowany (na publicznych drogach w Kalifornii w Stanach Zjednoczonych) przez specjalnie opracowane opro-gramowanie zintegrowane z Google Maps i Google Street View [Brynjolfson, McAffe 2011].
10 W nowszych analizach teoretycznych i empirycznych nad polaryzacją rynku pracy zazwyczaj
sięga się po następujące kategorie wykonywanych zadań: nierutynowe analityczne, nierutynowe in-terpersonalne, rutynowe kognitywne, nierutynowe manualne i rutynowe manualne – por. m.in. [Levy, Murnane 2004; Acemoglu, Autor 2011; Lewandowski, Magda (red.) 2014].
Zmiana technologiczna faworyzująca wysokie kwalifikacje czy polaryzacja… 19
3. Zmiana technologiczna na polskim rynku pracy
Zmiana technologiczna wynikająca z rozwoju ICT (niezależnie, czy przyjmiemy hipotezę SBTC, czy polaryzacji rynku pracy) powinna prowadzić do wzrostu popy-tu na pracowników o wysokich kwalifikacjach. W rezultacie wzrost udziału pra-cowników wykwalifikowanych w liczbie prapra-cowników ogółem wskazywałby na występowanie tego efektu. Oczywiście problemem, jaki dotyka niemal wszystkie analizy empiryczne, jest to, w jaki sposób zmierzyć poziom kwalifikacji. Zazwy-czaj, ze względu na dostępność danych, w tym celu wykorzystuje się poziom for-malnego wykształcenia, jako aproksymantę poziomu kwalifikacji. Takie podejście zostało zastosowane przez Międzynarodową Organizację Pracy (MOP), która w Międzynarodowym Standardzie Klasyfikacji Zawodów ISCO-08 zdefiniowała cztery poziomy umiejętności odpowiadające poszczególnym poziomom edukacji (zgodnie z klasyfikacją ISCED-97, obecnie ISCED-2011), przy czym opis każdego z poziomów umiejętności zawiera informacje na temat wymaganych kwalifikacji, charakterystyki realizowanych zadań i typowych zawodów wykonywanych przez osoby dysponujące danym poziomem umiejętności11. Te poziomy umiejętności
po-wiązano z wielkimi grupami zawodów ISCO-08, co umożliwia analizę zmian licz-by i struktury pracujących (zrealizowanego popytu na pracę) pod kątem zmiany technologicznej.
Analiza liczby i struktury pracujących w Polsce w układzie czterech poziomów umiejętności12 prowadzi do kilku istotnych wniosków. Po pierwsze, w przypadku
grup zawodów wymagających pierwszego i (w szczególności) drugiego poziomu umiejętności widać tendencję do spadku liczby pracujących – w latach 1995–2013
11 Pracownicy dysponujący umiejętnościami na poziomie pierwszym zazwyczaj wykonują proste
zadania manualne. Prace wymagające drugiego poziomu umiejętności obejmują obsługę i naprawę ma-szyn i urządzeń (również tych elektronicznych), kierowanie pojazdami czy przetwarzanie informacji. Wykonywanie prac na trzecim poziomie umiejętności obejmuje złożone zadania wymagające szero-kiej specjalistycznej wiedzy faktograficznej, technicznej i znajomości procedur. Natomiast osoby dys-ponujące czwartym poziomem umiejętności zazwyczaj wykonują zadania wymagające umiejętności rozwiązywania problemów, podejmowania decyzji czy kreatywności, bazujących na szerokiej wiedzy teoretycznej i praktycznej. Dokładny opis poszczególnych poziomów umiejętności przedstawiony jest w [ILO 2012].
12 Dane wykorzystane w analizie liczby i struktury pracujących w Polsce pochodzą z narzędzia
prognostycznego dostępnego na portalu www.prognozowaniezatrudnienia.pl. Obejmują one dane hi-storyczne o liczbie pracujących w latach 1995–2013 oraz prognozę dla lat 2014–2020 zgodnie z Klasy-fikacją Zawodów i Specjalności na potrzeby rynku pracy z 2010 roku, która jest spójna z klasyKlasy-fikacją ISCO-08. Poziomy umiejętności uzyskano, zgodnie z wytycznymi ILO, poprzez przypisanie do nich odpowiednich wielkich grup zawodów – 1 poziom: Pracownicy przy pracach prostych (9); 2 poziom: Pracownicy biurowi (4), Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy (5), Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy (6), Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (7) i Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń (8); 3 poziom: Technicy i inny średni personel (3) oraz Kierownicy w branży hotelarskiej, handlu i innych branżach usługowych (14); 4 poziom: Specjaliści (2) i Przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy (1) z pominięciem Kierowników w branży hotelarskiej, handlu i innych branżach usługowych (14).
