Bożena Ostromęcka-Frączak
Nagłówki prasowe w glottodydaktyce
: frazeologia
Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców 18, 7-17
K S ZT A Ł C E N IE P O L O N IS T Y C Z N E C U D Z O Z IE M C Ó W 18, 2011
Bożena Ostromęcka-Frączak Uniwersytet Łódzki
N A G Ł Ó W K I PR A SO W E W G L O TTO D Y D A K TY C E. F R A Z E O L O G IA
Słowa kluczowe: glottodydaktyka polonistyczna, frazeologia, nagłówki prasowe
Autorka pokazuje, jak można wykorzystać nagłówki prasowe w nauczaniu języka polskiego cudzoziemców. We wcześniejszych publikacjach analizowała frazy, tu skupia się na wyrażeniach i zwrotach, które pojawiły się w nagłówkach „Gazety Wyborczej” w latach 2000-2008. Odno towuje związki o największej frekwencji, zarówno jeśli chodzi o ich kanoniczne/słownikowe realizacje, jak i modyfikacje różnego typu. Podkreśla, że modyfikacje są świadectwem świadomej działalności dziennikarzy, maj ą na celu uatrakcyjnienie nagłówka, wzmocnienie jego ekspre- sywności, a przez to zaciekawienie czytelnika oraz zmuszenie go do przeczytania artykułu. Ponadto nauczyciele jpjo znajdą w artykule ciekawe materiały dydaktyczne do nauczania cudzoziemców polskiej frazeologii.
W podejściu komunikacyjnym, powszechnie dziś stosowanym w nauczaniu jpjo, podkreśla się szczególną rolę autentycznych materiałów dydaktycznych, stąd też odchodzi się od tekstów preparowanych i adaptowanych, nawet na poziomie dla początkujących. Jest więc zrozumiałe, że następuje zwrot ku tekstom prasowym, nie tylko autentycznym, nie preparowanym, ale, co więcej, dającym kontakt z żywym językiem w różnych jego odmianach. Kontakt z prasą polską stwarza dodatkowo cudzoziemcowi możliwość zapoznania się z aktual nymi problemami politycznymi, społecznymi i kulturowymi naszego kraju. Ten aspekt jest niezwykle ważny w świetle wymagań stawianych przez system certyfikacji języka polskiego, w którym bada się również kompetencję (socjo)- kulturową, wkomponowaną w testowanie różnych sprawności.
Przeciwnicy stosowania tekstów prasowych w nauczaniu jpjo podkreślają, że teksty prasowe są często obciążone błędami językowymi. To prawda, ale jeśli stosujemy metodę kom unikacyjną w nauczaniu jpjo, to najważniejsze jest skuteczne porozumiewanie się, poprawność jest na drugim miejscu. Jest ona, oczywiście, równie ważna, ale przede wszystkim ze względu na to, że jej brak mógłby zakłócić komunikację. O ile błędy językow e w prasie zdarzają się, chociaż większość gazet m a już dzisiaj dobrych adiustatorów, to w zasadzie nie w ystępują one w nagłówkach prasow ych, gdyż nagłów ek, będąc najkrótszym
z tekstów na ogół nie stw arza takiej m ożliw ości, toteż w ydaje się przydatny w nauce cudzoziemców. W dodatku ze względu na krótką formę może być wykorzystywany ju ż w pierwszym etapie nauki języka polskiego.
N a tem at stosowania w nauczaniu jpjo autentycznych tekstów literackich jest już spora literatura. Dotyczy to również tekstów prasowych, najczęściej jednak notatki prasowej, komentarza, reklam itd. Magdalena Gaszyńska-Magiera wspomina o ciekawej formie zajęć prowadzonych w Instytucie Polonijnym fakultatywnie dla średnio zaawansowanych i zaawansowanych pod nazwą: lektura tekstów prasowych z dyskusją na aktualne tematy, na które uczęszcza około 60% słuchaczy (Gaszyńska-Magiera 2002). Nie spotkałam się natomiast z publikacją, która byłaby poświęcona wykorzystaniu nagłówków prasowych w pracy z cudzoziemcami na różnych poziomach nauczania j ęzyka polskiego. Tu i tam znajdujemy zaledwie pojedyncze wzmianki.
Od książki W alerego Pisarka Poznać prasę p o nagłówkach! z 1967 r., nagłówkami zajmowało się wielu językoznawców, którzy badali ich leksykę, składnię, frazeologię, metaforykę, podkreślali aluzyjność i dowcip j ęzykowy. Dla potrzeb niniejszych rozważań przyjmuję za W. Pisarkiem definicję na główka jako „wydrukowanego tytułu, wraz z ewentualnymi nadtytułami i pod tytułami, wypowiedzi, działu lub rubryki w czasopiśmie” (Pisarek 1967: 5).
