Metodologia archeologii
Notatki z wykładu
rok akademicki 2014/2015
Opracowanie notatek:
Paweł Borycki
Wykład prowadzili
dr Dariusz Błaszczyk
prof. dr hab. Piotr Bieliński
Instytut Archeologii
Uniwersytet Warszawski
Wstęp
Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zaję-cia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie ustalonym przez autorów notatek.
Notatki zapisane w języku LATEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich
uczest-ników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem internetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.
Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowy
Spis treści
1 Nauka – co to jest nauka? Pojęcia nauki i naukowości. Klasyfikacja nauk, dziedziny i dyscypliny naukowe. Rozwój nauki. 4
2 Obiektywizm, konstruktywizm, procedury naukowe 9
3 Schematy badawcze 9 4 Źródła historyczne 12 5 Źródła archeologiczne 15 6 Paradygmaty archeologiczne 18 7 Procesy postdepozycyjne 20 8 Stanowisko i zaplecze 23 9 Czas 26
10 Ograniczenia i możliwości metod datowania 30
11 Archeologia a historia 32
12 Narracja w archeologii 36
13 Paleodemografia 41
14 Szkoła kulturowo-historyczna we współczesnej archeologii 42
15 Etnologia 45
16 Podział archeologii 46
1
Nauka – co to jest nauka?
Pojęcia nauki i
naukowo-ści. Klasyfikacja nauk, dziedziny i dyscypliny naukowe.
Rozwój nauki.
Teoria to model koncepcyjny rzeczywistości. Teoria dzieli się na epistemologiczną (poznawczą) i ontologiczną (od słowa “być”, dotyczy rezultatów badań).
Teorie heurystyczne w archeologii to m.in. archeologia kulturowo-historyczna to dominujące, prąd dominujący w Europie. Drugie podejście to archeologia procesualna, która powstała w latach 60. i 70. w USA. Trzeci paradygmat to archeologia postprocesualna. Czwartym jest archeologia "postpostprocesualna", czyli najnowsze podejście do archeologii.
Metodologia to nauka teoretyczna o metodach badawczych w nauce. Metodologia dzieli się na metodologię pragmatyczną (czynności poznawcze), apragmatyczną (rezultaty badań, zbiera-nie twierdzeń), przedmiotową (zajmuje się przedmiotem nauki, w archeologii jest to przeszłość człowieka).
Archeologia jest jedną z dyscyplin naukowych. Nauka może być rozumiana na trzy sposoby.
1. Nauka to dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury. Jest to aspekt treściowy nauki, system twierdzeń i hipotez (ujęcie treściowe).
2. Nauka to pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czyn-nościowe).
3. Nauka to wytwór, osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe). Nauka jest wytworem działalności.
Nauka to próba dokładnego poznania otaczającej nas rzeczywistości oraz rządzących nią mechanizmów. Celem nauki jest gromadzenie i systematyzowanie wiedzy o świecie.
Nauka jest wiedzą o rzeczywistości i systemem dyscyplin naukowych.
Nauka w pierwszym ujęciu, jako dziedzina działalności obejmuje: badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub zbiorowych czynności, budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki technologie, finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie, hierarchie, struktury, ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci), instytucje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia), zgromadzone zasoby informacji i wiedzy.
Metodologia zajmuje się m.in. ocenianiem prawdziwości i fałszywości zgromadzonej wiedzy oraz poprawności modeli rzeczywistości.
W drugim rozumieniu nauka to obłożony swoistymi zastrzeżeniami (różnie formułowanymi w zależności od poglądów epistemologicznych), sposób poznawania, zwany naukowym oraz jego praktyczne realizacje.
Nauka nie równa się wyłącznie metodzie, ale potrzebna jest też twórczość.
Nauka jako wytwór to wiedza naukowa. W sensie subiektywnym jest to stan umysłu bada-cza. W sensie obiektywnym (niezależnie od wiedzy poszczególnych uczonych), obejmuje:
• pojęcia, terminy, hipotezy, uzasadnione mniemania, sądy, stwierdzenia, tezy, twierdzenia, uogólnienia, zdania,
• koncepcje, modele, teorie,
• założenia, zasady, w tym nieuświadomione, przyjmowane paradygmatycznie.
Wiedza oparta jest na pewnych, konkretnych założeniach. Naukowiec powinien swoje zało-żenia jasno artykułować i zawsze uświadamiać. Na początku pracy powinny być wymieniane przyjęte założenia. Jest to często pomijane przez archeologów.
Nauka – niektóre współczesne założenia
W świecie występują jakieś powtarzalne wzorce, regularności, prawidłowości, struktury, typy itd. Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne przyczyny i uwarunkowania. Nauka opiera się na danych i na ewidencji, pomija elementy transcendentne, co odróżnia ją od religii. Świat jest przynajmniej w pewnym stopniu i zakresie poznawalny. Pojęcie konstruktywistyczne i obiektywistyczne analizuje stopień poznawalności świata. Obiektywiści zakładają, że rzeczywi-stość jest możliwa do poznania. Nic nie jest jest dowiedzione samo w sobie. W religii występują dogmaty, których nie ma w nauce. Tezy są nieustannie weryfikowane i falsyfikowane. Jedna z teorii w nauce głosi, że nauka powinna być gotowa na falsyfikowanie dowolnych hipotez. Wiedza opiera się na doświadczeniu i empirii. Odnosi się do danych zebranych za pomocą zmysłów oraz określonych narzędzi. Wiedza naukowa, chociaż niepewna, odwołalna i względna, przewyższa ignorancję. Jest systematyczna.
Wiedza naukowa związana jest z poznaniem. Poznanie to czynność, poznawanie oraz jego wytwór, czyli wiedza. Poznanie to wprowadzenie w pole świadomości informacji o czymś.
Poznanie to nazwa czynności, dzięki której podmiot dowiaduje się czegoś, uzyskuje infor-macje lub analizuje w jakimś aspekcie poznawalny przedmiot.
Nauka jako dziedzina kultury powstała i narasta wokół poznania. Nie każde poznanie może być nazwane poznaniem naukowym. Poznanie naukowe jest: intersubiektywnie komunikowalne i sprawdzalne, obiektywne, samodoskonalące się, systematyczne, twórcze (nowa wiedza), poszu-kujące jakiegoś porządku, uogólnień, uporządkowane, uzasadnione racjonalnie (wnioskowanie) i empiryczne (ewidencja, dane), wyspecjalizowane (dzieli się na określone dziedziny i wąskie dyscypliny).
Klasyfikacja nauk polega na wyodrębnieniu głównych działów nauki, a następnie na ich podziale na bardziej szczegółowe dyscypliny.
Można tego dokonać na podstawie następujących kryteriów: • kryteria przedmiotowe – różnice w przedmiocie badań,
• kryteria metodologiczne – różnice w stosowanych metodach badawczych.
Pierwotnie uważano, że klasyfikacja nauk powinna odzwierciedlać ontologiczną strukturę rzeczywistości.
Klasyfikacja nauk według Arystotelesa wyglądała następująco: • nauki teoretyczne – fizyka, matematyka, logika, filozofia, • nauki praktyczne – etyka, ekonomia, polityka,
• nauki twórcze – poetyka, retoryka, sztuka.
W średniowieczu odróżniano nauki świeckie - artes liberales, które dalej dzielono na tri-vium (gramatyka, retoryka, dialektyka) oraz quadritri-vium (arytmetyka, geometria, astronomia, i muzyka) od nauk teologicznych, w których dopuszczano objawienia jako źródło poznania. Astronomię studiowano, aby wyznaczać daty świąt oraz posiadać wiedzę w dziedzinie astrologii przydatną przy podejmowaniu decyzji.
Francis Bacon klasyfikował nauki na podstawie “władz umysłowych” zaangażowanych lub do-minujących w danej dyscyplinie. Rozumowi odpowiadają dyscypliny filozoficzne (teoretyczne), takie jak matematyka, logika, nauki empiryczne, pamięci – nauki historyczne, wyobraźni – sztuka.
A. Comte zaproponował klasyfikacje nauk opierającą się na obiektywnych kryteriach wza-jemnych zależności, ogólności i złożoności. Dokonał podziału na:
• abstrakcyjne – nauki teoretyczne, • konkretne – nauki opisowe.
Współcześnie nauki dzieli się na formalne (dedukcyjne, abstrakcyjne) (logikę i matematykę) i empiryczne-realne, które dzielą się na przyrodnicze i społeczne (humanistyczne). Nauki przy-rodnicze dzieli się na fizyczne i biologiczne. Nauki formalne czasami nie są traktowane jako nauki, ale jako narzędzia wykorzystywane w nauce.
Archeologia może być przypisywana do nauk przyrodniczych lub społecznych.
Podział współczesnych jest dychotomiczny, opierający się na kryteriach metodologiczno-przedmiotowych.
Nauki formalne nie stosują eksperymentów ani obserwacji w celu uzasadnienia twierdzeń, nie odwołują się do świata empirycznego, opierają się na zdaniach analitycznych, natomiast nauki empiryczne opierają się na zdaniach syntetycznych.
Nauki humanistyczne badają wytwory kultury. Są problematyczne z metodologicznego punktu wiedzenia. W humanistyce nie stosuje się modeli formalnych, a zakres badań i sto-sowane interpretacje charakteryzują się wieloznacznością.
Nauki przyrodnicze zajmują się zjawiskami naturalnymi.
Odmienność przedmiotu może prowadzić do różnic metodologicznych. W badaniu przyrody występujemy jako zewnętrzny, nie zaangażowany obserwator. W kulturze jesteśmy zaangażo-wanymi obserwatorami. W poznaniu przyrody dążymy do wyjaśniania zjawisk, a w poznaniu kultury, dzięki przeżywaniu, mamy możliwość zrozumienia jej zjawisk.
