Beata Całyniuk
a, C, d, f, Elżbieta Grochowska-Niedworok
d–f,
Marzena Zołoteńka-Synowiec
B, C, E, aneta Piątkowska
B–dSposób żywienia i stan odżywienia chłopców w wieku
16–18 lat a występowanie nadciśnienia tętniczego
Nutritional Habits and Nutritional Status
of Boys Aged 16–18 Yeares in the Context of Hypertension
Instytut dietetyki, Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w NysieA – koncepcja i projekt badania; B – gromadzenie i/lub zestawianie danych; C – analiza i interpretacja danych; D – napisanie artykułu; E – krytyczne zrecenzowanie artykułu; F – zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu; G – inne
Streszczenie
Wprowadzenie. Nadciśnienie tętnicze u dzieci i młodzieży, mimo że występuje rzadziej niż u dorosłych, jest jednak
coraz większym problemem zdrowotnym. Wśród wielu czynników sprzyjających rozwojowi nadciśnienia istotne są czynniki żywieniowe.
Cel pracy. Ocena stanu odżywienia i sposobu żywienia chłopców w wieku 16–18 lat w aspekcie występowania
nadciśnienia tętniczego.
Materiał i metody. analizę przeprowadzono na dwóch grupach uczniów zespołu szkół technicznych. Pierwsza
30-osobowa grupa to uczniowie, u których wykryto nadciśnienie tętnicze, druga grupa (kontrola) – to uczniowie z prawidłowym ciśnieniem tętniczym. aby osiągnąć wytyczony cel, w obu grupach wykonano badania antropo-metryczne, na podstawie których oceniono stan odżywienia. Badania sposobu żywienia przeprowadzono metodą bieżących notowań z trzech dni tygodnia (środa, piątek i niedziela). analizie poddano wartość energetyczną jadło-spisów, zawartość białek, tłuszczów, błonnika pokarmowego, cholesterolu, witamin: B1, B2, B3, B6, B12, C, a, d, E, folianów oraz składników mineralnych: Na, K, fe, Zn, Mg, Ca, P. Ocenę wartości energetycznej i odżywczej doko-nano, korzystając z programu komputerowego dieta 4. Otrzymane wyniki porównano z obowiązującymi normami oraz poddano analizie statystycznej, używając rozkładu t-Studenta (p = 0,05).
Wyniki. analizując wyniki uzyskane w czasie badań, wykazano, że całodzienne racje pokarmowe badanych grup
nie zapewniały dostatecznej podaży energii, dostarczały dużo białka i cholesterolu. Zawartość tłuszczów w diecie chłopców chorych na nadciśnienie była za duża, a w diecie grupy kontrolnej mniejsza niż zalecana norma. Osoby z grupy badanej spożywały normatywną ilość błonnika. Spożycie witamin z grupy B oraz witaminy a w obu bada-nych grupach znacznie przekraczało normy, a spożycie folianów i witaminy d było mniejsze niż zalecane. Podaż witamin C i E w dietach badanych grup była zróżnicowana. Chłopcy z nadciśnieniem spożywali zbyt mało wita-miny C, a więcej witawita-miny E. Grupa kontrolna charakteryzowała się ponadnormatywnym spożyciem witawita-miny C i mniejszą niż zalecanaa podażą witaminy E. Racje pokarmowe obu badanych grup charakteryzowała mała podaż potasu i wapnia.
Wnioski. Nieprawidłowości w żywieniu zauważono zarówno w grupie osób zdrowych, jak i chorych na
nadciśnie-nie. Może być to dowodem ograniczonej wiedzy żywieniowej lub lekceważenia wpływu właściwego żywienia na zdrowie człowieka (Piel. Zdr. Publ. 2013, 3, 3, 281–291).
Słowa kluczowe: sposób żywienia, składniki pokarmowe, nadciśnienie tętnicze.
Abstract
Background. High blood pressure among children and teenagers occurs rarely however, it is becoming a more
serious health problem nowadays. among many factors causing the high blood pressure bad eating habits act a crucial role.
Objectives. This thesis aimed at assessing the condition of diet and the way of nutrition of boys aged 16–18 from
high blood pressure aspect. Piel. Zdr. Publ. 2013, 3, 3, 281–291 ISSN 2082-9876
PRaCE ORYGINaLNE
Nadciśnienie tętnicze u dzieci występuje rza-dziej niż u dorosłych. dotyczy 1–5% populacji dziecięcej i ma w większości przypadków charak-ter wtórny [1].
Wykazano, że poziom ciśnienia tętniczego obserwowany w dzieciństwie jest ściśle związa-ny z poziomem ciśnienia tętniczego u dorosłych oraz zależy od masy ciała [2]. Nadmierna masa ciała u dziecka wielokrotnie zwiększa ryzyko roz-woju nadciśnienia tętniczego w wieku później-szym. Najbardziej prawdopodobna wydaje się teoria wieloczynnikowej etiopatogenezy nadciś- nienia pierwotnego i wzajemne oddziaływanie czynników dziedzicznych i środowiskowych, chociaż sugeruje się, że u dzieci czynniki gene-tyczne odgrywają ważniejszą rolę niż czynniki środowiskowe [1]. Niefarmakologiczne leczenie nadciśnienia tętniczego powinno być nieodzow-nym elementem terapii. Stanowi ono skuteczną i nieinwazyjną metodę obniżania ciśnienia tętni-czego, zalecaną przed wprowadzeniem farmako-terapii wszystkim pacjentom z łagodnym, niepo-wikłanym nadciśnieniem tętniczym. Nawet mała redukcja ciśnienia w skali populacyjnej zmniejsza ryzyko wystąpienia powikłań sercowo-naczynio-wych [2].