Nie ulega wątpliwości, że kontakt czytelnika z większością tekstów prasowych zaczyna się właśnie od nagłówka. To on je s t oknem wystawowym wypowiedzi prasowej. Nagłówek krótki, dynamiczny, dramatyczny, aluzyjny, plastyczny, przekorny, zrozumiały z pewnością zaciekawi nie tylko Polaka, ale i cudzoziemca.
N a lekcjach języka polskiego z cudzoziemcami nagłówek prasowy można wykorzystać w nauczaniu różnych poziomów języka, np. leksyki i frazeologii (liczne ekspresywizmy, potocyzmy, słownictwo środowiskowe, związki frazeo logiczne kanoniczne i zmodyfikowane), słowotwórstwa (dowcipne neologizmy, szczególnie liczne kontaminacje), składni.
W nauczaniu języka polskiego jako obcego, podobnie jak w nauczaniu innych języków obcych, coraz większą uwagę poświęca się frazeologii i fraze- matyce, czyli gotowym formułom, w których gramatyka podporządkowana jest leksyce i pełni jedynie funkcję regulującą. Mówimy wtedy o trybie for- mulaicznym (holistycznym), w odróżnieniu od trybu analitycznego, w którym wypowiedzi tworzone są od podstaw przy zastosowaniu odpowiednich reguł gramatycznych (Gałkowski 2005).
W nauczaniu języka polskiego cudzoziemców, przede wszystkim na po ziomie średnio zaawansowanym i zaawansowanym tryb formulaiczny jest strategią preferowaną. Dotyczy to przede wszystkim nauczania frazeologii. Język składa się bowiem z jednostek różnego typu: wyrazów, związków frazeologicznych, i szerzej ujmowanych frazemów. Znajomość, szczególnie tych ostatnich, jest wymagana na wyższym poziomie kształcenia cudzoziemców
i świadczy o ich biegłości językowej, o której możemy mówić dopiero wtedy, gdy uczący się języka obcego m a zarówno duży zasób słów, jak i związków wyrazowych, frazeologizmów i frazemów.
Związki frazeologiczne ubarwiają wypowiedzi, a poprzez wyrazistość i pla styczność wzm acniają jej komunikatywność. Bez frazeologizmów nie możemy się obejść w codziennej komunikacji, pojaw iają się zarówno w sytuacjach oficjalnych, jak i nieoficjalnych, funkcjonują w literaturze, tekstach prasowych, języku mass mediów, w polszczyźnie ogólnej oraz w odmianie potocznej
współczesnej polszczyzny.
O potrzebie nauczania frazeologii cudzoziemców uczących się języka polskiego powstało w ostatnim okresie sporo prac o charakterze ogólno- teoretycznym (Pałka 2004; M adeja 2007) lub analitycznym (Butcher, Guziuk- -Świca 2004; Ożóg 2004).
Niektórzy badacze (Nowakowska 2004; Kowalski 2005; Popowa 2000) podkreślają to, że frazeologizmy są świadectwem przynależności do określonego kręgu kulturowego, toteż ucząc ich, włączamy cudzoziemców w polski kontekst kulturowy, obyczaje, realia, tradycję. M aria Wtorkowska, analizując polskie i sło weńskie związki frazeologiczne z leksemem kot, pokazuje, jak ważną rolę od grywa frazeologia w nauczaniu języka polskiego jako obcego i podkreśla, że jej znajomość pozwala cudzoziemcom lepiej zrozumieć Polaków. (Wtorkowska 2010).
W arto zauważyć, że autorzy wszystkich wspomnianych wyżej prac nie posługują się materiałem nagłówków prasowych. Częściowo uczynił to jedynie Kazimierz Ożóg (2004).
W niniejszej publikacji pragnę przedstawić wybrane nagłówki prasowe, wy- ekscerpowane z „Gazety Wyborczej” na przestrzeni ośmiu lat (2000-2008), w któ rych pojawiły się związki frazeologiczne w formie wyrażeń i zwrotów frazeolo gicznych (z wyłączeniem fraz, przysłów, sentencji, maksym, powiedzeń i porze kadeł, którymi zajmowałam się już wcześniej (Ostromęcka-Frączak 2005, 2008).