Naturalizm i antynaturalizm. Pomimo różnic w przedmiocie nauk przyrodniczych i spo-łecznych metodologowie spierają się, czy metody stosowane w tych naukach powinny być takie same. Stanowisko postulujące stosowanie tych samych metod to naturalizm.
Zwolennicy naturalizmu twierdzą, że zadaniem nauki jest odkrywanie praw sprawdzalnych empirycznie, ponieważ w ten sposób możliwe jest wyjaśnienie i przewidywanie zjawisk. Zało-żenie to uważa się za uniwersalne.
Podział ten występuje w antropologii, którą dzieli się na antropologię kulturową i biolo-giczną. Walka i konflikt między naturalizmem i antynaturalizmem toczy się także w obrębie archeologii.
Nauka jest dziedziną kultury, procedurą badawczą (rozumienie czynnościowe) lub uzyskaną wiedzą (rozumienie wytworowe).
Poznanie naukowe odróżnia się od innego poznania – np. zdroworozsądkowego, religijnego. Jest ono intersubiektywnie komunikowalne, sprawdzalne, częściowo obiektywne, Wiedza jest uwarunkowana politycznie, światopoglądowo. Z tych samych danych mogą zostać wysnute zupełnie inne wnioski. Nauka jest samodoskonaląca się.
Nauka powinna dostarczać nowej wiedzy. Uzasadnianie w nauce jest empiryczne. Dane w różnych dziedzinach nauki zbierane są w różny sposób. Nauka poszukuje porządku i uogólnień. Opiera się na założeniach. Pierwszym założeniem naukowym jest fakt, iż naturalne zdarzenia mają naturalne przyczyny. Nauka uznaje też, że świat jest w pewnej części poznawalny, istnieją w nim wzorce i regularności. To one pozwalają na dokonywanie uogólnień.
Wiedza naukowa jest niepewna, odwoływalna i względna. Nauka zakłada, że nic nie jest dowiedzione samo w sobie. Każdy “dowód” musi opierać się na danych.
W średniowieczu naukę podzielono na teologię i artes liberales. Nauki obecnie dzieli się na formalne (matematyka, logika) i empiryczne (przyrodnicze, humanistyczne).
Nauki formalne są naukami dedukcyjnymi, aempirycznymi. Nie odwołują się do ekspery-mentów. Są czasami uważane za narzędzia nauk empirycznych.
Nauki empiryczne odwołują się do eksperymentów i obserwacji. Nauki humanistyczne ba-dają kulturę. Stosowane w nich modele są nieścisłe i nieprecyzyjne. Badacz dąży w nich do rozumienia kultury, jest zaangażowanym obserwatorem.
W naukach przyrodniczych badach jest zewnętrznym, niezaangażowanym obserwatorem, dążącym do wyjaśnienia zjawisk. Istnieją dziedziny graniczne nauk, np. biochemia, astrofizyka. Istnieje spór między naturalizmem i antynaturalizmem. Spór ten dotyczy tego, czy różnice w przedmiocie badań między naukami przyrodniczymi i humanistycznymi wymuszają różnice w metodyce badań.
Naturaliści uważają, że przewidywanie i wyjaśnianie zjawisk jest uniwersalnym, naczelnym zadaniem. Zatem nauki humanistyczne powinny korzystać z tych samych metod badań, z których korzystają nauki przyrodnicze.
Antynaturaliści uważają, że zachowania ludzkie są nieprzewidywalne i oparte na wolnej woli. Nie da się ich zatem sformalizować.
Wydziela się również nauki nomotetyczne i idiograficzne. Nauki nomotetyczne to nauki formułujące prawa, hipotezy, uogólnienia dotyczące badanych aspektów rzeczywistości. Do nauk nomotetycznych należą nauki przyrodnicze.
Nauki idiograficzne dążą do opisu faktów jednostkowych i zdarzeń pojedynczych. Nauką idiograficzną jest m.in. historia. Obecnie archeologia jest nauką idiograficzną, choć niektórzy uważają, że powinna ona dążyć do bycia nomotetyczną. Uważają tak zwolennicy nowej ar-cheologii i arar-cheologii procesualnej. Uważają oni, że archeologia powinna być antropologią i formułować prawa. Zwolennikiem tej tezy był Lewis Binford.
Nauka rozwija się pod wpływem różnych impulsów. Naturalnym impulsem jest ludzka ciekawość. Impulsy można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne. Czynniki wewnętrzne to czynniki poznawcze – racje epistemologiczne, a zewnętrze – pozapoznawcze. Episteme oznacza po grecku poznanie. Wewnętrznym czynnikiem jest też zgodność ustaleń z rzeczywistością, a także stawiane cele poznawcze. Cele poznawcze wynikają często z mody.
Oprócz czynników poznawczych istnieją też czynniki zewnętrzne – społeczne. Są to interesy grup społecznych, motywacje biznesowe, gospodarcze, psychologiczne, społeczne, a także wpływ prądów kulturowych, religijnych i politycznych.
Istnieją dwie hipotezy dotyczące rozwoju nauki. Są to kumulatywizm lub antykumulaty-wizm. Kumulatywizm zakłada, że nauka rozwija się w sposób ciągły i kumuluje się. Nowe teorie są dodawane do teorii już istniejących i je uzupełniają.
Antykumulatywizm zakłada, że nauka jest nieciągła. W rozwoju nauki występują momenty zerwania z dotychczasowymi teoriami. Rewolucjami naukowymi są zerwania z dotychczasową wiedzą i teoriami. Rewolucją taką było przejście z teorii geocentrycznej do heliocentrycznej.
Istnieje też trzecie podejście łączące obie hipotezy. Zakłada ono, że w nauce występują okresy ciągłości i nieciągłości, zaś rewolucje naukowe nie zrywają całkowicie ciągłości nauki, a jedynie powodują odrzucenie części tez.
Teoria rewolucji naukowych Thomasa Kuhna, fizyka. On zaproponował pojęcie rewolucji naukowej. Stwierdził, że nauka funkcjonuje w cyklach życiowych.
Pierwszym okresem jest okres nauki normalnej opierającej się na określonym paradygmacie. Drugiem etapem jest tworzenie się sytuacji kryzysowych, gdy powstają anomalie wewnętrzne i zewnętrzne. Dotychczasowy paradygmat nie radzi sobie z wyjaśnianiem tych anomalii. trzecią fazą jest rewolucja naukowa i zmiana paradygmatu. Później następowała nowa faza nauki normalnej w oparciu już o nowy paradygmat. Thomas Kuhn napisał dzieło “Struktura rewolucji naukowych”.
Karl Popper był filozofem nauki. Napisał dzieło “Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie”. Krytykował marksizm. Uważał, że istnieją różne teorie naukowe, które nieustannie ze sobą wal-czą. Jedne teorie wygrywają, a inne przegrywają. Czynniki empiryczne i teoretyczne decydują o tym, które teorie naukowe wygrywają. Jednakże o przydatności teorii naukowych decyduje nie tylko ich adekwatność, ale także czynniki czynniki zewnętrzne, pozapoznawcze.
Popper proponował metodę wnioskowania nazywaną falsyfikacjonizmem. Falsyfikacjonizm stosuje się obecnie najczęściej w naukach przyrodniczych. Polega ona na obalaniu postawionych tez i teorii. Brak możliwości ich obalenia oznacza ich prawdziwość. Przeciwną metodą też weryfikacjonizm postulujący potwierdzanie poprawności hipotez.
Uczniem Poppera był Imre Lakatos. Wprowadził pojęcie programu badawczego, który jest odpowiednikiem paradygmatu Kuhna. Każdy z programów ma hard core, czyli trwały trzon, który nie zmienia się w czasie funkcjonowania całego programu badawczego. Jest to zbiór aksjomatów.
W archeologii takim aksjomatycznym, niekrytykowanym trzonem jest koncepcja kultury ar-cheologicznej. Do programu badawczego, oprócz twardego trzonu, należą Heurystyki to wskaza-nia i sugestie dotyczące badań, metody badań. Trzecim elementem jest pas ochronny – hipotezy pomocnicze wokół trzonu, do którego kieruje się zarzuty w przypadku powstania anomalii. Pas ochronny może być krytykowany.
Rewolucją naukową jest odrzucenie lub zmiana twardego trzonu. W Europie dominuje archeologia tradycyjna, historyczna. W USA dominuje tymczasem archeologia procesualna, która ma inny trzon.
Paul Feyerabend stworzył anarchizm metodologiczny lub antymetodologię. Zakładał on, iż wielość metod i teorii w nauce jest dobra. Postulował wolność metod. Powinno się usunąć wszystkie dokładne wymagania metodologiczne w nauce. Twierdził, że wszystkie idee zawiodły, a wszystko, co ciekawego wydarzyło się w nauce, nastąpiło dzięki łamaniu dotychczasowych ustaleń i odrzucanie dotychczasowych metod i teorii.
Zaproponował koncepcję “tysiąca róż”. Postulował w niej, aby obok siebie rozwijały się różne teorie i różne hipotezy.
Archeologia jest w Europie uważana za część historii, zaś w USA jako część antropologii. Archeolodzy coraz częściej stosują metod naukowych do badań, m.in. datowania. Korzystają z metod fizycznych, chemicznych i biologicznych. Wielu biologów i geologów rozpoczynało dawniej prace w archeologii.
David Clarke w “Analytical Archaeology” napisał, iż posługiwanie się metodami naukowymi przez archeologię nie świadczy o byciu nauką przez archeologię, a jedynie o wykorzystaniu nauki w archeologii.
Hodder uważał, że archeologia jest samodzielną dziedziną, niezależną od historii i antropolo-gii. Historia i archeologia zajmują się przeszłością, ale korzystają z innych danych. Dyscypliny te mogą się wzajemnie uzupełniać, są komplementarne, np. w zakresie badań nad wczesnym średniowieczem.