20 Łukasz Arendt
o, odpowiednio, 3,1% i 9,5%, a między rokiem 1995 a prognozą dla 2020 roku o, odpowiednio, 10,2% i 14,7%. Równocześnie wzrosła liczba pracujących w gru-pach zawodów wymagających trzeciego poziomu umiejętności (w latach 1995–2013 o 24,6%, a w horyzoncie prognozy o 20,3%) i znacznie w grupach zawodów cha-rakterystycznych dla czwartego poziomu umiejętności (o, odpowiednio, 64,2% i 88,3%) (rys. 1). Po drugie, w okresie ostatniego spowolnienia gospodarczego (lata 2008–2012/13) jedynie w grupach zawodów wymagających czwartego poziomu kwalifikacji nie zanotowano spadku liczby pracujących między poszczególnymi latami – to wskazuje, że nawet w trudnej sytuacji ekonomicznej popyt na najlepiej wykwalifikowanych pracowników jest stabilny, a nawet ma tendencję wzrostową.
0 2 4 6 8 10 12 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 1 2 3 4
* Wartości historyczne dla lat 1995–2013, dla lat 2014–2020 prognoza.
Rys. 1. Liczba pracujących według poziomów umiejętności w Polsce w latach 1995–2020 w mln
Źródło: opracowanie na podstawie danych z http://np.prognozowaniezatrudnienia.pl/
Po trzecie, zmiany w strukturze pracujących według poziomów umiejętności wskazują, że odsetek pracowników w grupach zawodów wymagających pierwsze-go i drugiepierwsze-go poziomu umiejętności spada – odpowiednio, z 7,7% w 1995 roku do prognozowanego 6,6% w 2020 roku i z 66,1% w 1995 roku do 56,5% w roku 2013 i prognozowanego 53,6% w 2020 roku (rys. 2). Natomiast w przypadków zawodów wymagających trzeciego i w szczególności czwartego poziomu umiejętności zano-towano wzrost udziału pracujących, odpowiednio, do 12,6% w 2013 roku (12,2% w horyzoncie prognozy 2020 roku) i do 23,9% w 2013 roku (prognozowane 27,7% w roku 2020).
Zmiana technologiczna faworyzująca wysokie kwalifikacje czy polaryzacja… 21
Widać więc, że zmiany w strukturze pracujących po 1995 roku (a także w ho-ryzoncie prognozy do 2020 roku) faworyzują wysokie kwalifikacje, co jest zbieżne z wnioskiem przedstawionym w raporcie Zatrudnienie w Polsce 2008, mówiącym o prawdziwości hipotezy SBTC dla Polski [Bukowski, Zawistowski (red.) 2008].
Wzrost popytu na zadania nierutynowe analityczne i nierutynowe interperso-nalne, przy spadku popytu na zadania nierutynowe manualne i rutynowe manualne w gospodarce polskiej między 1995 a 2012 rokiem [Lewandowski, Magda (red.) 2014] można uznać za kolejny argument potwierdzający, że zmiana technologiczna na polskim rynku pracy faworyzuje wysokie kwalifikacje13.
0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 1 2 3 4 1995 2013 2020
* Dla lat 1995 i 2013 wartości historyczne, dla roku 2020 prognoza.