„Gazetę W yborczą” wybrałam dlatego, że jej język jest żywy, prosty, często obrazowy, żartobliwy, utrzymany w konwencji potocznej, pozbawiony patosu i urzędowości, nie zawsze w pełni jednoznaczny, operujący niedopowie dzeniami, ironią i aluzją. Jadwiga Puzynina zauważa, że charakterystyczne dla „Gazety” są również pomysłowe i dowcipne tytuły, często manieryczne, oparte na nazwach istniejących z przesuniętym znaczeniem lub wym ianą członu, tytuły łączące aluzje do nazw ju ż istniejących z derywacyjną grą językową, zawierające wyrazy przenośne, rymowanki itd. (Puzynina 1992). Podobnie sądzi Jan Miodek, który twierdzi, że najciekawsze i najdowcipniejsze są właśnie nagłówki „Gazety W yborczej”, a każdy jej numer przynosi po kilka przykładów zasługujących na filologiczną analizę (Miodek 1996). Pismo1 jest jednym
1 Łódzki dodatek do „Gazety Wyborczej” ma skrót: (Ł). Po przytoczeniu nagłówka podaję jego lokalizację: dwie ostatnie cyfry roku, numer gazety i stronę - wszystkie elementy są
oddzie-z najpocoddzie-zytniejsoddzie-zych doddzie-zienników o oddzie-zasięgu ogólnopolskim i beoddzie-z wątpienia oddziałuje na kształt współczesnego języka polskiego.
Analizie poddaj ę przykładowo tylko kilka wyrażeń i zwrotów, a mianowicie takich, które powtarzały się w nagłówkach prasowych najczęściej, zarówno w postaci kanonicznej, jak i zmodyfikowanej. W śród wyrażeń rzeczownikowych było to jabłko/kość niezgody ‘powód, przyczyna niezadowolenia, konfliktu’. Ponieważ wyrażenie to jest powszechnie znane ze względu na m it o Parysie i trzech boginiach, a ponadto przyczyną sporu może być właściwie wszystko, stąd też takie nagłówki jak: Pociągi niezgody 08/229/12, Ł/01/272/1, Media niezgody 08/31/6, Obwodnica niezgody 04/283/24, Trener niezgody 04/138/16, Runda niezgody 03/92/28, Związki niezgody Ł/03/255/6, H ektary niezgody Ł/03/130/4, Spółki niezgody 03/206/5, Puszki niezgody 03/248/21, Izba niezgody Ł/03/124/4 (o konflikcie w Izbie Notarialnej), Kwota niezgody 02/219/18, Kaucja niezgody Ł/02/214/5, Korytarz niezgody 02/110/10, Tablica niezgody 02/167/14, Kuba niezgody 01/76/8, Rada niezgody 01/83/31, Góra niezgody Ł/01/87/4 (spór o Rudzką Górę w Łodzi), Rubryka niezgody 01/201/7, Sztab niezgody 00/287/7, Słupki niezgody 00/60/4, Kioski niezgody 00/62/1, Pawlak niezgody 00/66/20. We wszystkich nagłówkach mamy do czynienia z wym ianą pierwszego komponentu wyrażenia. Przyczyną niezgody są rosyjskie pociągi tranzytowe, ustawa medialna, obwodnica Słupska, obsadzenie stanowiska trenera ŁKS itd. Nagłówki artykułów są czytelne, jest w nich wyraźne nawiązanie do wyrażenia rzeczownikowego. Oprócz wyrażenia mamy też zwrot: coś je s t kością niezgody, ale w wymienionych przykładach widzę bezpośrednie nawiązanie do wyrażenia. Zwrot może stanowić zresztą podstawę do wydzielenia się z niego wyrażenia, por. wpaść w czarną rozpacz i czarna rozpacz.; rozciąć/przeciąć węzeł gordyjski i węzeł gordyjski; widzieć ś wiatełko
w tunelu i ś wiatełko w tunelu itd.
Innym, często występuj ącym w nagłówkach wyrażeniem jest zielone światło ‘szczególne preferencje dla kogoś, czegoś’. Umieszczenie tego wyrażenia m a na celu zaintrygowanie czytelnika, zmuszenie go do przeczytania artykułu, aby dowiedział się, kto lub co m a zielone światło, np. Zielone światło 03/244/27, 03/190/27, 01/235/10, 00/69/22. O wiele częściej jednak wyrażenie wplecione jest w szerszy kontekst, np. Zielone światło dla Porsche 08/172/22, Zielone światło dla Lotosu 08/44/24, Zielone światło dla dróg 0/102/34, Zielone światło ze Strasburga 04/61/22 (parlament Europejski wyraził zgodę na poszerzenie Unii), Zielone światło dla fuzji 03/282/23, Zielone światło dla Łodzi? Ł/02/245/8, Zielone światło dla św iateł 01/200/3 (konserwator zabytków wyraził zgodę na przebudowę skrzyżowania w Nowosolnej), Zielone św iatło dla kolei 00/226/11. W podanych przykładach mamy do czynienia z rozwinięciem
lone ukośnikiem. Jeśli jest to potrzebne, zamieszczam również krótkie streszczenie artykułu. Wszystkie przykłady pochodzą z prac magisterskich, które powstały pod moim kierunkiem.
wyrażenia, dzięki czemu czytelnik od razu wie, czego dotyczą preferencje, albo kto ich udziela. N a zasadzie analogii w nagłówkach prasowych pojaw iają się też wyrażenia: żółte światło jako ostrzeżenie i czerwone światło jako zakaz, ale zdecydowanie rzadziej niż zielone ś wiatło.