Leczenie niefarmakologiczne obejmuje szero-ko rozumiane zmiany stylu życia, w tym właści-wy sposób odżywiania, zwiększenie aktywności fizycznej oraz zaprzestanie palenia tytoniu [2]. do czynników żywieniowych wywierających wpływ na ciśnienie tętnicze należą: redukcja masy ciała, zmniejszenie spożycia sodu, zwiększone spożycie potasu oraz ograniczenie spożycia alkoholu [1]. W zaleceniach dietetycznych dla chorych na
nad-ciśnienie tętnicze zwraca się także uwagę na odpo-wiednią podaż kwasów tłuszczowych omega 3.
Celem pracy była ocena stanu odżywienia i sposobu żywienia chłopców w wieku 16–18 lat w aspekcie występowania nadciśnienia tętniczego.
Materiał i metody
Badaniami objęto 60 chłopców w wieku 16–18 lat, uczniów zespołu szkół technicznych. Grupę 30 chłop-ców stanowili uczniowie chorzy na nadciśnienie tętnicze. Czworo z nich miało nadciśnienie pier-wotne stwierdzone przez lekarza i przyjmowało leki hipotensyjne. Pozostali byli poddawani mini-mum 5-krotnym pomiarom ciśnienia przez pie-lęgniarkę szkolną i w każdym z tych pomiarów stwierdzono ciśnienie większe niż 142/92 mm Hg. Mimo zalecenia chłopcy nie zgłosili się do lekarza i mieli regularnie monitorowane ciśnienie w szko-le. drugą grupę 30 chłopców stanowili uczniowie, u których podczas badań ciśnienia w szkole nie stwierdzono nadciśnienia (grupa kontrolna).
Zgodnie z przyjętą metodyką dokonano po-miarów antropometrycznych: masy ciała, wy-sokości ciała oraz obwodów ciała (obwodu talii, obwodu bioder). Obliczono odpowiednie wskaź-niki: wagowo-wzrostowy (BMI) oraz talia/biodra (WHR). Interpretację wskaźnika BMI przyjęto zgodnie z zaleceniami dla osób młodych, uwzględ-niając siatki centylowe [3].
Badanie sposobu żywienia przeprowadzono metodą bieżących notowań z trzech dni tygodnia (środa, piątek i niedziela) w sezonie wiosennym. Podczas zapisywania jadłospisów korzystano
Material and Methods. The research was conducted within two groups of students from the Technical Secondary
School Complex. The first group consisted of those students who were affected by high blood pressure, the other one (the control group) was made of students with the correct blood pressure. To achieve the aim, in both groups, antropometric tests were done. On their basis the actual condition of nutrition was assessed. Nutrition examina-tions were conducted in a form of current recordings covering three days of a week (Wednesday, friday, Sunday). Nutritional value of menus was analyzed as well as the amount of proteins, fat, fiber, cholesterol, vitamins: B1, B2, B3, B6, B12, C, a, d, E, folic acid, mineral salt and electrolytes: Na, K, fe, Zn, Mg, Ca, P. Energetic and nutritional values were estimated with the use of the computer program called dieta 4. The results were compared with the applied standards and they were put to statistic analysis with the Student’s distribution (p = 0.05).
Results. Having analyzed the obtained results during the whole research it turned out that daily food rations in the
groups tested did not provide enough energy supply but they provided too much protein and cholesterol instead. The amount of fat in the diet of boys with hypertension was too high and in the control group it was lower than the norms suggest. The group which was being tested consumed adequate amount of fiber. The consumption of B-group vitamins and a vitamin in both examined groups much exceeded the norms. at the same time the consump-tion of folic acid and d vitamin was lower than the norm. The supply of C and E vitamins in diets of both tested groups was varied. The boys with high blood pressure consumed less C vitamin and more E vitamin than the recommended standard. The control group was characterized by excessive consumption of C vitamin and diminished supply of E vitamin. It was noticed that food rations in both groups had low supply of potassium and calcium.
Conclusions. abnormalities in diet were observed both in a group of healthy people and in the group of people
with hypertension. It might prove that knowledge concerning nutrition is poor or the influence of proper diet on human’s health is ignored człowieka (Piel. Zdr. Publ. 2013, 3, 3, 281–291).
z miar kuchennych i z „albumu fotografii produk-tów i potraw” Instytutu Żywności i Żywienia [4]. Przed badaniem uczniowie zostali kilkakrotnie przeszkoleni, jak należy przeprowadzić zapis. W niektórych przypadkach rozmawiano również z rodzicami uczniów, którzy pomagali uczniom właściwie zapisywać jadłospisy.
Oceny wartości energetycznej i odżywczej do-konano, korzystając z programu komputerowego dieta 4. Przyjęto również współczynnik strat za-mieszczonych w programie.
Uzyskane dane ilościowe zostały porównane z normami żywienia z 2012 r. opracowanymi przez Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie [5].
Wyniki porównano do normy na poziomie średniego zapotrzebowania grupy (EaR) dla składników odżywczych, witaminy a, C, B1, B2, niacyny, witaminy B6, B12, folianów, fosforu, ma-gnezu, żelaza, cynku lub do normy na poziomie wystarczającego spożycia (aI) w przypadku wi-taminy d, E, wapnia, potasu, sodu oraz błonnika pokarmowego [5].