Wyróżnia się archeologię pradziejową i historyczną. Archeologia coraz częściej jest wykorzy-stywana do badania dziejów nowożytnych i współczesnych. Archeologię dzieli się też ze względu na metodę prowadzenia badań. Wyróżnia się archeologię podwodną, lotniczą, eksperymentalną, etnoarcheologię, powierzchniową, wykopaliskową.
Metoda wykopaliskowa jest jedną z metod pozyskiwania danych w archeologii.
Archeologię dzieli się też ze względu na obszar badań, np. na klasyczną, od lat 50. nazywaną śródziemnomorską.
Można ją też podzielić ze względu na badany aspekt dziejów na archeologię handlu, osad-nictwa, pól bitewnych.
Wspólnym elementem archeologii jest badanie dziejów ludzi na podstawie pozostałości ma-terialnych. W rzeczywistości przedmioty, czyli pozostałości materialne, z narzędzi badań stają się głównym przedmiotem badań przesłaniając człowieka, który w archeologii powinien być głównym przedmiotem badań. Artefakty pozostają często w magazynach, nie są nigdy więcej badane i interpretowane.
Archeologii zarzuca się, że brakuje jej teorii, choć wielu archeologów twierdzi, że archeologia powinna być ateoretyczna. Problemem jest też brak publikacji dotyczących wielu badań. Często artefakty stają się też prywatnymi kolekcjami archeologów i nie są dostępne dla innych. Muzea i magazyny są przepełnione nieopisanymi i nieskatalogowanymi artefaktami. Piątym zarzutem wobec archeologii jest brak chęci popularyzacji archeologii.
2
Obiektywizm, konstruktywizm, procedury naukowe
Nauki dzielą się na nauki formalne i empiryczne. Nauki humanistyczne badają człowieka, jego kulturę i wytwory.
Nauki można podzielić na nomotetyczne (tworzące prawa i uogólnienia) i idiograficzne (opi-sujące pojedyncze zdarzenia).
Determinanty zewnętrzne, pozanaukowe, np. grupy społeczne i polityczne mogą decydować, w jakich kierunkach nauka rozwija się.
Kumulatywizm zakłada, że nauka rozwija się jednostajnie, inkrementacyjnie. Antykumu-latywizm zakłada, że rozwój nauki nie jest ciągły. Trzecie podejście wskazuje na istnienie elementów ciągłości i nieciągłości w rozwoju nauki.
Thomas Kuhn napisał książkę “Teoria rewolucji naukowych”. Nauka, według niego, rozwija się w cyklach. Dla każdego cyklu istnieje charakterystyczny dla niego paradygmat. Rewolucja naukowa jest zmianą paradygmatu. Oddziela ona od siebie poszczególne cykle.
Popper postulował dowodzenie poprawności teorii poprzez falsyfikację. Lakatos stworzył teorię programów badawczych składających się ze stałego trzonu, heurystyk, czyli metod wy-korzystywanych, i pasa ochronnego.
Paul Feyerabend twierdził, że “anything goes”. Była to antymetodologia lub anarchizm metodologiczny. Twierdził, że wszystko ciekawe w nauce pochodzi od łamania wzorców. Twier-dził, że są różne źródła poznania, a nauka wcale nie jest najważniejszym z nich. Jego teorię współistnienia wielu metodologii nazywa się “teorią tysiąca róż“.
3
Schematy badawcze
Archeologia zajmuje się analizowaniem:
• formą – wygląd źródła i jego przestrzenna dystrybucja, • funkcją – do czego dana rzecz służyła,
• procesem – śledzeniem zmian kultury ludzkiej w czasie oraz wyjaśniania przyczyn tych zmian,
Nauka stosuje pewne schematy. Pierwszym etapem jest postawienie problemu, sformułowa-nie pytań badawczych. Problemy badawcze formułuje się w oparciu o Problemy badawcze mogą mieć charakter deskryptywny, wtedy celem jest opis zdarzeń. Są tez problemy eksplanatywne, gdzie należy wyjaśnić znaczenia. Trzecią kategorią są problemy interpretacyjne, gdzie określone informacje należy zinterpretować.
Drugim etapem badań naukowych jest postawienie hipotezy, czyli przypuszczenia.
Trzecim etapem jest wybór metody badawczej. W archeologii metodą badawczą mogą być np. wykopaliska. Można wykorzystać kilka metod do rozwiązania jednego problemu. Na tym etapie powstaje plan badań.
Czwartym etapem jest gromadzenie materiału i zbieranie danych.
Piątym etapem jest analiza i interpretacja materiału, co odpowiada testowaniu hipotezy. Ostatnim etapem jest uzyskanie wyniku analizy. Może on potwierdzać hipotezę badawczą, która przekształca się wtedy w tezę. Jednak analiza może doprowadzić do odrzucenia hipotezy. Należy wtedy postawić drugą hipotezę i powtórzyć kroki 2-6 badań.
Podano cykl badań dla archeologii:
1. Formułowanie problemu badawczego (zdefiniowanie problemu/hipotezy, kwerenda, stu-dium wykonalności),
2. Implementacja (zezwolenia, fundusze, logistyka), 3. Zbieranie danych (prospekcja, wykopaliska),
4. Opracowanie danych (czyszczenie i konserwacja, katalogowanie, wstępna klasyfikacja), 5. Analiza (klasyfikacja analityczna, modele czasowe, modele przestrzenne),
6. Interpretacja (z wykorzystaniem podejścia kulturowo-historycznego, procesualnego lub teorii postprocesualnej, jest to element kluczowy),
7. Publikacja (wyniki stają się podstawą do wszczęcia nowych badań).
W publikacji należy pokazać, na podstawie jakich danych, jakich założeń i jakiego rozumo-wania postawiono prezentowane tezy.
Wiedza może być traktowana jako obiektywna lub być konstrukcją. Kuhn twierdził, że wiedza naukowa zawsze zależy od teorii, nie ma czystych faktów.
Feyerabend twierdził, że trzeba sprzyjać różnorodności szkół metodologicznych. Na wpływ postępowania badawczego wpływ mają czynniki społeczne i polityczne. Naukowcy starają się to ukrywać pod fasadą obiektywności.
Konstruktywizm istnieje jako słaby i mocny. Mocny konstruktywizm zakłada, że wszystkie wyniki badań są konstrukcjami uzgodnionymi społecznie, a nie odpowiadają rzeczywistości. Słaby konstruktywizm zakłada, że wiedza jest częściowo podobna do rzeczywistości, ale czę-ściowo jest konstrukcją, nie jest izomorficzna z rzeczywistością.
Teoria trzech ras jest koncepcją nałożoną na rzeczywistość. Nie odzwierciedla ona jednak zróżnicowania etnicznego ludności.
Istnieje dyskusja między obiektywistycznym i konstruktywistycznym modelem poznania. Obiektywiści twierdzą, że celem nauki jest poznanie świata takiego, jakim jest. Konstrukty-wiści uważają, że poznanie świata takim, jaki jest jest niemożliwe. Między światem a nami jest jeszcze percepcja, która nam to uniemożliwia. Konstruktywizm zakłada, że człowiek może tylko konstruować modele świata, własne światy, ale nie może obiektywnie poznać świata rze-czywistego.
Obiektywistyczny model poznania zakłada, że rzeczywistość jest czymś zewnętrznym, a prawdziwość i fałszywość założeń zależy od natury świata. Człowiek może świat rzeczywisty poznać.
Konstruktywiści uważają, że człowiek może tworzyć tylko konstrukty będące mniej lub bar-dziej adekwatnymi modelami rzeczywistości. Są one przyjmowane społecznie.
Obiektywiści uważają, że teorie naukowe są w stanie adekwatnie odzwierciedlić rzeczywi-stość. Wiedza jest efektem relacji podmiot-przedmiot na linii badacz-rzeczywistość, a kształt tej wiedzy jest wyznaczany przez świat, do którego wiedza się odnosi.
W nauce powstaje konstrukty opierające się na danych empirycznych. Konstruktywiście twierdzą, że wiedza powstaje jako produkt interakcji społecznych, jest ustalana pomiędzy ludźmi. Wiedza jest tworzona na zasadzie consensusu między badaczami. Problemem jest kwestia autorytetu poszczególnych badaczy. Wiedza nie jest obiektywna.
Obiektywiści uważają, że sama rzeczywistość selekcjonuje jej prawdziwe opisy. Konstrukty-wiści zakładają, że sami naukowcy decydują, jakie hipotezy są prawdziwe, a inne nie.
Obiektywiści twierdzą, że istnieją neutralne sposoby poznawania świata. Wiedza naukowa jest uprzywilejowanym sposobem poznania. Konstruktywiści uznają, że każda wiedza jest uwa-runkowana ideologicznie oraz przez interesy grup społecznych. Nauka nie jest uprzywilejowa-nym sposobem poznania, ale jest równowartościowa z religią, sztuką, przeczuciem.
Obiektywiści uważają, że okoliczności społeczne nie wywierają istotnego wpływu na naukę, zaś konstruktywiści twierdzą, że czynniki polityczne i finansowe wywierają wpływ na naukę.
Obiektywiści głoszą korespondencyjną koncepcję prawdy, która zakłada, że prawdą jest to, co jest zgodne z rzeczywistością. Konstruktywiście proponują konsensualno-koherencyjną kon-cepcję prawdy, która zakłada, że porozumienie między naukowcami decyduje, co jest prawdą. Poszczególne elementy wiedzy powinny jednak być wzajemnie koherentne.
Dla obiektywistów poznanie pozwala na adekwatne odtworzenie rzeczywistości. Dla kon-struktywistów poznanie tworzy ład i rozeznanie w rzeczywistości, ale na pozwala na wierne odtworzenie rzeczywistości w umyśle.