W nagłówkach „Gazety W yborczej” dość często pojawia się też wyrażenie: kozioł ofiarny ‘o człowieku (instytucji), na którego niesłusznie zrzuca się całą odpowiedzialność za coś’. Najczęściej wyrażenie wpisane jest w szerszy kontekst, wskazujący bezpośrednio, kto jest kozłem ofiarnym lub kto szuka kozła ofiarnego, chociaż zdarza się też dosłowne użycie: Kozioł ofiarny 04/8/35, Riise kozłem ofiarnym 08/97/44, Colin ofiarny 04/81/12, K ozioł ofiarny w m ac kach służb 03/170/4, Rząd w poszukiwaniu kozła ofiarnego 01/285/2, Kozioł opatrznościowy 00/82/9. W wymienionych nagłówkach mamy do czynienia z różnymi modyfikacjami, np. rozwinięciem, redukcją jednego członu, a nawet z kontaminacją: kozioł ofiarny + mąż opatrznościowy.
W dotychczas podanych przykładach członem, który ulegał wymianie był pierwszy człon wyrażenia. Podobnie jest z wyrażeniem węzeł gordyjski ‘zawiła, trudna sprawa’, np. Przystanek gordyjski Ł/01/252/2 (spór o przystanek tramwajowy). W ymianie może również ulec i drugi człon, np. Węzeł cypryjski 02/218/6 (o wejściu greckiej części Cypru do UE), Węzeł kurdyjski 03/69/4, Węzeł jabłoński Ł/00/179/8 (o proteście przeciwko budowie bloków w Jabłon nej) lub wyrażenie może być użyte w nagłówku w postaci niezmienionej: Węzeł gordyjski Ł/00/186/2.
D użą frekwencję m ają w nagłówkach takie wyrażenia rzeczownikowe, jak np. koń trojański, puszka Pandory, strachy na Lachy, okrągły stół i inne.
Naukę frazeologizmów należy, według mnie, rozpocząć od frazeologizmów ogólnie znanych i powtarzających się w różnych językach, wywodzących się np. z mitologii, historii starożytnej, literatury, Biblii, czyli - jak to nazywa Stanisław Bąba - frazeologizmów internacjonalnych (Bąba 1971), a dopiero później przejść do frazeologizmów związanych z polskimi realiami, polską historią itd., np. strachy na Lachy, okrągły stół. Co prawda Piotr Müldner-Nieckowski w Wielkim słowniku frazeologicznym języka polskiego (2003) odnotowuje strachy na Lachy ‘nie strasz, nie m a się czego bać’ jako związek przestarzały, to jednak w badanym materiale pojawił się on wielokrotnie, zarówno w postaci kanonicznej (tych przykładów ju ż nie cytuję), jak i zmodyfikowanej, np. Strachy na saksy 00/26/22 (nie bójmy się ograniczeń na rynku pracy UE), Strachy na szefa samoobrony 00/53/5 (Lepper nie boi się zastraszania). Okrągły stół jako symbol negocjacji, prowadzących do porozumienia znalazł odbicie w nastę pujących nagłówkach: Edukacyjny okrągły stół 08/253/8 (o rozmowie premiera z przedstawicielami oświaty), Okrągły stół na d szpitalnym łóżkiem 08/9/1 (o reformie służby zdrowia), Okrągły spór n ad Rospudą 08/8/6 i wielu innych.
Oprócz wyrażeń rzeczownikowych w nagłówkach pojaw iają się też często wyrażenia określające, np. j a k na lekarstwo ‘bardzo m ało’. Aby dowiedzieć się,
czego jest bardzo mało, często trzeba przeczytać artykuł, gdyż nagłówek tego nie precyzuje. Jest to świadomie stosowany zabieg dziennikarski, np. Jak na lekarstwo 03/294/20 (o tanich lekach, których brakuje), Jak na lekarstwo 01/6/5 (o sprzedaży leków zagranicznych), Jak na lekarstwo 00/117/4 (mało ofert pracy). Zdecydowanie częściej wypełniany jest schemat składniowy: czegoś je s t j a k na lekarstwo: Krwi j a k na lekarstwo Ł/03/148/1 (w szpitalach brakuje krwi),
Nasienia męskiego j a k na lekarstwo 03/182/7 (w Holandii są trudności z in vitro), Pieniędzy j a k na lekarstwo Ł/03/79/4 (brakuje pieniędzy na opiekę m edyczną w szkołach), Pracowników j a k na lekarstwo Ł/02/17/5, Optymizmu j a k na lekarstwo 02/19/22 (inwestorom brakuje optymizmu), Szczepionek j a k na lekarstwo Ł/02/40/3, Chętnych j a k na lekarstwo 00/145/26 (nikt nie chce kupić Cefarmu).