Wyniki poddano analizie statystycznej, obli-czając średnią arytmetyczną (Xśr.), medianę (Me),
odchylenie standardowe (Sd), procent normy (% normy). W przypadku witamin i składników mineralnych, dla których opracowano normy na
poziomie EaR (z wyjątkiem żelaza) zastosowano metodę punktu odcięcia (% ↓ punktu odcięcia), a dane przedstawiono jako odsetek osób o spoży-ciu mniejszym od normy na poziomie EaR.
aby wykazać, czy różnice pomiędzy badanymi grupami w sposobie żywienia i stanie odżywienia są istotne statystycznie, dokonano statystyki testowej. W tym celu użyto rozkładu t-Studenta. aby okreś-lić, w ilu procentach wynik tej analizy jest wiary-godny przyjęto poziom istotności p = 0,05. Przyjęta liczba stopni swobody k = 58, stąd wartość krytycz-na rozkładu t-Studenta wynosiła t0,01;58 = 2,002.
Wyniki
Tabela 1 przedstawia średnie wieku, pomia-rów antropometrycznych oraz BMI i WHR ba-danych z uwzględnieniem grupy z nadciśnieniem tętniczym (a) i grupy kontrolnej (B).
Tabele 2–4 przedstawiają wartości średnie i porównanie z normą zawartości energii, składni-ków odżywczych, witamin i składniskładni-ków mineral-nych w jadłospisach osób badamineral-nych z uwzględnie-niem grupy z nadciśnieuwzględnie-niem tętniczym (a) i grupy kontrolnej (B).
Tabela 1. Wartości średnie wieku, pomiarów antropometrycznych oraz BMI i WHR z uwzględnieniem grupy
z nadciśnieniem tętniczym i grupy kontrolnej
Table 1. The average values of age, anthropometric measurements, and BMI and WHR with the hypertensive group and the
control group
Czynnik Grupa Średnia
(Xśr)
Min. Maks. Mediana
(Me) Odchylenie standardowe (Sd)
Wiek (lata) a 17,50 16,00 18,00 17,00 1,06 B 17,47 16,00 20,00 17,00 1,06 Wzrost (m) aB 1,79 1,78 1,64 1,63 1,90 1,88 1,80 1,77 0,07 0,05 Masa ciała (kg) aB 75,63 70,55 51,3053,60 130,20 94,60 70,5067,15 17,26 9,80 Obwód talii (cm) aB 87,50 80,71 60,8069,90 126,50105,70 82,3078,05 15,93 7,95 Obwód bioder (cm) aB 100,28 96,22 72,8083,70 132,10115,80 97,6595,90 12,17 6,57 BMI (kg/m2) a 23,60 17,87 38,46 21,85 3,75 B 22,33 18,66 29,68 20,75 3,65 BMI (centyl) aB 59,87 54,50 5,00 9,0 115,00105,00 55,0049,0 34,0428,97 WHR a 0,87 0,59 1,13 0,85 0,12 B 0,84 0,73 0,97 0,83 0,06
a – grupa z nadciśnieniem tętniczym. B – grupa kontrolna.
Tabela 3. Wartości średnie i porównanie z normą zawartości wybranych witamin w jadłospisach osób badanych
z uwzględnieniem grupy z nadciśnieniem tętniczym i grupy kontrolnej
Table 3. The mean values and comparison with the standard content of some vitamins in diets of subjects with regard to the
group of hypertensive patients and the control group Składnik Grupa Średnia
(Xśr.)
Min. Maks. Mediana
(Me) Odchylenie standardowe (Sd) % normy % ↓ punktu odcięcia t-Student a (µg) aB 921,89724,34 81,30132,98 4923,90 640,841689,29 555,68 940,62434,04 146115 5053 T = 1,027 d (µg) aB 3,81 3,91 0,13 0,65 23,36 3,08 12,70 3,24 4,19 2,68 76 78 –– T = –0,113 E (mg) aB 10,33 9,29 0,89 1,09 25,88 9,45 28,96 7,41 7,35 6,50 97 93 –– T = 1,121 B1 (mg) aB 1,69 1,27 0,10 0,30 2,89 1,14 3,03 1,69 0,82 0,30 161129 4027 IST = 2,123 B2 (mg) aB 1,87 1,57 0,14 0,35 6,61 1,75 2,87 1,59 1,10 0,64 159143 1723 T = –0,88 B6 (mg) aB 2,54 2,23 0,07 0,58 5,31 2,61 4,61 2,17 1,23 0,93 237203 1717 T = –1,086 Niacyna (mg) aB 19,70 19,35 1,44 5,62 49,38 18,00 44,97 17,46 10,80 9,98 161150 2023 T = –0,128 B12 (µg) aB 4,03 4,38 2,89 0,46 40,77 3,56 14,02 3,57 7,42 3,43 178219 1723 T = –0,628 foliany (µg) aB 198,30193,66 41,69 43,76 445,99 177,71 508,67 176,07 99,34109,14 58 59 8790 T = 0,169 C (mg) aB 57,44 70,02 0,32 35,00 212,45 36,44 507,84 34,32 54,27121,59 88115 7077 T = –0,711 a – grupa z nadciśnieniem tętniczym.
B – grupa kontrolna.
Tabela 2. Wartości średnie i porównanie z normą zawartości energii, białka, tłuszczów i błonnika pokarmowego
w jadłospisach osób badanych z uwzględnieniem grupy z nadciśnieniem tętniczym i grupy kontrolnej
Table 2. The mean values and comparison with the standard energy content, protein, fat and dietary fiber in diets of subjects
with regard to the group of hypertensive patients and the control group
Składnik Grupa Średnia
(Xśr.)