Obiektywiście zarzucają konstruktywistom dewaluowanie nauki. Istnieje ograniczony kon-struktywizm łączący elementy obiektywizmu z konkon-struktywizmem. Jest to trzecia droga łącząca elementy dwóch podejść.
Rozumowanie jest jednym z elementów postępowania naukowego. Wnioskowanie, sprawdze-nie, dowodzenie i wyjaśnianie.
Przekonania ludzi mogą być racjonalne, oparte o ewidencję, rozumowanie i krytyczne my-ślenie, oraz przekonania irracjonalnie, które nie są oparte na krytycznym myśleniu.
Rozumowanie jest to każda czynność umysłowa wykonywana przez człowieka. Jest to prze-chodzenie od przesłanek do wniosków i ustalanie ich prawdziwości. Według Zygmunta Hajduka rozumowanie jest procesem, w którym na podstawie zdań już uznanych za prawdziwe uznajemy za prawdziwe kolejne zdania.
Rozumowanie może być podzielone na rozumowanie dedukcyjnym, indukcyjnym i rozumo-wanie przez analogię. Rozumorozumo-wanie dedukcyjne prowadzi od ogółu do szczegółu, indukcyjne prowadzi od szczegółu do ogółu. Rozumowanie przez analogię do rozumowanie od szczegółu do szczegółu opierające się na podobieństwach.
Wnioskowanie pozwala uzasadniać wiedzę. Są cztery rodzaje wnioskowania. Wnioskowanie dzieli się na niezawodne i zawodne. Wnioskowanie niezawodne daje nam pełną pewność wiedzy, a wnioskowanie zawodne jedynie uprawdopodabnia tezy.
Wnioskowanie niezawodne dzieli się na wnioskowanie dedukcyjne i indukcyjne zupełne. Przykładem wnioskowania dedukcyjnego jest uznanie, że wszyscy ludzie są śmiertelni i Sokrates jest człowiekiem, a zatem Sokrates jest śmiertelny. Indukcja zupełna opiera się na poznaniu
wszystkich elementów zbioru i postawieniu tez na temat zbioru na podstawie wszystkich ele-mentów danego zbioru.
Wnioskowanie zawodne dzieli się na indukcję niezupełną, wnioskowanie przez analogię i wnioskowanie statystyczne. Wnioskowanie zawodne jest często stosowane w archeologii.
Indukcja niezupełna to wyciąganie wniosków jedynie na podstawie części elementów zbioru. Na podstawie części elementów zbioru wnioskuje się także o całym zbiorze, czyli także o nie-znanych elementach zbioru.
Wnioskowanie przez analogię zakłada, że jeśli x ma cechę b, x jest podobne do x’, to x’ też ma cechę b. Uznaje się, że jeżeli dwa elementy zbioru mają grupę cech wspólnych, to inne ich cechy także są wspólne.
Wnioskowanie statystyczne opiera się na podstawieniu tezy na podstawie całego zbioru na podstawie próbki statystycznej. Wnioskowanie statystyczne może prowadzić to postawienia tez na temat elementów niereprezentowanych w zbiorze. Jednak próba musi być reprezentatywna. W archeologii najczęściej stosuje się próby celowe. Nie wiemy, na ile są one reprezentatywne. Wnioskowanie na podstawie takiej próby ma najczęściej charakter spekulacji. Metody staty-styczne są ważną metodą wnioskowania w naukach przyrodniczych.
Sprawdzanie lub testowanie to ustalanie prawdziwości lub fałszywości postawionych hipotez. Występują dwa rodzaje sprawdzanie – sprawdzanie pozytywne (konfirmacja) i sprawdzanie negatywne (dyskonfirmacją). Rodzajem konfirmacji jest weryfikacja, a rodzajem dyskonfirmacji – falsyfikacja.
W weryfikacji pokazujemy prawdziwość zakładanej tezy. Falsyfikacja jest próbą obalenia twierdzenia. Pojęcie to wprowadził Popper. Falsyfikacja jest próbą pokazania, że na dany moment nie możemy obalić tezy. Falsyfikacja jest sprawdzaniem niezawodnym, niezawodnie pokazuje fałszywość tezy, weryfikacja jest sprawdzaniem zawodnym, bo nigdy do końca nie potrafimy tezy zweryfikować.
Dowodzenie jest próbą zebrania przesłanek, wyników eksperymentów, danych świadczących o poprawności tezy. Dowodzenie można utożsamiać ze sprawdzaniem lub testowaniem.
Wyjaśnianie ma celu odpowiedź na pytanie jak i dlaczego wydarzyło się to, co się wydarzyło. Wyjaśnienie jest stosowane w naukach przyrodniczych. Zarzuca się archeologii, że rzadko stosuje wyjaśnianie.
Margaret Mead prowadziła badania dotyczące seksualności dziewcząt na Samoa. Postawiła tezę o występowaniu podejścia liberalnego do kwestii seksualnych w porównaniu z kulturą zachodnią. Jej badania zostały później negatywnie sprawdzone.
4
Źródła historyczne
Archeologia opiera się na rozumowaniu krytycznym. Odnosi się ono do źródeł archeologicznych, które stanowią podstawę empiryczną i zbiór danych.
Renesans i XVI wiek to początek nauki nowożytnej. Wtedy po raz pierwszy do źródeł zaczęto podchodzić krytycznie. Jednak już wcześniej istniały elementy wiedzy naukowej. Teoria geocentryczna była postulowana przez Arystotelesa. Kopernik w sposób naukowy wymusił krytykę tego poglądu i propagował teorię heliocentryczną.
W czasach renesansu zaczęto krytycznie podchodzić też do źródeł pisanych, ze względu na reformację. Mnisi w klasztorach średniowiecznych często tworzyli falsyfikaty. W renesansie pisma mnichów poddawano krytycznej analizie i weryfikowano je.
Jean de Bolland rozpoczął ruch bollandystów, którzy krytycznie czytali żywoty świętych. W ”Acta Sanctorum” publikował krytyczne żywoty świętych rozdzielając część historyczną od części legendarnej. Niektóre postacie okazywały się być w całości legendarne.
Jean Mabillon był zakonnikiem katolickim. Sformułował on podstawy dyplomatyki, czyli badania autentyczności źródeł pisanych. Napisał “De re diplomatica libri sex” (“O dyploma-tyce ksiąg sześć”). Analizował tam kryteria rozstrzygania o autentyczności kronik i innych dokumentów.
Ernst Bernheim zaproponował na początku XX wieku definicję źródła historycznego oraz propozycję podziału tych źródeł. Źródła archeologiczne i historyczne należały dla niego do jednej kategorii. Definiował źródła jako rezultaty ludzkich działań, na podstawie których można poznać przeszłość człowieka, z ich przeznaczenia lub z samego ich istnienia. Źródła dzielił na pozostałości i tradycje.
Johann Droysen dzielił źródła historyczne na pozostałości (wszystkie bezpośrednie pozosta-łości przeszłych wydarzeń lub osób), źródła (teksty pisane i świadome przekazy z przeszpozosta-łości) i pomniki (kategoria łącząca cechy pozostałości i źródła, przykładem jest pomnik na cmentarzu z inskrypcją). Zajmował się źródłami historycznymi i archeologicznymi. Źródła archeologiczne należą do pozostałości i pomników.
Joachim Lelewel, polski historyk, w XIX wieku dzielił źródła na nieme (archeologiczne), pisane (napisy, dokumenty i księgi) i ustne (podania i śpiewy). Źródłem historycznym było wszystko, co może świadczyć o przeszłości.
Marceli Handelsmann dzielił źródła na bezpośrednie (zabytki i przeżytki) i pośrednie (tra-dycja ustna, obrazowa i pisemna). Twierdził, że źródła to utrwalone ślady działalności i myśli człowieka w przeszłości.
Gerard Labuda z Poznania w 1957 roku zaproponował podział źródeł historycznych na materialne (fizyczne pozostałości działalności człowieka), społeczne (pozostałości działalności społecznej) i psychiczne (odzwierciedlają umysłową działalność człowieka). Widział powiąza-nia i związki między działalności fizyczną i psychiczną człowieka. Podział ten wynika z idei marksistowskich i powstał w latach 50.
Wprowadził podział na źródła ergotechniczne (odbijają działalność gospodarczą i tech-niczną), socjotechniczne (odbijają działalność społeczną rodzin, urzędów i społeczności), psy-chotechniczne (odbijają działalność umysłową, duchową i religijną) oraz czwartą kategorię – tradycję, czyli wszystko to, co przetrwało z minionych lat w umysłach ludzi pod postacią wspo-mnień lub przeżytków.
Każdy element posiada informacje należące do każdej z tych czterech kategorii, ale informa-cja jednej kategorii jest zawsze dominująca.
Jerzy Topolski z Poznania uznał, że źródłem poznania w historii może być wszystko, co dostarcza wiedzy na temat przeszłości, pozwala konstruować obrazy przeszłości i argumentować na ich rzecz.
Dzielił źródła na potencjalne i efektywne. Źródła efektywne to źródła, które przyniosły okre-śloną wiedzę odpowiadając na konkretne pytanie. Źródła potencjalne mogą stać się źródłami efektywnymi, gdy wykorzystamy je do pozyskania określonej informacji.
Przedmioty stają się źródłami efektywnymi, gdy zadamy im pytanie w świetle celu naszych badań, posiadanej przez nas wiedzy, przyjętych założeń teoretycznych i w zgodzie z przyję-tymi regułami wnioskowania. Jeśli warunki te nie są spełnione, źródło nie może być w pełni efektywne. Stanowisko archeologiczne jest źródłem potencjalnym, a wyniku przeprowadzonych na nim badań staje się źródłem efektywnym. Ilość informacji z niego pozyskanych zależy od wiedzy i metod badaczy.
Wiedzę można podzielić na wiedzę źródłową i pozaźródłową, która nie wynika bezpośrednio ze źródeł. Informacje pozaźródłowe wynikają z badań innych badaczy, obserwacji życiowych, subiektywnych odczuć zmysłowych. Wiedza pozaźródłowa staruje naszymi badaniami i wpływa na nasze badania.