Innym wyrażeniem określającym jest na bank ‘na pewno, z całą pew nością’, które z reguły jest włączane w szerszy kontekst, por. Wyprzedaż w re gionie na bank 08/245/34, D o Polski na bank 08/189/20 (o powrotach Polaków z zagranicy), Liga koszykarzy ju ż nie na bank 08/154/34, Zabawa na bank Ł/02/203/3, Bankier na bank 01/99/29 (o dymisji szefa Banku Centralnego), Zyski na bank 0 1/247/26.
Przejdźmy teraz do analizy zwrotów, które pojaw iają się w nagłówkach prasowych. Jest ich zdecydowanie więcej, są ciekawsze, bardziej zróżnicowane, stwarzają możliwość większej liczby modyfikacji, gdyż są przeważnie dłuższe niż wyrażenia, otwierają też więcej pustych miejsc do wypełnienia po obu stronach zwrotu.
N a pierwszym miejscu w badanym materiale niewątpliwie znajduje się zwrot: być, znaleźć się p o d lupą (rzadziej: wziąć kogoś/coś pod lupę) ‘kontro lować, rozpatrywać coś dokładnie, drobiazgowo’; ‘przyglądać się czemuś/ komuś, analizować’. Czasownik jest najczęściej pominięty, co sprzyja skróto- wości nagłówka, np. P od lupą 08/142/6 (CBA podejrzewa, że wybudowane boisko jest pralnią brudnych pieniędzy), P od lupą 03/255/34 (Komisja Europejska prowadzi śledztwo przeciwko firmie Microsoft). Takie tytuły m ają charakter ogólnikowy. Inaczej jest w przypadku, kiedy ju ż w samym tytule mamy lewe miejsce walencyjne wypełnione przez wyraz autosemantyczny (zupełnie wyjątkowo także i miejsce po prawej stronie zwrotu lub oba miejsca jednocześnie), np. VISA p o d lupą Brukseli 08/73/23, N ord Stream p o d lupą eurodeputowanych 08/25/20, TP p o d lupą Brukseli 08/256/34, M ax Lokata p od lupą UOKiK 08/131/31, Skarbówka p o d lupą 04/255/5, Parmalat p o d lupą 04/8/28, E-banki p o d lupą 04/12/23, Edytor p o d lupą 04/48/22, Ostrowski p o d lupą 04/37/20, M enu p o d lupą 03/19/6, Poltax p o d lupą 03/84/20, ARD i ZD F p o d lupą 03/98/27, Telekomunikacja p o d lupą 03/63/27, Kulczyk p o d lupą 03/205/2, Sypniewski p o d lupą 03/124/31, BSKyB p o d lupa Brukseli 02/119/29, M icrosoft p o d lupą 01/257/1, Studenci p o d lupą 01/268/1, P od lupą ministra
01/110/7, P od lupą centrali 01/283/6, K lient p o d lupą 00/51/2, M edia p o d lupą 00/24/11, H ortex p o d lupą 00/40/7, Gacki p o d lupą 00/259/2, Egzam iny p o d lupą 00/193/1, PH ARE-euro p o d lupą 00/93/21, Pranie p o d lupą 00/41/24 (o analizie nielegalnych transakcji finansowych). W ostatnim przykładzie mamy do czynienia z kontaminacją, o czym świadczy treść artykułu: pranie brudnych pieniędzy + być/znajdować się p o d lupą.
Innym często pojawiającym się zwrotem jest być na fali ‘być popularnym, m odnym ’. W nagłówkach czasownik zostaje pominięty, natomiast sam zwrot rozszerzony o różne elementy, najczęściej wskazujące na to, kto lub co jest na fali, np. Łodzianki na fali 04/248/16, Oleksy na fali 03/215/4, Włosy na fali Ł/03/273/4, Panie na fali 03/43/19, Czarzasty na fali 03/283/4, Siemens na fali 03/238/30, Parkiet na fali 03/275/23, Yahoo! na fali! 02/238/22, Cafy czas na fali 00/258/26, Polska znów na fali 00/236/38, Ciepło na fali 00/123/38 (o debiucie na giełdzie elektrowni), N a sieciowej fali Ł/00/44/8.