Min. Maks. Mediana
(Me) Odchylenie standardowe (Sd) % normy t-Student Energia (kcal) aB 3141,02703,2 558,01038 5280,25058,0 3065,22519,50 1209,601033,31 92 80 T = 1,488 Białko (g) aB 103,0 87,4 14,0 29,3 285,00 97,40 185,30 84,50 54,30 33,72 191162 T = 1,342 Tłuszcze (g) aB 126,0 99,6 37,0 30,3 261,10 124,0 244,41 94,60 60,70 56,42 112 88 T = 1,682 Cholesterol (mg) aB 352,0 332,8 28,0 57,0 1128,0 760,30 329,50 344,00 214,61 171,00 –– T = 0,378 Błonnik pokarmowy (g) aB 26,0 20,0 3,0 6,6 49,20 24,30 37,80 18,8 11,61 8,00 123 99 T = 2,194IS a – grupa z nadciśnieniem tętniczym.
B – grupa kontrolna. IS – istotność statystyczna.
Omówienie
Zarówno nadciśnienie, jak i nadwaga czy oty-łość są ważnymi problemami wieku rozwojowego. W ostatnich latach otyłość, podobnie jak nadciś-nienie tętnicze, zaczyna być postrzegana przede wszystkim w kategoriach czynnika ryzyka chorób układu sercowo-naczyniowego [6]. W krajach wy-soko rozwiniętych mówi się obecnie o epidemii oty-łości. Częstość otyłości w grupie wiekowej 6–19 lat zwiększa się od lat 60. XX wieku [6]. W XXI wieku walka z nadwagą i otyłością u dzieci i młodzieży stała się ważnym globalnym problemem.
W przypadku badania dotyczącego stanu od-żywienia badanych grup chłopców wyniki pracy własnej są zbliżone do wyników innych prac, zaj-mujących się tą tematyką. W grupie chłopców cho-rych na nadciśnienie 13,5% miało BMI > 97 cen-tyli (otyłość), a u 13,5% BMI oscylowało między 90 a 99 centylem. W grupie bez nadciśnienia 10% badanych chłopców miało BMI między 90 a 99 centylem, a u kolejnych 10% BMI wynosiło > 97 centyli (otyłość). Nadwaga i otyłość występowały rzadziej w grupie chłopców bez nadciśnienia, róż-nice te nie były jednak istotne statystycznie.
Z danych opublikowanych w 2005 r. przez Has- lama i Jamesa [7] wynika, że około 10% światowej populacji do 18. roku życia ma nadwagę lub oty-łość. W Polsce problem ten dotyczy 2,5–12%
dzie-ci i młodzieży. W regionie śląskim nadwagę roz-poznano u ponad 15% dzieci w wieku 7–9 lat [8]. Z badań dotyczących zachowań żywieniowych młodzieży w wieku 12–17 lat w Polsce prowadzo-nych przez Bojar et al. [9] wynikało, że w tej gru-pie wiekowej 10,64% osób jest otyłych, a 5,79% ma nadwagę. W porównaniu z badaniami własnymi odsetek ten jest mniejszy.
Z krajowych badań dotyczących częstości nie-prawidłowej masy ciała wśród młodej populacji na uwagę zasługuje praca Mazur et al. [10], w któ-rej wykazano, że w liczącej 4300 populacji dzieci z województwa podkarpackiego otyłość dotyczy 7%, a nadwaga 8% badanych chłopców; wśród dziewcząt odsetki te wynoszą odpowiednio: 10% i 10,5%.
Wskazując otyłość jako czynnik ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, należy również określić typ otyłości [6]. Wśród badanych chłopców chorych na nadciśnienie, u których występowała nadwaga lub otyłość wykazano, że u 50% z nich wskaźnik WHR > 1, co wskazuje na otyłość typu androidal-nego. W grupie bez nadciśnienia, ale z otyłością lub nadwagą nie było osób z WHR > 1. Średnia wartość wskaźnika WHR wynosiła 0,87 dla grupy z nadciś-nieniem i 0,84 dla grupy bez nadciśnienia. Różnice te nie były jednak istotne statystycznie.
W wieloośrodkowym badaniu, którego wy-niki opublikowano w 2005 r. [6], wskaźnik talia/
Tabela 4. Wartości średnie i porównanie z normą zawartości wybranych składników mineralnych w jadłospisach osób
badanych z uwzględnieniem grupy z nadciśnieniem tętniczym i grupy kontrolnej
Table 4. The mean values and comparison with the standard content of some minerals in the diets of subjects with regard to
the group of hypertensive patients and the control group
Skład-nik Grupa Średnia (Xśr)
Min. Maks. Mediana
(Me) Odchylenie standardowe (Sd) %normy % ↓ punk-tu odcięcia t-Student Sód (mg) aB 3779,672798,08 158,40 7663,95 4035,56 241,29 6895,04 2380,61 1949,931587,00 252187 –– T = 2,103IS Potas (mg) aB 3890,183564,71 273,42 7681,86 4025,701431,27 7863,21 3268,17 1627,461537,92 83 76 –– T = 0,783 Wapń (mg) aB 885,81 695,95 58,68 2898,45 824,76 120,69 2190,24 711,13 654,91 472,35 68 54 –– T = 1,266 fosfor (mg) aB 1618,881359,96 74,97 4342,32 1555,66 415,44 2601,54 1280,48 806,77 485,10 154130 1723 T = –1,481 Magnez (mg) aB 355,85 321,98 37,71 744,03 141,12 563,94 366,28309,89 151,18 112,78 105 95 4763 T = 0,967 Żelazo (mg) aB 13,47 11,77 1,76 25,48 4,74 23,29 13,1911,54 5,69 4,41 169147 –– T = 1,285 Cynk (mg) aB 13,85 10,79 1,41 26,88 3,99 18,14 10,5912,56 5,72 3,54 157127 1713 IST = 2,074 a – grupa z nadciśnieniem tętniczym.