Topolski dzielił też źródła na bezpośrednie i pośrednie. Źródła bezpośrednie są cząstką minionej rzeczywistości. Są to źródła milczące, np. artefakty. W ich przypadku bada się głównie autentyczność. W źródłach pośrednich obecne jest pośrednictwo osoby trzeciej, które wykonuje już pierwszą interpretację faktów. Źródłami pośrednimi są teksty, np. kroniki. W ich przypadku bada się głównie wiarygodność. Źródła pośrednie zapisane są w określonym języku, który musi być znany i rozumiany.
Topolski podzielił też źródła na adresowane i nieadresowane. Źródła adresowane mają charakter perswazyjny. Przykładem mogą być kroniki. Zawierają one silne interpretacje rze-czywistości. Źródła nieadresowane nie miały na celu kogokolwiek o czymkolwiek informować ani przekonywać. Są mało perswazyjne. Źródła archeologiczne to źródła bezpośrednie nieadre-sowane.
Zdania bazowe to zdania, które nie są obarczone interpretacją np. “to jest nóż”, “X urodził się dnia Y“. Jednak zdania bazowe mogą być obarczone np. antydatowaniem i nie są autentyczne. Rozumowanie to każda czynność myślowa lub rozwiązywanie określonego problemu. W ro-zumowaniu od przesłanek dochodzimy do wniosków, a także analizujemy poprawność wniosków. Rozumowanie może mieć charakter indukcyjny, dedukcyjny lub opierać się na analogiach. Wnioskowanie pozwana ocenić wynik rozumowania. Wnioskowanie może być zawodne lub niezawodne. Dedukcja ma postać: Zbiór A ma własność α, a ∈ A → a ma własność α. Jest przykładem wnioskowania niezawodnego.
Przykładem indukcji niezupełnej jest rozumowanie: ”Wszystkie zaobserwowane kruki są czarne“ → ”Wszystkie kruki są czarne“.
Wnioskowanie przez analogię pozwala na wyciągnięcie wniosku na temat pewnego niezna-nego elementu zbioru na podstawie znajomości własności elementów właściwego podzbioru tego zbioru. Opiera się na podobieństwie struktur.
Analogie mogą być relacyjne lub oparte na podobieństwie.
Wnioskowanie statystyczne opiera się na występowaniu własności w pewnej próbie staty-stycznej. Próby reprezentatywne muszą być losowe, zaś w archeologii najczęstsze są próby celowe, które nie spełniają własności losowości, a zatem nie mogą być uznane za reprezenta-tywne. Typowym przykładem jest badanie architektury monumentalnej przy pominięciu ar-chitektury mieszkalnej. Architektura monumentalna nie jest tymczasem losową próbą z całości architektury.
Wnioskowanie naukowe musi być oparte na danych i musi być sprawdzalne. Sprawdzanie mogę być pozytywne – weryfikacja, lub negatywne – falsyfikacja. Weryfikacja hipotezy pozwala na jej przekształcenie w teorię, a następnie w prawo. W archeologii dominuje weryfikacja, choć wielu badaczy postuluje wyższość falsyfikacji nad weryfikacją.
Wyjaśnianie (ustalenie przyczyn zjawisk) i interpretacja (ustalenie znaczenia i sensu zjawisk) to charakterystyczne elementy przebiegu procesu myślowego.
Metoda naukowa może być dedukcyjna lub indukcyjna. W naukach dedukcyjnych wychodzi się od uogólnienia, sformułowania hipotezy, a następnie następuje zbieranie danych i obserwacji. Tak postępuje się w naukach przyrodniczych.
W naukach indukcyjnych najpierw zbiera się dane bez żadnych założeń, następnie formu-łuje się pierwsze hipotezy i dokonuje się uogólnień, a potem zbiera się kolejne dane, aby je potwierdzić lub odrzucić. Ta metoda dominuje w naukach humanistycznych.
Krytyka źródeł służy odróżnianiu prawdy od fałszu w źródłach. Krytyka może mieć cha-rakter zewnętrzny (erudycyjna) lub wewnętrzny (hermeneutyczna). Krytyka źródeł narodziła się w wyniku dyskursu między katolikami a protestantami na temat autentyczności niektórych wierzeń. W klasztorach powstawały też falsyfikaty nadań ziemi dla kościoła w celu nielegalnego zagrabienia ziemi. W dokumentach spisywanych po łacinie zapisywano liczne skróty utrudnia-jące odczytanie tekstów stosowanych w dyplomatyce.
Krytyka zewnętrzna źródła polega na ustaleniu pochodzenie źródła, warunków powstania źródła, czasu, autora i przeznaczenia. Jej elementem jest też ustalenie autentyczności źródła i sprawdzenie, czy nie jest falsyfikatem. Autentyczność to ”bycie tym, za co chce się uchodzić“. Trzecim elementem jest ustalenie oryginalności źródła, czyli czy źródło było przetwarzane i przerabiane od czasów poznania. Nauki pomocnicze i nauki pokrewne historii służą
Krytyka wewnętrzna polega na ustaleniu faktów na podstawie źródeł oraz ustaleniu pierwot-nego znaczenia i sensu źródła. Hermeneutyka badała początkowo sens tekstów. Każdy tekst ma warstwę informacyjną, perswazyjną i ideologiczną. Krytyka wewnętrzna ustala wiarygod-ność źródła – czy autor dążył do przekazania prawdy, czy znał prawdę i czy był wiarygodnym informatorem.
Muszą istnieć dwa źródła wiarygodne, aby przedstawiony w nich fakt został
Jerzy Topolski twierdził źródłem może być wszystko, co może być pomocne przy konstru-owaniu obrazu przeszłości i argumentkonstru-owaniu na rzecz tego obrazu. Dzielił źródła na potencjalne i efektywne.
5
Źródła archeologiczne
Archeologia jest nauką historyczną, dzieli z historią przedmiot badań, którym są dzieje czło-wieka. Różni się od historii rodzajem wykorzystywanych źródeł.
Jerzy Topolski twierdził, że potencjalnie źródłem może być wszystko, ale staje się źródłem dopiero w wyniku zadania mu pytania. Źródła mogą być ponownie badane i reinterpretowane. Wiedza dzieli się na źródłową i pozaźródłową. Wiedza pozaźródłowa tworzy warunki przed-wstępne do badań, warunkuje podejście archeologa do badań. Wyklucza ona całkowitą obiek-tywność badań, które mogą być co najwyżej obiektywizowane.
Źródła mogą być bezpośrednie lub pośrednie. Źródła bezpośrednie są cząstkami dawnej rzeczywistości. W źródłach pośrednich pośrednikiem jest najczęściej autor źródła.
Topolski dzielił źródła też na adresowane i nieadresowane. Źródła adresowane mają adresata i są bardziej perswazyjne. Źródła archeologiczne to źródła bezpośrednie nieadresowane. Źródła te są nieme, więc wymagają interpretacji i narratyzacji.
Archeologia zajmuje się zarówno okresem przedhistorycznym, jak i historycznym. W Polsce czasy historyczne rozpoczęły się w XII-XIII wieku n.e.
Źródła archeologiczne można podzielić na artefakty, ekofakty i obiekty (features). Roz-waża się autentyczność, oryginalność źródła, czas i miejsce jego wytworzenia, funkcję źródła, znaczenie źródła, użytkowanie źródła oraz depozycję, czyli wyłączenie z użytkowania źródła.
Kultura materialna, poza funkcją, posiada znaczenie. Jest to tzw. znaczenie przydane. Artefakt to przedmiot stworzony lub silnie przekształcony przez człowieka. Ekofakty to elementy świata naturalnego, na które człowiek w pewien sposób wpłynął lub wszystko to, co jest naturalne.
Dla archeologów tradycyjnych źródło archeologiczne było częścią minionej rzeczywistości i podstawą pozyskiwania informacji o przeszłości. Archeolodzy tradycyjni zaproponowali klasy-fikację źródeł. Podzielili je na źródła ruchome, nieruchome i skarby.
Źródła nieruchome to struktury. Dzielone są na osady i cmentarzyska. Źródła ruchome to przedmioty, które można przenieść.
Archeologia procesualna, wywodząca się z USA i tam dominująca, uznaje, że źródło arche-ologiczne jest materialnym śladem ludzkich zachowań w przeszłości. Na podstawie pozostałości odtwarzane są zachowania. Różne zachowania generują różne pozostałości materialne.
Poszukuje translacji pomiędzy pozostałościami, a dawną kulturą i zachowaniami. Kultura traktowana przez procesualistów była jako system adaptacyjny do środowiska.
Leslie White w kulturze wyróżnił element technologii, organizacji społecznej i ideologii. On też zaproponował, aby kulturę traktować jako system adaptacyjny do środowiska.
Lewis Binford w ramach podejścia procesualnego zaproponował swoją klasyfikację źródeł ar-cheologicznych. Podzielił źródła na technomiczne (wywodzące się z systemu technologicznego), socjotechniczne (odpowiadają organizacji społecznej), ideotechniczne (odpowiadają ideologii i sferze kognitywnej). Podział ten wywodzi się z lat 60. XX wieku.
Każdy artefakt może zawierać elementy należące do każdej z tych trzech kategorii.
Archeologii procesualni, podobnie jak tradycyjni, uważali, że na podstawie źródeł można odtwarzać technologię, organizację społeczną, ale trudne jest odtwarzanie ideologii.
Pierwsza faza procesualizmu nazywana była archeologią procesualno-funkcjonalną, a druga faza archeologią procesualno-kognitywną. Wtedy pozyskiwano większy optymizm w spojrzeniu na możliwości rekonstruowania idei oraz sfery myśli na podstawie źródeł.