Dużą frekwencję m a zwrot: zacisnąć/zaciskać pasa ‘ograniczyć, ograniczać swoje wydatki, oszczędzać’. Może dojść do nominalizacji zwrotu, czyli jego urzeczownikowienia, np. Zaciskanie pasa 08/179/25 (partie m uszą ograniczyć wydatki), Zaciskanie pasa 08/160/22 (o groźbie recesji w Europie), Zaciskanie pasa 02/142/24 (o oszczędnościach w budżecie państwa), Zaciskanie pasa 00/262/4 (o redukcjach w armii rosyjskiej), Zaciskanie pasa 00/256/16 (o ogra niczeniu produkcji samochodów Daewoo). Użycie w nagłówku znomina- lizowanego zwrotu bez żadnych dodatkowych elementów j ęzykowych niczego czytelnikowi nie mówi. Dziennikarz celowo nie precyzuje, kto zaciska pasa i dlaczego. Zwrot może też pojawiać się w nagłówkach w różnych trybach, mieć formę pytania, oznajmienia, polecenia, negacji oraz być wbudowany w szerszą strukturę zdaniową, np. Czy Węgrzy zaciskają pasa na próżno? 08/134/26, Wisła zaciska pasa 04/242/31, Samuraj zaciska pasa 03/185/28, Nie zacisną pasa 03/266/31, Czy Paryż zaciśnie pasa dla zasady? 03/78/28, Zaciskajcie pasa 01/120/17, Czy OFE zaciskają pasa? 01/201/19, Budżet m usi zacisnąć pasa 01/157/23, Ja k zacisnąć pasa 00/254/24, J a k zaciskać pasa 00/84/33, M ożna bardziej zacisnąć 00/168/21, Zacisnąć pasa 00/78/37 (o finansowych kłopotach klubów żużlowych), Jak zacisnąć pasa 00/84/33, Ja k zacisnąć pasa 00/254/24. Pytanie: Jak zacisnąć pasa? powtarza się w prasie dość często na przestrzeni ostatnich lat.
Zwrot: coś wisi/zawisło/trzyma się na włosku oznacza, że coś jest za grożone, jest w niebezpieczeństwie. W badanych nagłówkach prasowych zawsze wypełnione jest miejsce walencyjne wskazane przez zaimek i często następuje elipsa czasownika. Te dwa typy modyfikacji nie powodują zakłócenia w od biorze zwrotu, por. Wolny handel wisi na włosku 08/174/31, Sztafeta olimpijska na włosku 08/84/1, Tarcza na włosku 08/156/1, Komisja wisi na włosku 04/249/12, F O ZZ na włosku 04/238/1, Fuzja na włosku 04/6/18, Statut wisi na
włosku 03/280/1, Stosunki na włosku 03/153/1 (o kryzysie w stosunkach włosko- -niemieckich), Paksas na włosku 03/280/1, Eurofundusze na włosku 01/114/30, Euro na włosku 00/218/24, Nowa wojna na włosku 00/257/21.
Ciekawy wydaje się fakt, że zwrot: nabić kogoś w butelkę ‘oszukać, okpić kogoś, robić kogoś w konia’ w nagłówkach prasowych wielokrotnie wystąpił jedynie w formie zadiektywizowanej, np. Nabici w butelkę 08/100/33 (o nie uczciwości właścicieli supermarketów), N abici we włoską butelkę 08/144/3, Nabita w rachunek Ł/03/29/3 (dzwonił lokator, zapłacić musi właścicielka), Nabici w P IT 03/19/1, Nabici w butelkę p o winie 03/264/21, Nabijani w cudzą butelkę 03/290/28, Nabici emeryci 00/98/1, Nabici w Gołotę 00/248/51, Nabici w dyktafon Ł/00/119/4, Nabici w butelkę Ł/00/57/9 i jedynie raz w postaci nominalizacji: Nabijanie w stulatkę 00/19/6. Z nagłówków najczęściej nie wynika, kto został oszukany, przez kogo i dlaczego.
Ponieważ dwa zwroty: rosnąć j a k na drożdżach i rosnąć j a k grzyby po deszczu oznaczają to samo, czyli: ‘coś rośnie, powstaje, mnoży się szybko, błyskawicznie’, zostaną omówione łącznie, chociaż trzeba zaznaczyć, że nagłówków nawiązujących do pierwszego zwrotu jest więcej, por. Ameryka ja k na drożdżach 04/2/31 (o wzroście PKB o 8,2%), Rosną j a k na drożdżach 03/140/12, Wątroba rośnie j a k na drożdżach 03/243/18, D eficyt j a k na drożdżach 03/234/7, Powiernicy j a k na drożdżach 02/224/23 (dzięki podatkowi Belki fundusze inwestycyjne id ą w górę), Złoto rośnie j a k na drożdżach 01/259/13, Jak na drożdżach 00/187/25 (o rozwoju czeskiej gospodarki). Jak widać wystarcza samo zachowanie komponentu: j a k na drożdżach (czasownik może być opuszczony), aby zwrot był rozpoznawalny. Do drugiego zwrotu nawiązują nagłówki: Hotele wyrastają j a k grzyby p o deszczu 04/5/18, Jak grzyby p o deszczu 00/44/21 (o nowych bankomatach w Polsce).