B – grupa kontrolna. IS – istotność statystyczna.
/biodra u dorosłych wykazywał najsilniejszy związek z prawdopodobieństwem wystąpienia zawału serca. Również u dzieci wykazano ścisły związek otyłości z nadciśnieniem tętniczym. Badania Uchiyama et al. [11] potwierdziły wpływ nadwagi u dzieci na war-tość skurczowego ciśnienia tętniczego. Badania Lur-be et al. [12] wykazały natomiast korelacje między wartością skurczowego ciśnienia tętniczego a wskaź-nikiem talia/biodra i grubością fałdu skórnego.
W życiu człowieka od jego narodzin do starości można wyróżnić kilka faz. Okres między 11–19 ro-kiem życia określa się jako fazę dojrzewania. Jest to czas intensywnego wzrostu i rozwoju, w którym organizm zmierza do osiągnięcia dojrzałości bio-logicznej, psychicznej i społecznej [9]. Zbyt małe lub nadmierne spożycie energii i składników po-karmowych w tym czasie może wywołać zmiany, często nieodwracalne, w rozwoju organizmu.
Całodzienne racje pokarmowe badanych grup nie zapewniały dostatecznej podaży energii. Gru-pa z nadciśnieniem realizowała zapotrzebowanie energetyczne w 92% normy, a grupa bez nadciś-nienia w 80% normy. Różnice te nie były istotne statystycznie.
Wyniki badań dostępne w piśmiennictwie naj-częściej wskazują na spożycie pokarmów o warto-ści energetycznej niezaspokajającej przewidywane-go poziomu energetyczneprzewidywane-go. Wyniki zbliżone do własnych uzyskali Ostrowska et al. [13] oraz Sitko et al. [14]. Wyka et al. [15] w swoich badaniach wykazali, że racje pokarmowe wrocławskich stu-dentów pokrywały 85,1% zapotrzebowania ener-getycznego. Prawidłową wartość energetyczną wykazano w 23,5% badanych racji, a w przedzia-le powyżej 110% realizacji normy znalazło się ok. 35% badanych racji [15].
W badaniach własnych młodzież spożywała znacznie więcej białka niż zalecana norma. Chłop-cy chorująChłop-cy na nadciśnienie realizowali aż 191% normy spożycia białka, a chłopcy z grupy kontrol-nej 162% normy. Różnice między badanymi gru-pami nie były istotne statystycznie.
Wielu innych autorów uzyskało wyniki po-dobne do wyników pracy własnej. Na ponadnor-matywne spożycie białka wskazują Kiliańska et al. (162% normy) [16], Bajerska-Jastrzębowska et al. (118% normy) [17], Wyka et al. (105% normy) [15] oraz Sitko et al. [14]. W piśmiennictwie znajdują się również wyniki badań wskazujących na spożycie białka mniejsze niż norma. Należą do nich badania augustyniak et al. [18], Szajkowskiego et al. [19], Ilow et al. [20] oraz Ostrowskiej et al. [13].
Wyniki pracy własnej dotyczące spożycia tłuszczu są zróżnicowane; różnice te nie są istotne statystycznie. Grupa z nadciśnieniem spożywała 126 g tłuszczu ogółem, czyli 112% normy, grupa kontrolna 99,6 g, czyli 88% normy.
Równie zróżnicowane są wyniki zawarte w piś- miennictwie. Spożycie tłuszczu powyżej zaleceń odnotowują liczne badania krajowe i europej-skie [18, 21–23]. Niektóre doniesienia wskazują jednak na mniejsze, w stosunku do zaleceń, spoży-cie tłuszczów przez dzieci i młodzież [15, 24, 25].
Racje pokarmowe dwóch badanych grup na-stolatków obfitowały w cholesterol, czego wy-nikiem było jego nadmierne spożycie (powyżej 300 mg/dobę) [5]. Chłopcy chorujący na nadciś- nienie spożywali 352 mg/dobę, a druga badana grupa 332,8 mg/dobę.
Nadmierne spożycie cholesterolu z pożywie-niem może wpływać na zwiększenie jego stężenia w osoczu krwi. W wyniku wielu badań epidemio-logicznych stwierdzono, że zwiększona zawartość cholesterolu we krwi koreluje ze zwiększoną za-chorowalnością na chorobę niedokrwienną serca. Jest to czynnik ryzyka choroby wieńcowej [12].
Nadmierne spożycie cholesterolu z pożywie-niem jest prawidłowością wykazywaną w wielu innych badaniach. Ostrowska et al. [13] donosi, że 60% badanych studentów w Białymstoku charak-teryzowało się jego zwiększonym spożyciem. Po-dobne wyniki uzyskała Kiliańska et al. [16] – 45% badanych chłopców spożywało > 300 mg choleste-rolu na dobę. Stachura et al. [26] analizując spo-życie tłuszczów przez młodzież wiejską, wykazuje spożycie cholesterolu w wysokości 155% normy. Jeszcze większe spożycie cholesterolu odnotowali Wyka et al. – 165% normy [15] i Bajerska-Jastrzę-bowska – 180% normy [17].
działanie błonnika pokarmowego jest róż-norodne. Substancja ta między innymi pobudza czynność żucia, wydzielania śliny, wiąże wodę, wiąże nadmiar kwasu solnego w żołądku, zwięk-sza objętość treści pokarmowej w jelicie cienkim, chroni przed zaparciami, daje uczucie sytości, zmniejsza stężenie cholesterolu we krwi i wyda-lanie tłuszczów ze stolcem, opóźnia wchłanianie tróglicerydów [5].