Źródła archeologiczne uważano wcześniej za reprezentację minionego świata. Tymczasem w archeologii procesualnej, a zwłaszcza behawioralnej, badano zachowania ludzkie. Badano współczesne odpady i na ich podstawie wyciągano wnioski na temat społeczeństwa.
Archeolodzy procesualni wyróżniali następujące procesy:
1. proces społeczno-kulturowy – całość zjawisk i zdarzeń w przeszłości, których rekonstrukcja jest głównym celem archeologii,
2. proces stratyfikacyjny – w jaki sposób powstają materialne pozostałości przeszłości, w jaki sposób przestają być użytkowane i są deponowane, nazywany jest inaczej procesem depozycyjnym,
3. procesy postdepozycyjne – naturalne i kulturowe – co dzieje się z pozostałościami po ich depozycji. Najcenniejsze są pozostałości o znikomych śladach oddziaływania proce-sów postdepozycyjnych. Przykładem proceproce-sów postdepozycyjnych kulturowych jest też ponowne wykorzystanie tych przedmiotów, np. materiałów budowlanych do wznoszenia innych budynków,
4. proces badawczy – wpływ badacza na pozyskiwanie źródeł, jego dokładności, wiedzy. Źródłem jest też dokumentacja wytwarzana przez archeologa, która stanowi świadectwo procesu badawczego. Po zniszczeniu zabytku może stanowić ona jedyne źródło na jego temat. Teksty i rysunki są reprezentacjami zabytku, ale obarczone są interpretacją. Nie istnieje bijekcja pozwalająca przetwarzać zabytki na dokumentację i dokumentację na zabytki.
Zabytki ulegają przekształceniom ilościowym (spadkiem ilości), jakościowym (dekompozy-cja), przestrzennym (przemieszczenie w przestrzeni), chronologicznemu (ponownemu wykorzy-staniu w innych czasach).
W latach 80. zapoczątkowano archeologię interpretatywną. Archeologię postrzegano jako ukonstytuowaną znaczeniowo, podobnie jak tekst. Uważano, że archeolog powinien badań też
znaczenia i symbole. Każde źródło archeologiczne ma dwa aspekty – fizyczny (funkcja, forma) i symboliczny.
Dualizm źródeł archeologicznych został opisany przez Lindę Patrik w 1985. Źródła arche-ologiczne podzieliła na model fizyczny (paleontologiczny) źródła oraz model tekstualny (zna-czeniowy) źródła, który podkreśla element symboliczny.
W modelu fizycznym źródło jest oznaką, reprezentacją minionego świata, zaś w modelu tekstualnym źródło jest znakiem, który musi zostać poddane dalszej interpretacji. W modelu fizycznym analizuje się fizyczne atrybuty źródła, określa się cechy rodzajowe, gatunkowe, typo-logiczne. W modelu fizycznym źródło jest cząstką minionej rzeczywistości, która dotrwała do naszych czasów. Przedmiot jest traktowany jako wytwór zaspakajający codzienne potrzeby.
W modelu tekstualny źródło zawiera znaczenia symboliczne. Jest elementem tekstu, który trzeba odczytać. Jest funkcjo-znakiem.
Każde źródło archeologiczne posiada te dwa elementy i należy je oddzielnie analizować. Klasyfikacja jest jednym z elementów nauki. Archeologia tradycyjna opiera się na kla-syfikacji. Klasyfikowanie to systematyzowanie i porządkowanie, dzielenie zjawisk, obiektów i przedmiotów na klasy na podstawie posiadanych przez nich cech. Cechy mogą mieć charakter jakościowy lub ilościowy-metryczny.
Klasyfikacje mogą być dychotomiczne (zawierające tylko dwie klasy) lub wielostopniowe. W hierarchii poszczególnym klasom nie nadaje się rangi.
Klasyfikacja być adekwatna (adekwatnie odzwierciedlać rzeczywistość) i być rozłączna (po-szczególne klasy powinny być rozłączne).
Klasyfikacje dzieli się na klasyfikacje etic (etyczne) i emic (emiczne). Klasyfikacje emiczne dokonują się od wewnątrz. Są to klasyfikacje świata używane daną kulturę. Najczęściej arche-ologom klasyfikacje emiczne nie są znane. Klasyfikacje etyczne są narzucane od zewnątrz, przez inną kulturę.
Istnieje dyskusja na temat tego, które klasyfikacje są lepsze. Archeolodzy procesualni na-rzucali najczęściej klasyfikację od zewnątrz, zaś postprocesualni uwzględniali punkt widzenia ludzi, którzy byli badani.
Klasyfikacje dzieli się na intuicyjne i numeryczne, które mogą być bardziej obiektywne od intuicyjnych. Klasyfikacje numeryczne wykorzystują metody statystyczne.
Klasyfikacje są punktem wyjścia do dalszych badań.
David Clarke uważał, że klasyfikacje należy bardziej sformalizować, co sprawiłoby, że arche-ologia stałaby się bardziej naukowa. Uważał, że cechy łączą się w typy, typy w zespoły, zespoły w kultury, a kultury w kompleksy.
Typologia jest rodzajem klasyfikacji, w której występuje hierarchizacja. Każdemu typowi można przypisać określone wartości atrybutów liczbowych. Na typach występuje zatem porzą-dek definiowany jako porząporzą-dek na liczbowych atrybutach poszczególnych typów. Można też, zgodnie z dowolną metryką, ustalać odległości pomiędzy poszczególnymi zbiorami na podstawie wartości ich liczbowych atrybutów. Typologia polega na porządkowaniu zjawisk i faktów pod względem określonych zmiennych, np. czasu.
Dawniej zakładano, iż przebiega ewolucja od prostszych do bardziej złożonych zjawisk. Jed-nocześnie następuje dyfuzja zjawisk pomiędzy kulturami.
Typy w typologii są konstruktami etycznymi, a nie emicznymi. Typy można podzielić na realne (istniejące w rzeczywistości) i idealne (potencjalnie, nie muszą występować w rzeczywi-stości).
Seriacja to sposób porządkowania, który ma wymiar chronologiczny. Przedmioty z różnych epok układano w serie, w których jedne przedmiotów wywodziły się od innych. Seriacja czę-stotliwości bierze też pod uwagę frekwencję występowania przedmiotów. Seriację częczę-stotliwości ilustruje się często pod postacią tzw. ”wykresów w kształcie statku“.
6
Paradygmaty archeologiczne
Implikacja testowa prowadzi od praw i założeń teoretycznych do ich obserwowalnych objawów. Jest elementem testowania i sprawdzania hipotez.
Przykładem implikacji testowej jest: ”W społecznościach kopieniaczych1 uprawą ziemi
zaj-mują się tylko kobiety“ → ”Tylko w grobach kobiecych występują motyki“, ”Szkielety kobiet mają zmiany patologiczne będące skutkiem pracy motyką za życia“. Implikacja testowa należy do rozumowania dedukcyjnego.
Archeologia tradycyjna i procesualna ma inne podejście do natury archeologii. W archeologii tradycyjnej najważniejszy jest opis, jest to archeologia opisowa, deskryptywna, nastawiona na rekonstrukcję przeszłości, idiograficzna. Pyta o to, co?, kiedy? i gdzie?. Tworzy sekwencje chronologiczne i wydziela kultury.
Archeologia procesualna nastawiona jest na wyjaśnianie zjawisk i procesów w przeszłości, jest eksplanacyjna, bardziej antropologiczna, odpowiada na pytania jak? i dlaczego?. Otwarcie mówi o założeniach i metodach. Jest uważana za naukę ateoretyczną. Lewis Binford wydał artykuł ”Archeologia jako antropologia“, w którym postulował większą naukowość. Twierdził, że archeologia będzie antropologią lub niczym. Ten artykuł rozpoczął przemiany procesualne.
Archeologia tradycyjna to historia kultury. Jest nazywana kulturowo-historyczną. Sądzono dawniej, że każdy archeolog powinien wyróżnić co najmniej jedną kulturę archeologiczną. Ist-nieje normatywne ujęcie kultury. Znajdowane pozostałości są odzwierciedleniem norm kultury istniejących w umyśle ludzi.
W archeologii procesualnej badany jest proces kulturowy, sekwencja zmian kultury. Intere-sujące są zjawiska leżące u podstawy procesu kulturowego, jego przebieg i przyczyny. Korzysta się z metod naukowych.
Są też różnice w rozumowaniu. Archeologia teoretyczna prowadzi rozumowanie indukcyjne. Archeologia procesualna prowadzi rozumowanie dedukcyjne.
Archeologia tradycyjna jest weryfikowana poprzez autorytet badacza i akceptację w środo-wisku. W archeologii procesualnej hipotezy powinny być testowanie i weryfikowane w oparciu o dane.
Archeologia tradycyjna jest nastawiona na zbieranie danych, wykopaliska, badanie stano-wisk. Archeologia procesualna analizuje cel wykopalisk, badania w tym paradygmacie mają na celu odpowiedzenie na konkretne pytania i wyjaśnienie ustalonego problemu badawczego. Wiąże się to z ryzykiem zaniedbania aspektów stanowiska, które nie wiążą się z rozpatrywanych problemem badawczym.
W podejściu tradycyjne występuje głównie jakościowa analiza i badanie artefaktów, rzadko interpretacja. W podejściu procesualnym prowadzi się analizy ilościowe i metrologiczne oraz badania statystyczne.
W podejściu tradycyjnym dominuje podejście pesymistyczne. Uważa się, że dane archeolo-giczne mają ograniczenia i nadają się do rekonstrukcji gospodarki, przemysłu, ale nie nadają
się do rekonstruowania organizacji społecznej, wierzeń i ideologii. Te elementy nie są reprezen-towane w źródłach lub są reprezenreprezen-towane jedynie pośrednio.