O czymś, co może zostać sprzedane na licytacji, np. o nieruchomości, przedmiocie mówimy, że idzie/pójdzie p o d młotek. Zwrot ten odnajdujemy w następujących nagłówkach: TV Puls p o d młotek 08/169/28, Złoża p o d młotek 04/241/23 (złoża należące do Jukosu wystawiono na licytację), Książki p o d m łotek 04/254/24, Jukos idzie p o d młotek 04/271/29, Stadion p o d młotek 00/34/15, Archiwum p o d młotek Ł/00/138/4, Aluminiowe akcje p o d młotek 00/70/24. Jeśli coś idzie pod młotek, to w efekcie jest/znajduje się p o d młotkiem, por. Obrazy p o d młotkiem 01/287/6. Licytacja może też być odwołana, tak jak to się stało się z obrazem Antoniego Gierymskiego. Dziennikarz poinformował czytelników o tym wydarzeniu nagłówkiem: Uciekł spod młotka 04/262/19.
W śród nagłówków prasowych często pojaw iają się jeszcze i inne zwroty, które funkcjonują w nich samodzielnie, są użyte w formie kanonicznej lub zmodyfikowanej, m ogą też być włączone w szerszy kontekst, np. znaleźć się m iędzy młotem a kowadłem, być na wagę złota, być p o d kreską, wpuścić kogoś w m aliny/w kanał, walczyć z wiatrakami, trafić p o nitce do kłębka, kupować kota w worku i inne. Tych przykładów ju ż nie podaję, gdyż nie są one istotne z punktu widzenia dalszych rozważań.
Przegląd nagłówków w „Gazecie W yborczej” na przestrzeni ośmiu lat pokazał, że m ogą być one ciekawym materiałem glottodydaktycznym, jeśli chodzi o naukę frazeologizmów. M ają wysoką frekwencję, tw orzą nagłówek samodzielnie lub są tylko jego częścią składową. Zebrany materiał dowodzi, że większą popularnością cieszą się frazeologizmy zmodyfikowane niż ich dosło wne odpowiedniki. Dziennikarze chętnie rozwijają i skracają frazeologizmy, wym ieniają komponenty, traktując frazeologizm jako szablon, który można zmodyfikować zgodnie z treścią artykułu. Praktyka ta stała się powszechna. Nagłówki prasowe nie podają suchych faktów. Są żywym narzędziem twórczym w języku prasy. Liczba modyfikacji może być bardzo duża. W szystko zależy od wyobraźni i inwencji piszącego. Świadoma m odyfikacja związków frazeo logicznych umieszczonych w nagłówkach niewątpliwie służy uzyskaniu ekspresji, spełnia bowiem wszystkie pięć wykładników ekspresywności, w y różnionych przez Teresę Skubalankę (1973).
Zarówno poznawanie frazeologizmów poprzez nagłówki prasowe, jak również, w późniejszym etapie uczenia cudzoziemców języka polskiego, odszukiwanie ich w nagłówkach może być wspaniałą przygodą intelektualną, oddziałującą na świadomość językow o-kulturową cudzoziemców. Formy pracy z takimi nagłówkami m ogą być bardzo zróżnicowane. Jak wprowadzać, ćwiczyć i utrwalać związki frazeologiczne pokazuje Anna Pięcińska (2006), przekonuj ąc nas jednocześnie, że frazeologia może być prosta i przyjemna. Ponieważ jest to w zasadzie jedyny podręcznik do nauki frazeologii, skonfrontowałam zamieszczone z nim związki z zebranymi przeze mnie frazeologizmami, występującymi w nagłówkach. Powtórzyły się takie frazeologizmy jak: wpuścić (kogo) w maliny, wisieć/zawisnąć na włosku, otworzyć puszkę Pandory, koń trojański, (przecinać, rozcinać) węzeł gordyjski, (rosnąć) j a k grzyby p o deszczu, (mieć coś) j a k w banku, j a k na lekarstwo, co świadczy o ich popularności.
Ostatnim głosem w sprawie frazeologii polskiej dla cudzoziemców jest program multimedialny FRAZPOL, opracowany w Szkole Języka i Kultury Polskiej Uniwersytetu Śląskiego przez zespół pod kierownictwem Agnieszki Madei. Do obu pomocy dydaktycznych odsyłam wszystkie osoby, które chcą uczyć cudzoziemców polskiej frazeologii, ponieważ znajdą tam wiele ciekawych propozycji metodycznych.
Zachodzi też pytanie, jaka jest umiejętność interpretacyjna odbiorcy, czyli zdolność prawidłowego odbioru i rozumienia zmodyfikowanego komunikatu w formie nagłówka prasowego, ale odpowiedź na tak zadane pytanie przekracza ramy tego artykułu i wymaga oddzielnych badań.
BIBLIOGRAFIA
B ąba S., 1971, Frazeologia biblijna i modlitewna w tytułach utworów literackich, „Język Polski”, z. 5, s. 358-364.
B u t c h e r A., G u z i u k - Ś wi c a B., 2004, Frazeologia nadawcy. Odtwarzalność frazemów w procesie nauczania języka polskiego jako obcego, [w:] Rytualizacja w komunikacji społecznej i interkulturowej, red. J. Mazur, Lublin, s. 161-170.