Podaż błonnika z pokarmem w badaniach własnych kształtowała się na poziomie zalecanym (20–40 g/dobę) i zgodnym z normą na poziomie aI z 2012 r. [5]. Więcej błonnika spożywali chłop-cy chorzy na nadciśnienie 26 g/dobę, nieco mniej grupa kontrolna – 20 g/dobę. Te różnice w spoży-ciu były istotne statystycznie.
doniesienia innych autorów dotyczące spo-życia błonnika są różnorodne, najczęściej jednak wskazuje się na niedostateczną podaż z dietą. au-gustyniak et al. [18] informuje o spożyciu wyno-szącym 16,8–17,4 g/dobę. dzieci szkół łódzkich, badane przez Kiliańską et al. [16] spożywały 19 g/ /dobę. Tylko 15 g/dobę spożywali uczniowie szko-ły baletowej, których diety analizowali Żuława et al. [27]. W badaniach Bajerskiej-Jastrzębskiej et
al. [17] spożycie błonnika wynosiło 70% normy. Tylko 44–46% normy błonnika spożywali ucznio-wie szkoły średniej badani przez Seidler et al. [28]. U Ostrowskiej et al. [13] tylko 50% badanych stu-dentów spożywało zalecaną ilość błonnika. Wyni-ki podobne do własnych uzyskali Sitko et al. [14] oraz Wyka et al. [15].
W badaniach własnych analizowano spożycie następujących witamin: a, d, E, B1, B2, niacy-ny, B6, B12, folianów i witaminy C. Ich spożycie w badanej grupie nastolatków było zróżnicowane. Tylko w przypadku witaminy B1 wykazano istotne statystycznie różnice w spożyciu między badanymi grupami.
W pracy własnej wyniki dotyczące spożycia witaminy B1 wskazywały na spożycie ponadnor-matywne w obu badanych grupach. dzienna ra-cja pokarmowa grupy z nadciśnieniem zawierała 1,69 mg tiaminy/dobę, co stanowi 161% normy, grupa kontrolna spożywała natomiast 1,27 mg tia-miny/dobę, czyli istotnie mniej, bo 129% normy. Badania prowadzone na terenie kraju nie są jed-noznaczne – w niektórych stwierdzono zbyt małe spożycie tiaminy [29], inne badania wskazują na odpowiednią lub nadmierną jej podaż w pożywie-niu [30, 31]. W badaniach R. Bieżanowskiej-Kopeć et al. [32] wielkość spożycia tej witaminy była za-leżna od pory roku, ale również mniejsza niż zale-cana norma.
Spożycie pozostałych witamin z grupy B rów-nież przekraczało zalecane normy i to dość znacz-nie. Nie wykazano tu jednak różnic istotnie staty-stycznych.
Witamina B2 jest szeroko rozpowszechniona w świecie roślinnym i zwierzęcym. Głównym jej źródłem w żywieniu jest mleko i produkty mleczne, mięso, jajka i przetwory zbożowe z pełnego ziar-na [5]. Ryboflawiziar-na jest koenzymem wielu enzy-mów oddechowych biorących udział w reakcjach utleniania i redukcji. Pełni ważną rolę w prawi-dłowym funkcjonowaniu narządu wzroku, układu nerwowego i systemu odpornościowego [5]. Prze-kroczenie normy spożycia w badaniach własnych wynosiło 59% normy w grupie z nadciśnieniem i 43% normy w grupie kontrolnej. Ponadnorma-tywne spożycie witaminy B2 potwierdzają między innymi Żuława et al. [27] i Czapska et al. [33]. O 70–90% większe niż norma było spożycie tej wi-taminy w dietach chłopców badanych przez dyb-kowską et al. [30].
Niacyna jest również szeroko rozpowszechnio-na w przyrodzie. Jej głównym źródłem w polskiej diecie jest mięso i jego przetwory, produkty zbo-żowe, ziemniaki, mleko i jego przetwory. Niacyna jest składnikiem dwunukletotydów nikotynami-doadeninowych (Nad, NadP), które katalizują reakcje oksydoredukcyjne [5].
W badaniach własnych wykazano przekro-czenie normy spożycia tej witaminy o 61% (gru-pa z nadciśnieniem) i 50% (gru(gru-pa kontrolna). W tym przypadku dane z piśmiennictwa również potwierdzają ponadnormatywne spożycie niacy-ny, zwłaszcza wśród chłopców i mężczyzn. dyb-kowska et al. [30] odnotowali 40% przekroczenie normy wśród młodzieży męskiej. Przysławski et al. [34] analizując dzienne racje żywieniowe mę-skiej młodzieży akademickiej, wskazał na przekro-czenie normy o 59%. Ponadnormatywne spożycie wykazali również Sitko et al. [14] i augustyniak et al. [18].
W pracy własnej zaobserwowano znaczące przekroczenie normy spożycia witaminy B6. Gru-pa z nadciśnieniem realizowała 237% normy, gru-pa bez nadciśnienia 203% normy. dane te również pokrywają się z wynikami innych badań. Sitko et al. [14] wykazali, że chłopcy, licealiści, spożywa-li o 100% więcej niż norma, a tylko 13% z nich miało w racji pokarmowej odpowiednią ilość tej witaminy. O 75% były przekroczone normy spożycia pirydoksyny wśród męskiej młodzieży akademickiej – wskazuje Przysławski et al. [34]. dużo mniejsze przekroczenie norm wykazali Li-zoń et al. [35].