W archeologii procesualnej dominuje optymizm, co do możliwości rekonstruowania różnych elementów systemu społeczno-kulturowego. Przesłanka pompejańska wiąże się z optymizmem poznawczym. Mówi ona, że każde stanowisko jest zatrzymanym w ruchu systemem społeczno-kulturowym, żywą skamieniałością. Dokładne poznanie stanowiska jest jedynie kwestią zasto-sowania określonych metod badawczych.
Poszczególne paradygmaty archeologiczne mogą się wzajemnie uzupełniać.
W wyjaśnianie konstrukcji megalitycznych zaangażowane są różne szkoły. Megality były w większości konstrukcjami grobowymi, grobami zbiorowymi. Tłumaczono je dawniej jako groby olbrzymów lub zaklętych w kamień uczestników wesela.
W XIX wieku powstała teoria migracjonistyczna. Megality istnieją głównie wzdłuż wybrzeża atlantyckiego i północnomorskiego Europy. Zakładano, że megality są konsekwencją migracji ludzi ze wschodu w czasach neolitu. Ludność migrująca wznosiła grobowce.
Inna teoria głosiła, że wzdłuż wybrzeża wędrowała tylko grupa misjonarzy, która rozprze-strzeniała wśród miejscowej ludności zwyczaj budowania megalitów jako grobowców.
Potem powstała teoria dyfuzjonistyczna głosząca, że to idee, a nie ludzie, wędrowały. Źró-dłem grobowców monumentalnych był Kreta i wschodni basen Morza Śródziemnego.
W latach 60., na fali rewolucji procesualnej, Colin Renfrew pobrał próbki i stwierdził, że grobowce na zachodzie są starcze niż na wschodzie.
Renfrew popierał archeologię procesualno-funkcjonalną. Uznał, że megality pełniły dwie funkcje, były grobowcami lub markerami terytorialnymi. Powstanie megalitów wiązało się z rozpoczęciem konkurencji o ziemię. Pod megalitem chowano przodków, co zapewniało prawo do ziemi. Obecnie też prawo do ziemi uzasadnia się miejscem pochowania przodków.
Przetestowano tę hipotezę na Szetlandach. Wyspę podzielono na terytoria tak, że megality znajdowały się w centrum poszczególnych terytoriów. –
W latach 80., gdy zaczęła dominować archeologia postprocesualna, więcej uwagi zaczęto przywiązywać do znaczenia i symboliki. Uznano, że megality w Szwecji były miejscem po-chówku jedynie starszyzny, wyznaczały zatem hierarchię społeczną, maskowały nienaturalny charakter władzy starszyzny, były związane ze sprawowaniem władzy, służyły do manipulowa-nia społeczeństwem.
Badano kontekst i symbolikę. Uznano, że megality były symbolem domu, a zatem domem dla zmarłych.
Rożne podejścia paradygmatyczne pozwalają inaczej spojrzeć na jedno zjawisko, ale podej-ścia te nie muszą być ze sobą sprzeczne.
Kultura archeologiczna jest teoretyczną koncepcją wywodzącą się z archeologii tradycyjnej kontynentalnej. Pojęcie to zaproponował Gustaf Kossinna.
Kostrzewski uważał, że kultura to zestaw charakterystycznych cech artefaktów uchwytnych w danym czasie na danym obszarze. Dla archeologów tradycyjnych kultura archeologiczna była czymś istniejącym w rzeczywistości. Kossinna uważał, że każda kultura jest odzwierciedleniem określonego etnosu.
Kultura archeologiczna w procesualnej archeologii jest uważana za konstrukt, który jest wyznaczany arbitralnie i nie istnieje w rzeczywistości. Kultura archeologiczna nie jest realnym bytem, a jedynie narzędziem pomocnym w opisie i klasyfikacji. Nie ma bijekcji między etnosami i kulturami archeologicznymi.
Teoria występuje na każdym etapie badań. Celem archeologii jest poznanie przeszłości. Zbieranie danych jest jedynie narzędziem w tym celu wykorzystywanym. Obecnie archeologia bardzo dużo uwagi przywiązuje do metod badań, a mało do swojego podstawowego celu. Od-krycia i zarejestrowana dokumentacja jest punktem wyjścia do poznania przeszłości w oparciu o teorie i założenia.
Teoria średniego zasięgu mówi, że wychodząc od danych staramy się dojść do rekonstrukcji przeszłości, ale musimy najpierw zaobserwować , jakie współczesne zachowania pozostawiają jakie ślady. W tym celu rozwinięto etnoarcheologię i archeologię eksperymentalną
7
Procesy postdepozycyjne
Michael Brian Schiffer, czołowy behawiorysta archeologii, przedstawił kilka dróg przejścia ar-tefaktów od roli przedmiotów użytkowych, przez depozycję do roli zabytku.
Procesy depozycyjne behawioryści wyróżniają jako główny element nagromadzenia się ar-tefaktów. Nie uwzględniają one czynników naturalnych, które odgrywają kluczową rolę w formowaniu się stanowisk osadniczych. Czynniki naturalne znajdują się w pół drogi między depozycją i postdepozycją.
Schiffer mówił o porzucaniu artefaktów. Miał na myśli artefakty ruchome. Różne elementy domów, jam, dziedzińców też ulegają zużyciu, zniszczeniu. Wtedy następuje proces odnawiania lub modernizacji tego elementu.
Elementy kulturowe wielokrotnie pociągają za sobą czynniki naturalne. Budownictwo z kamienia, powstałe raz, jest często wykorzystywane przez kilkaset lat. Gromadzą się na ka-miennym płytowaniu artefakty wielokrotnie także znacznie młodsze od płytowania.
Tam, gdzie mamy do czynienia z ludzkim zachowaniem nie należy stosować sztywnych wy-tłumaczeń. Człowiek zachowuje się w sposób nieprzewidywalny, a nie typowy dla określonej kultury.
W naturalnych warstwach, np. eolicznych, znajdują się często artefakty kulturowe. Warstwy te powstają częściowo z powodów kulturowych, czyli braku sprzątania osadów, a częściowo naturalnych, czyli wiania wiatru. Powstanie warstwy naturalnej nie musi oznaczać opuszczenia stanowiska.
Procesy postdepozycyjne można podzielić na trzy etapy, z których pierwszym jest degrada-cja.
Struktury opuszczone ulegają degradacji. Degradacja zaczyna się zazwyczaj od stropu bu-dowli. Degradacja to niszczenie prowadzące do popadnięcia budowli w ruinę. Po degradacji stropu zaczyna się degradacja kolejnych elementów.
Po degradacji zaczyna się proces redukcji. W obrębie ruin, zawaliska zapadają się pod wpływem ciążenia i wypełniają niższe przestrzenie. Redukcja powoduje przemieszczanie się artefaktów ruchomych wraz z cięższymi fragmentami konstrukcji. Cięższe elementy konstrukcji pieczętują zawaliska. W wyniku redukcji dochodzi do zbicia i powstania wyrównanej warstwy horyzontalnej. Do wyrównania przyczyniają się procesy eoliczne i hydrologiczne.
Trzecim elementem procesów postdepozycyjnych jest agradacja. Agradacja to przesunięcia segmentów warstwy kulturowej ku miejscom, gdzie poziom powierzchni jest niższy. Przykładem agradacji jest przesunięcie elementów konstrukcji ku miejscom niższym. W wyniku agradacji mogą powstawać tzw. fałszywe stanowiska lub stanowiska sprawiające wrażenie, że były więk-sze niż były w rzeczywistości. Gdy elementy konstrukcji zsuwają się ze stoków, odbywają wę-drówkę, często poza oryginalny zasięg stanowiska. Agradacji podlegają głównie zabytki drobne,
np. ceramika i przęśliki. Cięższe artefakty są kondensowane w wyniku procesu redukcji i nie podlegają już tak intensywnej agradacji.
Procesy postdepozycyjne są bardzo ważne w naszym rozumieniu odkryć archeologicznych. Znalezione zabytki najczęściej nie są znajdowane w kontekście oryginalnym, ale wynikającym z procesów postdepozycyjnych.
W procesie agradacji dużą rolę odgrywają małe zwierzęta – krety, szczury. Często żyją one na stanowiskach archeologiczne, gdyż podłoże jest tam bardziej miękkie niż podłoże naturalne. W wyniku agradacji zabytki młodsze mogą znaleźć się w warstwach starszych, poza swoim kontekstem.
Do procesów postdepozycyjnych zalicza się także procesy tafonomiczne. Tafonomia to nauka o rozkładzie szczątków zwierzęcych. Słowo to stosuje się czasami szerzej, jako nauka o rozkładzie całej materii organicznej, w tym szczątków roślinnych, np. drewna. Z rozkładem wiąże się redukcja objętości szczątków. W jej wyniku w jamie grobowej jest więcej przestrzeni wolnej i wypełnisko jamy ulega zapadnięciu. Zamiast wypukłego wierzchu mogiły obserwowana jest wtedy jej wklęsła powierzchnia.
Przed rozpoczęciem badań konieczne jest ustalenie strategii badań. Strategia zależy od pytań badawczych stawianych danemu stanowisku. Badania można podjąć, gdyż zakładamy, że określone stanowisko jest w stanie odpowiedzieć nam na interesujące nas pytania. Przed rozpoczęciem badań należy ustala się rozmiar, typ i szacunkowe datowanie stanowiska. Na tej podstawie domniemamy, czy dane stanowisko jest w stanie odpowiedzieć na nasze pytania.
Czasami celem jest samo przebadanie stanowiska, np. w celu zbudowania typologii ceramiki stanowiska, ustalenie typu zagospodarowania przestrzennego na danym stanowisku i wniosko-wanie na temat struktury społecznej i życia mieszkańców osady.
W zależności od celu można odkrywać duże obszary w jednej warstwie, z tego samego okresu, lub mały obszar, ale w obrębie wielu różnych warstw. Przy pierwszej strategii wymagane jest dokładne przebadanie młodszych nadkładów.