G a ł k o w s k i B., 2005, Korpus językowy w dydaktyce, [w:] Nauczanie języka polskiego jako obcego i polskiej kultury w nowej rzeczywistości europejskiej. Materiały z IV Międzynarodowej Konferencji Glottodydaktycznej, red. P. Garncarek, Warszawa, s. 374-386. Ga s z y ń s k a - Ma g i e r a M., 2002, Teksty prasowe w nauczaniu języka polskiego jako
obcego, [w:] Tekst w mediach, red. K. Michalewski, Łódź, s. 210-220.
K o w a l s k i W., 2005, „Ksiądz pana wini, pan księdza... ”- językowe ujęcie obyczajów i sto sunków społecznych we frazeologizmach i przysłowiach. Przyczynek do kształcenia kulturoznawczego na wyższym poziomie zaawansowania językowego, [w:] Nauczanie języka polskiego jako obcego i polskiej kultury w nowej rzeczywistości europejskiej. Materiały z IV Międzynarodowej Konferencji Glottodydaktycznej, red. P. Garncarek, Warszawa, s. 265-269. Ma d e j a A., 2007, Co należy wiedzieć, chcąc uczyć cudzoziemców frazeologii?, [w:] Sztuka czy
rzemiosło? Nauczyć Polski i polskiego, red. A. Achtelik, J. Tambor, Katowice, s. 71-78. Mi o d e k J., 1996, Jaka jesteś polszczyzno?, Wrocław, s. 13-14.
M ü l d n e r-N i e c ko w s k i P., 2003, Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa.
N o w a k o w s k a A., 2004, Rola frazeologii w nauczaniu cudzoziemców języka polskiego, [w:] Wrocławska dyskusja o języku polskim jako obcym, red. A. Dąbrowska, Wrocław, s. 295 298.
O s t r o m ę c k a - F r ą c z a k B., 2005, Intertekstualność nagłówków prasowych a glotto- dydaktyka, [w:] Nauczanie języka polskiego jako obcego i polskiej kultury w nowej rzeczywistości europejskiej. Materiały z IV Międzynarodowej Konferencji Glotto dydaktycznej, red. P. Garncarek, Warszawa, s. 164-171.
O s t r o m ę c k a - F r ą c z a k B., 2008, Między tekstem a podtekstem - nagłówki prasowe, [w:] Teksty i podteksty w nauczaniu języka polskiego jako obcego, AUL, KPC, t. 16, red. M. Witkowska-Gutkowska, B. Grochala, Łódź, s. 5-12.
O ż ó g K., 2004, Nauczanie języka polskiego jako obcego a zmiany w polszczyźnie po roku 1989, [w:] Wrocławska dyskusja o języku polskim jako obcym, red. A. Dąbrowska, Wrocław, s. 289-294.
P a ł k a P., 2004, Związki frazeologiczne w perspektywie glottodydaktycznej, [w:] Wrocławska dyskusja o języku polskim jako obcym, red. A. Dąbrowska, Wrocław, s. 299-308.
Pi ę ci ń s k a A., 2006, Co raz wejdzie do głowy - już z niej nie wyleci, czyli frazeologia prosta i przyjemna, Kraków.
P i s a r e k W., 1967, Poznać prasę po nagłówkach!, Kraków.
P o p o w a K., 2000, Kilka uwag na temat nauczania frazeologii polskiej jako obcojęzycznej, [w:] Polonistyka w świecie. Nauczanie języka i kultury polskiej studentów zaawansowanych, red. J. Mazur, Lublin, s. 365-367.
P u z y n i n a J., 1992, O języku naszej prasy w latach przełomu (1987-1990), „Przegląd Humanistyczny”, z. 3, s. 26-31.
S k u b a l a n k a T., 1973, Ekspresywność języka a mowa potoczna, [w:] te j ż e, Poetyka i sty listyka słowiańska, Wrocław, s. 177-178.
Wt o r k o w s k a M., 2010, Kot w polskich i słoweńskich związkach wyrazowych (frazeologizmach i przysłowiach), [w:] Teksty i podteksty w nauczaniu języka polskiego jako obcego - 2, AUL KPC, t. 17, red. G. Zarzycka, G. Rudziński, Łódź, s. 195-204.
S um m ary
The author shows ways in which press headlines can be used in teaching Polish as a foreign language. Unlike in her former research on utterances, the author’s current focus is on phrases. She investigates those which appeared in Gazeta Wyborcza headlines between 2000 and 2008. The author studies the collocations of the highest frequency, their canonical/dictionary realizations, as well as their modified forms. The latter are claimed to result from journalistic strategies aimed at making headlines more attractive, expressive, and thus more readable. Instructors of Polish as a foreign language will find the paper an interesting source of materials for teaching Polish phraseology.