Witamina B12 jest niezbędna do tworzenia elementów morfotycznych krwi, powłok nerwo-wych oraz syntezy białek [5]. W badaniach włas- nych zawartość witaminy B12 w analizowanych jadłospisach również przekraczała zalecenia. dane w piśmiennictwie dotyczące podaży tej witami-ny także świadczą o spożyciu większym niż nor-ma [14, 30, 32].
foliany występują prawie we wszystkich pro-duktach spożywczych. Bogatym ich źródłem są produkty zwierzęce (wątroba) oraz roślinne (szpi-nak, brukselka, zielony groszek, kalafior, brokuły). Jest to jednak związek bardzo wrażliwy na działa-nie wysokich temperatur, promieni słonecznych i kwasowości. foliany są niezbędne do prawidło-wego funkcjonowania układów krwiotwórczego i nerwowego oraz do rozwoju wszystkich komórek w organizmie [5].
dostępne piśmiennictwo wskazuje na sła-bą podaż folianów w stosunku do zalecanej nor-my. Spożycie wynoszące 24% normy odnotowują Przysławski et al. [34], podobnie na niedostateczne spożycie folianów wskazują badania dybkowskiej et al. [30] (40–60% normy). Wyniki te są zbliżo-ne do wyników badań własnych. W nich również dzienne racje pokarmowe nie pokrywały zapotrze-bowania na foliany. Grupa z nadciśnieniem reali-zowała 54% normy, a bez nadciśnienia 59% nor-my. długotrwałe małe spożycie folianów może być niebezpieczne dla organizmu. Niedobory folianów przyspieszają bowiem zmiany degeneracyjne
orga-nizmu z powodu zwiększonej zawartości homocy-steiny w surowicy krwi [36].
Witamina C jest związkiem o silnych właści-wościach redukcyjnych. Pełni on w organizmie wiele istotnych funkcji biologicznych. Stymuluje wytwarzanie kolagenu, bierze udział w syntezie hormonów i neurotransmiterów, zwiększa przy-swajalność żelaza niehemowego [5]. W bada-niach własnych zawartość kwasu askorbinowego w dziennych racjach pokarmowych osób choru-jących na nadciśnienie była niedostateczna (88% normy), w grupie kontrolnej natomiast ponadnor-matywna (115% normy). Różnice te nie są istotne statystycznie. Wyniki innych autorów dotyczące spożycia witaminy C są bardzo zróżnicowane, ale w większości informują o podaży w wielkości za-lecanej normy [14, 17, 27]. Z kolei Przysławski et al. [34] wskazuje na spożycie w wysokości 123% normy.
Związki z grupy witaminy a są niezbędne do: prawidłowego funkcjonowania narządu wzroku, budowy nabłonka i skóry, utrzymania stabilności komórek nabłonkowych, budowy erytrocytów. Są one również biologicznymi antyoksydantami [5]. Badanie własne wykazało większą od zaleceń za-wartość witaminy a w badanych jadłospisach. W przypadku osób zdrowych norma spożycia zo-stała przekroczona o 15%, ale osoby chorujące na nadciśnienie przekroczyły ją już o 46%. Na podob-ne wyniki wskazują badania innych autorów [27, 34, 37].
Podaż witaminy d w dziennych racjach po-karmowych badanych nastolatków była zbyt mała – grupa z nadciśnieniem realizowała 76% normy, grupa kontrolna 78% normy. Niedostateczne spo-życie tej witaminy to powszechne, niepokojące zjawisko. Przysławski et al. [34] wykazał spożycie cholekalcyferolu na poziomie 26% normy. O nieco większym spożyciu, ale nadal poniżej norm piszą Chłopicka et al. [37] oraz Sitko et al. [14]. W ba-daniach prowadzonych przez Chwojnowską et al. [38] zauważa się istotną spadkową tendencję spożycia witaminy d (lata 1988–2006) wśród na-stoletnich chłopców.
Witamina E jest naturalnym przeciwutlenia-czem. Chroni ona witaminę a i wielonienasycone kwasy tłuszczowe przed utlenianiem, jest niezbęd-na do stabilizacji błon komórkowych i ogranicza prawdopodobieństwo powstawania nowotwo-rów [5]. Spożycie witaminy E w badaniach wła-snych oscyluje wokół spożycia normatywnego. Wyniki innych badań są zbliżone do własnych. Na spożycie w granicach normy wskazują inni auto-rzy [14, 37].
Bardzo istotnymi składnikami dziennej diety są składniki mineralne, a w przypadku nadciśnie-nia tętniczego sód. W organizmie ludzkim sód wraz
z chlorkiem sodowym bierze między innymi udział w regulowaniu ciśnienia osmotycznego w płynach ustrojowych, działa alkalizująco, chroni organizm przed nadmierną utratą wody, utrzymuje spraw-ność mięśni i nerwów, reguluje aktywny transport składników pokarmowych [5]. Spożywany w nad-miarze może jednak przyczyniać się do rozwoju nadciśnienia tętniczego. Badania wykazują wpływ spożycia sodu (soli kuchennej) na występowanie zdarzeń sercowo-naczyniowych [39].
Badania prowadzone na potrzeby pracy włas-nej wykazały nadmierne spożycie sodu przez obie badane grupy młodzieży. Grupa z nadciśnieniem spożywała więcej sodu niż grupa kontrolna, a róż-nica ta była istotna statystycznie.