Nieuchronną konsekwencją tego założenia jest lepsze poznanie warstw młodszych od star-szych. Założenie to jest restrykcyjnie przestrzegane w Indiach, Ameryce Środkowej, gdzie za-chowana była ciągłość osadnicza przez dłuższy okres. Młodsze zabudowania uniemożliwiają badanie warstw starszych, np. w Mekce lub Watykanie. Pod Akropolem może znajdować się pałac minojski, który nigdy nie zostanie odkryty.
Wiele wiemy o małych, opuszczonych ośrodkach, ale niczego nie wiemy o wielkich stanowi-skach, które odniosły sukces, przetrwały i rozwijały się przez tysiące lat. Trudno dziś badać archeologiczną przeszłość wielu miast europejskich, czy Miasta Meksyk, gdyż na ich ruinach znajdują się współczesne zabudowania.
Znamy więc przeszłość tylko tych ośrodków osadniczych, którym się nie udało i nie prze-trwały do późniejszych epok. Nie znamy osad, które przeprze-trwały do kolejnych epok i których pozostałości przesłoniły je, a mogłyby one być najbardziej interesujące.
Obecna szczegółowość badań archeologicznych spowodowała znaczące ich spowolnienie. W ciągu ostatnich 50 lat jedynym wielkim odkrytym monumentem jest Armia Terakotowa. W przeszłości wielkie monumenty odkrywano szybko, gdyż nie obowiązywały standardy spowal-niające prowadzenie badań.
Stanowisku można postawić określone pytania, z których najczęściej stawia się pytania: Czy chcemy poznać centrum życia społecznego, politycznego i religijnego, czy życie zwy-czajnych mieszkańców osady?
Nawet drobne różnice wysokości w obrębie stanowiska pozwalają wytypować miejsca, gdzie mogły znajdować się solidniejsze, a więc ważniejsze dla społeczności, budowli.
Sampling, czyli próbkowanie, to metoda polegająca na zbieraniu z powierzchni w obrębie zagłębienia absolutnie całości materiału. Zazwyczaj wybiera się do sampligu kwadraty o boku 5 metrów rozrzucone po całym stanowisku. Ta metoda pozwala przypuszczać, co można znaleźć w poszczególnych częściach stanowiska. Można ustalić rodzaj ceramiki (luksusowa/kuchenna), stopień nasycenia ceramiką.
Można ustalić obszary, na których występuje koncentracja ceramiki poszczególnych typów. Można ustalić położenie magazynów, które mogą być niezależnymi budowlami lub fragmentami centrów władzy.
Sampling przeprowadza się jedynie na większych stanowiskach. Miasta rozrastają się w dziejach i kurczą. Niektóre dzielnice z różnych przyczyn zostają opuszczone. Wtedy w sam-pligu można wykryć, że zagęszczenie starszej ceramiki jest tam większe niż młodszej. Na tej podstawie można postawić wnioski dotyczące rozwoju terytorialnego miast.
Jeśli zagęszczenie ceramiki jest małe, można powiększyć kwadraty analizowane w ramach sampligu.
Poza samplingiem należy przyjrzeć się również otoczeniu stanowiska, w promieniu około 5 km. Badanie otoczenia stanowiska ma na celu ustalenie i przeanalizowania zaplecza naturalnego stanowiska, ustalenie położenia lasów, pól uprawnych, rzek, źródeł, jezior, wychodni surowców. Czynniki te tworzą zaplecze gospodarcze stanowiska (Site Catchment ). Analiza zaplecza gospodarczego (SCA – Site Catchment Analysis) pozwala na ustalenie źródeł utrzymania miasta jeszcze przed jego przebadaniem i znalezieniem artefaktów na jego obszarze. W czasie SCA należy przeanalizować również gleby wokół osad. Odległość 5 km wokół osad została dobrana, gdyż ludzie nie udawali się na pola położone dalej niż 5 km. Jeśli pola były położone dalej od 5 km, przenoszono osadę w inne miejsca. Ludzie byli gotowi udawać się dalej niż 5 km za zwierzyną łowną i po surowce, ale nie byli skłonni uprawiać dalej położonych ziem i pobierać wody z dalej położonych źródeł. Źródła wody i rzeki mogą na suchych obszarach znajdować się pod ziemią, a nie na powierzchni. Tworzono wtedy wkopy, studnie do pobierania wody. Pierwsze takie stadnie powstawały już w neolicie. Wkopy układające się wzdłuż jednej linii z dużym prawdopodobieństwem były studniami umożliwiającymi dojście do podziemnej rzeki. Podziemne rzeki często zmieniały swój bieg i konieczne było kopanie nowych studni w pobliżu starych, wyschniętych.
STA (Site Territorial Analysis) to proces poszukiwań źródeł pochodzenia surowców, które pozwoliły na utworzenie artefaktów, które już dawniej zostały znalezione. STA i SCA to procesy odwrotne co do kolejności badań. STA pozwala na ustalenie, które artefakty są importami. Jeśli znaleziono dużo szkieletów ryb morskich, a w procesie STA nie znaleziono morza w okolicy stanowiska, oznacza to, że ryby były importowane.
Duże stanowiska utrzymywały się nie tylko ze swojego zaplecza, ale też z zaplecza innych, mniejszych osad im podległych. Istnieje kilka modeli siatek osadniczych przybliżających natu-ralne regularności w rozkładzie stanowisk.
Stanowiska mogły stanowić część lub jądro systemu. Odległości między równorzędnymi osadami w kulturach rolniczych opierających się na deszczu wynoszą 7-9 km. Dzięki temu osady korzystały z rozłącznych ekosfer. Później powstawały większe osady tworzące wokół siebie pierścień osad satelitarnych produkujących żywność i inne wytwory na potrzeby ośrodka centralnego.
Z czasem tworzyły się hierarchie osadnicze trzystopniowe lub czterostopniowe. Najczęściej przyjmuje się siatki trójstopniowe – wieś, małe miasto, duże miasto. Siatki można rekonstru-ować na podstawie badań zdjęć satelitarnych. Każde stanowisko powinno być umiejscowione w hierarchii osadniczej.
Modele siatek osadniczych nie mogą być zbyt ogólne. Muszą dotyczyć określonej kultury – określonego miejsca i czasu. W różnych kulturach były różne czynniki warunkujące ukształto-wanie siatki osadniczej. Najczęściej był to dostęp do wody lub dostęp do gruntów ornych. W Mezopotamii osady zakładano nad kanałami irygacyjnymi, wzdłuż linii kanałów. W Egipcie osady zakładano wzdłuż Nilu, powyżej linii zalewów.
Na konkluzjach wynikających z analizy siatki osadniczej powinna powstać strategia badań obszaru. Nie ma standardów rozmiaru wsi i miast. Znane są wsie wielokrotnie większe niż miasta. Znane są również ufortyfikowane wsie. Czasami rozróżnienie wsi od miasta jest więc trudne. Wieś jest jednak systemem egalitarnym. Na całym jej obszarze występuje ceramika o podobnym typie oraz o podobnym zagęszczeniu. Na obszarze miasta ceramika jest zróżnico-wana.
8
Stanowisko i zaplecze
Wokół osady znajdują się strefy (zony) ekonomiczne osady. W obrębie tych stref występują pierścienie upraw i pastwisk na ugorach (wewnętrzny o promieniu 5 km) oraz pastwisk (ze-wnętrznych). Za pierścieniem zewnętrznym są odległe pastwiska leśne oraz obszary pozyskania surowców.
W obrębie małych osad w klimacie umiarkowanym istnieje naturalny rozkład stref ekono-micznych zbadany archeologicznie i etnograficznie.
Zbadano odległości pozyskania zasobów w chalkolicie we Francji. Stałe najbliższe źródło wody powinno nie być oddalone więcej niż 1000-1200 metrów od osady. Kolejne źródła wody mogą być dalej, np. 2-3 km od osady.
Złoża miedzi, krzemienia i łupków znajdowały się dalej od osady, 5-8 km. W epoce brązu stanowisko mogło być bardzo oddalone od cyny, gdyż handlowano nią. Ważne były jednak lokalne zasoby krzemienia i surowców kamiennych.
Istnieją różne struktury siatki osadniczej zależne od dostępności surowców.
Przy równomiernym rozprzestrzenieniu surowców nie wpływają na położenie stanowiska. Stanowiska też są więc rozmieszczone równomiernie.
Stanowiska mogą być rozmieszczone wokół źródła surowca położonego na obszarze kolistym i dzielić między siebie koło z surowcami. Strefa ekonomiczna jest wtedy wycinkiem koła. Jeśli surowiec rozmieszczony jest liniowo, stanowiska położone są wzdłuż linii, a ich strefy ekono-miczne są pasami prostopadłymi do linii wzdłuż której położone są zasoby.
Istnieje też czwarty hipotetyczny model zakładający, że zasób jest punktowy, a wokół niego znajdują się stanowiska rozmieszczone na okręgu, a ich strefy ekonomiczne też są wycinkami koła. Modele te powstały w zależności od dostępności jednego głównego surowca.
Siatki osadnicze badane są w archeologii od połowy lat 60. Najpierw badali je badacze neolitu i mezolitu. Obecnie bada się je też dla czasów nowożytnych. Określano kształty stref w zależności od wielu surowców, a nie jednego głównego.
Wąska dolina rzeczna jest strefą ekonomiczną w kształcie wycinka koła. Przez promień centralny tego wycinka przepływa rzeka. Górska rzeka zapewnia regularne nawodnienie.
W przypadku szerokiej doliny rzecznej strefa ekonomiczna jest prostokątem obejmującym odcinek rzeki oraz położone równolegle do niej tarasy zalewowe. Model taki występował w Egipcie nad Nilem. Model taki narzucał częściej model rolnictwa z łowiectwem niż rolnictwa z hodowlą.