Rys. 2. Struktura pracujących według poziomów umiejętności w Polsce w latach 1995–2020
Źródło: opracowanie na podstawie danych z http://np.prognozowaniezatrudnienia.pl/
Należy zauważyć, że zmiany w zrealizowanym popycie na pracę następowały przy zróżnicowanym, między poszczególnymi wielkimi grupami zawodów, wzroś- cie płac realnych (tab. 1)14. Najwyższy wzrost płacy realnej zanotowano w tych
gru-13 Spójność argumentacji burzy nieco fakt, że w latach 1995–2012 wzrosło relatywne znaczenie
zadań kognitywnych rutynowych w całej gospodarce (w sektorze prywatnym ich znaczenie zaczęło maleć od 2003 roku), które w myśl przesłanek teoretycznych powinno maleć w miarę wdrażania ICT. Autorzy raportu Zatrudnienie w Polsce 2013 dochodzą jednak do wniosku, że w związku z relatywnie dużym udziałem pracowników fizycznych i rolników oraz niskim udziałem pracowników biurowych w zatrudnieniu ogółem postęp techniczny przejawiający się wypieraniem zadań kognitywnych rutyno-wych miał umiarkowany wpływ na zmianę struktury pracujących według grup zawodów.
14 Prezentowane dane na temat wynagrodzeń, pochodzące z Badania Struktury Wynagrodzeń
pro-wadzonego przez Główny Urząd Statystyczny, mają trzy podstawowe słabości. Pierwsza związana jest z tym, że badanie obejmuje osoby zatrudnione, a nie pracujące. Druga słabość to objęcie badaniem
22 Łukasz Arendt
pach zawodów, których pracownicy cechują się wysokim poziomem umiejętności, przy czym wzrost ten był wyższy w grupie Techników i innego średniego personelu (36%) niż w grupach Specjalistów (33%) i Przedstawicieli władz publicznych, wyż-szych urzędników i kierowników (31%)15. Jest to spójne z hipotezą SBTC, zgodnie
z którą wzrostowi popytu na pracowników z wysokimi kwalifikacjami towarzyszy wzrost płac.
Tabela 1. Przeciętnie miesięczne wynagrodzenie brutto w październiku według wielkich grup
zawodów w cenach stałych z 1999 roku
W
ielka
grupa zawodów/rok
Przedstawiciele władz publicznych, wyżsi
urzędnicy i kierownicy (1)
Specjaliści (2)
Technicy i inny średni
personel (3)
Pracownicy biurowi (4) Pracownicy usług osobi
-stych i sprzedawcy (5) Rolnicy , ogrodnicy , leśnicy i rybacy (6)
Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy (7) Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń (8) Pracownicy przy pracach
prostych (9) 1999 3975,0 2293,5 1831,4 1635,5 1217,7 1283,8 1585,7 1673,6 1110,6 2001 4216,9 2470,1 1933,4 1710,3 1270,4 1244,6 1631,2 1706,1 1127,9 2002 4386,2 2511,2 1922,7 1683,4 1139,2 1258,5 1579,8 1675,6 1102,7 2004 4439,5 2575,5 1897,0 1636,7 1102,5 1307,8 1494,4 1622,0 1095,5 2006 4646,9 2604,7 2198,8 1702,8 1162,3 1398,7 1710,4 1748,9 1197,2 2008 5308,2 2925,7 2457,0 1995,1 1365,4 1455,5 1965,8 2001,5 1394,0 2010 5085,0 2996,2 2529,2 2062,5 1459,1 1525,6 1919,7 2081,6 1436,2 2012 5213,0 3054,3 2489,5 2046,8 1451,2 1684,6 1989,9 2069,9 1434,8 Zmiana 1999– –2012 31% 33% 36% 25% 19% 31% 25% 24% 29%
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BSW.
Znaczny wzrost płacy realnej wystąpił również w grupie Pracownicy przy pracach prostych (29%), która przypisana jest, zgodnie z ISCO-08, do pierwsze-go poziomu umiejętności. Natomiast wśród wielkich grup zawodów zaliczanych do drugiego poziomu umiejętności (średnia arytmetyczna wzrostu płacy realnej 27%)
podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących powyżej 9 osób (pomija mikroprzedsiębiorstwa). Na-tomiast trzecia słabość związana jest z tym, że Klasyfikacja Zawodów i Specjalności w analizowanym okresie podlegała zmianom – w rezultacie dane nie są w pełni porównywalne dla poszczególnych lat. Niemniej jednak jest to jedynie źródło, które pozwala na analizę zróżnicowania poziomu i struktury wynagrodzeń w Polsce w układzie zawodów.
15 Zgodnie z wytycznymi do klasyfikacji ISCO-08 technicy przypisani są do trzeciego poziomu
umiejętności, a pozostałe dwie wielkie grupy (z wyłączeniem dużej grupy 14) do czwartego poziomu umiejętności.
Zmiana technologiczna faworyzująca wysokie kwalifikacje czy polaryzacja… 23
najwyższe wzrosty zanotowano w grupie Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy (31%). W grupach Pracownicy biurowi, Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy oraz Opera-torzy i monterzy maszyn i urządzeń wzrost płacy był podobny (24–25%). Natomiast najniższy dotyczył Pracowników usług osobistych i sprzedawców.
Dla zrozumienia kierunku i skali zmian w popycie na pracę oraz płac, związa-nych ze zmianą technologiczną na polskim rynku pracy, istotne znaczenie – także w kontekście hipotezy o endogenicznym charakterze SBTC – ma analiza zmian w poziomie wykształcenia zasobów pracy. Umasowienie edukacji na poziomie wyż-szym sprawiło, że na przestrzeni lat znacząco spadł udział osób z wykształceniem gimnazjalnym i poniżej w grupie aktywnych zawodowo (z 22% w 1995 roku do 7% w 2013 roku), przy dynamicznym wzroście udziału osób z wykształceniem wyż-szym (do 30% w 2013 roku) (rys. 3).
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40%
Wyższe Policealne oraz średnie
zawodowe Średnie ogólnokształcące Zasadnicze zawodowe Gimnazjalne, podstawowe|i poniżej 1995 2013
Rys. 3. Struktura ludności aktywnej zawodowo w Polsce według poziomu wykształcenia
w roku 1995 i 2013
Źródło: opracowanie na podstawie danych BDL.
Reforma systemu oświaty powiązana ze zmianą mentalności społeczeństwa w obszarze edukacji sprawiła, że na popularności straciło szkolnictwo zasadnicze zawodowe, a większym zainteresowaniem zaczęło cieszyć się szkolnictwo śred-nie ogólnokształcące. Napływ młodych i wysoko wykształconych (przynajmśred-niej formalnie) osób na rynek pracy w ostatnich latach mógł z jednej strony stanowić bodziec dla podmiotów gospodarczych do zwiększenia zaangażowania środków w inwestycje w technologie informacyjne i telekomunikacyjne16, a z drugiej strony
16 Jak pokazują dane WITSA, wydatki na ICT w Polsce kształtowały się na poziomie 2,1–2,2%
24 Łukasz Arendt
zmniejszał presję na wzrost płac realnych w grupie pracowników o wysokich kwali-fikacjach. Równocześnie relatywny spadek podaży zasobów pracy o niższych kwa-lifikacjach sprawił, że przy malejącym popycie na pracowników z tej grupy wzrost płac realnych był niewiele niższy niż w przypadku płac pracowników o wysokich kwalifikacjach. To wskazuje na endogeniczny charakter zmiany technologicznej na rynku pracy w Polsce, warunkowanej dynamicznym wzrostem podaży osób z wy-kształceniem wyższym.
4. Podsumowanie
Zmiany zachodzące na polskim rynku pracy w ostatnich latach warunkowane są w istotnej mierze postępem technicznym wynikającym z rozwoju technologii infor-macyjnych i komunikacyjnych. Wśród głównych koncepcji wyjaśniających ewolu-cję w strukturze popytu na pracę należy wymienić hipotezę zmiany technologicznej faworyzującej wysokie kwalifikacje, jak również hipotezę polaryzacji rynku pracy.
Przedstawiona w artykule analiza zmian w strukturze pracujących w Polsce w układzie poziomów umiejętności wskazuje, że popyt na pracę przesuwa się w kierunku grup zawodów wymagających wysokich umiejętności, przy równoczes-nym spadku zapotrzebowania na grupy zawodów charakteryzujących się niskimi wymaganiami kwalifikacyjnymi. Można byłoby więc uznać, że zmiany struktu-ralne na polskim rynku pracy zachodzą zgodnie z hipotezą SBTC. Jednakże dwie obserwacje wymagają dodatkowej refleksji. Po pierwsze, spadek liczby pracujących w grupach zawodów zaklasyfikowanych do drugiego poziomu umiejętności ISCO-08 był większy niż w grupach zawodów przypisanych do pierwszego poziomu umiejętności. Po wtóre, wzrost płacy realnej w latach 1999–2012 był porównywalny w grupach zawodów zaliczanych zarówno do najniższego, jak i najwyższego pozio-mu wymaganych umiejętności. Argumenty te wskazują na możliwość polaryzacji rynku pracy, chociaż nie udało się tego jednoznacznie rozstrzygnąć w niniejszym artykule – miał on za zadanie zasygnalizować kluczowe zagadnienia wymagające dalszych badań.
Niemniej jednak jedna kwestia wydaje się nie budzić wątpliwości, mianowicie, iż zmiana technologiczna na polskim rynku pracy ma charakter endogeniczny – zależność między technologią a umiejętnościami jest dwukierunkowa: z jednej stro-ny postęp techniczstro-ny determinuje popyt na określone umiejętności i kompetencje, a z drugiej – to umiejętności i kompetencje, składające się na kapitał ludzki, wyzna-czają tempo postępu technicznego.
w 1998 roku i 5,9% PKB w roku 2000. W latach 2001–2002 zanotowano spadek do, odpowiednio, 4,1 i 4,5% PKB, a od 2003 do 2013 wydatki na ICT nie spadły poniżej 5% PKB, wahając się między 5,4% w 2008 roku a 6,4% w 2004 roku.
Zmiana technologiczna faworyzująca wysokie kwalifikacje czy polaryzacja… 25
Literatura
Acemoglu D., 1998, Why do new technologies complement skills? Directed technical change and wage
inequality, The Quarterly Journal of Economics, vol. 113, no. 4, s. 1055–1089.
Acemoglu D., 2002, Technical change, inequality, and the labor market, Journal of Economic Litera-ture, vol. XL, s. 7–72.
Acemoglu D., Autor D., 2011, Skills, tasks and technologies: implications for employment and
earn-ings, [w:] Handbook of Labor Economics, vol. 4b, eds. D. Card, O. Ashenfelter, Elsevier, San
Diego, s. 1043–1171.
Anderton R., Brenton P., Whalley J. (eds.), 2006, Globalisation and the Labour Market. Trade,
Tech-nology and Less-skilled Workers in Europe and the United States, Routledge, London–New York.
Autor D.H., Dorn D., 2013, The growth of low-skill service jobs and the polarization of the US labor
market, American Economic Review, vol. 103, no. 5, s. 1553–1597.
Autor D.H., Levy F., Murnane R.J., 2003, The skill content of recent technological change: an
empiri-cal exploration, Quarterly Journal of Economics, vol. 116, no. 4, s. 1279–1333.
Brynjolfsson E., McAffe A., 2011, Race Against the Machine. How the Digital Revolution is
Acceler-ating Innovation, Driving Productivity, and Irreversibly Transforming Employment and the Eco- nomy, Digital Frontier Press, Lexington, Massachusetts.
Bukowski M., Zawistowski J. (red.), 2008, Zmiana technologiczna na polskim rynku pracy, Depar-tament Analiz Ekonomicznych i Prognoz, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa. ILO, 2012, International Standard Classification of Occupations ISCO-08. Vol. 1 Structure, group
definitions and correspondence tables, Geneva.
Katz L., 2002, Technological change, computerization, and the wage structure [w:] Understanding the
Digital Economy. Data, Tools, and Research, eds. E. Brynjolfsson, B. Kahin, MIT Press,
Cam-bridge, Massachusetts – London, s. 217–244.
Levy F., Murnane R.J., 2004, The New Division of Labor. How Computers are Creating the Next Job
Market, Princeton University Press, Princeton and Oxford.
Lewandowski P., Magda I. (red.), 2014, Zatrudnienie w Polsce 2013. Praca w dobie przemian
struk-turalnych, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa.
Manpower Services Commission, 1982, New Technology and Employment, Manpower Intelligence an
Planning.
Olszewski J., 1993, Postęp techniczny a przemiany systemu pracy w przemyśle, Wydawnictwo Akade-mii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań.
Spezia V., Vivarelli M., 2000, The analysis of technological change and employment, [w:] The
Employ-ment Impact of Innovation. Evidence and Policy, eds. M. Vivarelli, M. Pianta, Routledge, London,
s. 12–25.
Tokarski T., 2009, Matematyczne modele wzrostu gospodarczego. Ujęcie neoklasyczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Vivarelli M., 1995, The Economics of Technology and Employment. Theory and Empirical Evidence, Edward Elgar Publishing Ltd., Cheltenham.