Z danych Instytutu Żywności i Żywienia wyni-ka, że średnie spożycie soli kuchennej w populacji polskiej wynosi około 10 g [40]. Są to wyniki wyż-sze od zaleceń Europejskiego Towarzystwa Nad-ciśnienia Tętniczego oraz Światowej Organizacji Zdrowia [40]. Badania prowadzone przez Sitko et al. [14] w grupie gimnazjalistów i licealistów wy-kazały, że chłopcy z gimnazjum spożywają średnio 1875,66 mg sodu/dobę (125% normy), a z liceum 2696,89 mg sodu/dobę (180% normy). Kolejnym przykładem dużego przekroczenia minimalnej normy spożycia sodu są wyniki badań przeprowa-dzone przez Szerbińskiego et al. [41] wśród stu-dentów.
Potas, podobnie jak sód, bierze udział w pro-cesach regulacji ciśnienia osmotycznego w płynach ustrojowych i utrzymuje równowagę osmotyczną wewnątrz komórki, odgrywa ważną rolę w gospo-darce wodno-elektrolitowej [5]. Jest więc istotnym składnikiem diety dla osób, u których występuje nadciśnienie tętnicze i które spożywają sód w nad-miernych ilościach.
W badaniach własnych spożycie potasu wśród grupy chłopców chorych na nadciśnienie i bez nad-ciśnienia było mniejsze niż zalecana norma. Osoby z grupy z nadciśnieniem spożywały 3890,18 mg po-tasu/dobę (83% normy), a z grupy bez nadciśnienia 3564,71 mg potasu/dobę (76% normy). Badania dotyczące między innymi spożycia potasu wśród młodzieży gimnazjalnej i licealnej prowadziła Sit-ko et al. [14]. Ich wyniki są zbliżone do badań wła-snych. Spożycie tego pierwiastka wśród chłopców gimnazjalistów wynosiło 2786,00 mg/dobę, czyli 60% normy, a wśród licealistów 3681,05 mg/dobę, czyli 78% normy [14]. Również badania Kolmagi et al. [42] oraz Żuławy et al. [27] wskazują na nie-dostateczną podaż potasu w diecie.
Wapń jest podstawowym składnikiem ukła-du kostnego w organizmie. Poza tym jony wapnia biorą udział we właściwej przepuszczalności błon komórkowych, w utrzymaniu pobudliwości tka-nek, przewodnictwie tkanki nerwowej. Są również
aktywatorem lub inhibitorem wielu enzymów [5]. Wyniki badań własnych wykazały niedostateczną podaż wapnia w diecie w obu badanych grupach. Chłopcy chorzy na nadciśnienie realizowali tylko 68% normy (spożycie średnie 885,81 mg wapnia/ /dobę), a chłopcy bez nadciśnienia 54% normy (spożycie średnie 695,95 mg wapnia/dobę). Wyni-ki niniejszego badania są bardzo podobne do wy-ników uzyskanych przez innych autorów [14, 42]. fosfor, obok wapnia, jest głównym składni-kiem układu kostnego, reguluje proces jego mi-neralizacji, jest konieczny do wchłaniania wapnia, wchodzi w skład białek, tłuszczów, węglowodanów, kwasów nukleinowych i wielu innych związków, uaktywnia niektóre witaminy z grupy B, uczestni-czy w przenoszeniu kwasów tłuszczowych [5].
Spożycie fosforu w badanej grupie przekracza-ło zalecane normy. Grupa z nadciśnieniem reali-zowała 154% normy, grupa bez nadciśnienia 130% normy. Ze względu na rolę, jaką spełnia w organi-zmie i duże rozpowszechnienie w produktach żywczych skutki wywołane jego nadmiernym spo-życiem mogą być przyczyną wielu zaburzeń, m.in. nadciśnienia tętniczego krwi [2, 5]. Przedstawione w piśmiennictwie badania dotyczące spożycia tego pierwiastka w grupie dzieci i młodzieży [43, 44] potwierdzają wyniki badań własnych.
Zawartość magnezu w badanych jadłospisach w obydwu grupach niewiele różniła się od zaleca-nej normy. Chłopcy chorzy na nadciśnienie spoży-wali 355,85 mg magnezu/dobę, czyli 105% normy. Chłopcy bez nadciśnienia spożywali 321,98 mg magnezu/dobę, czyli 95% normy. Różnice między grupami nie były istotne statystycznie.
Wyniki innych badań wskazują na zróżnico-wane spożycie magnezu. Badania augustyniak et al. [18] i Żuławy et al. [27] wskazują na spożycie tego pierwiastka wśród młodzieży poniżej normy. Racje pokarmowe studentów badanych przez Ba-jerską-Jarzębowską et al. [17] były natomiast
pra-widłowo zbilansowane pod względem podaży ma-gnezu. Podobne wyniki spożycia magnezu wśród studentów uzyskała Sitko et al. [14] – grupa bada-na realizowała 91% normy.
Żelazo będąc składnikiem hemoglobiny i mio-globiny, bierze udział w transporcie tlenu w or-ganizmie [5]. Wyniki badań własnych dotyczące spożycia tego pierwiastka pokrywają się z innymi wynikami znajdującymi się w literaturze. Badania Sitko et al. [14] wskazują na spożycie żelaza powy-żej normy. Spożycie zgodne z normą zaobserwo-wała w swoich badaniach augustyniak et al. [18].
W przypadku spożycia cynku wyniki badań własnych były zbliżone do wyników pojawiających się w piśmiennictwie [14, 18].
Badania dowodzą, że sposób żywienia chłop-ców zarówno zdrowych, jak i tych, u których stwierdzono nadciśnienie tętnicze istotnie staty-stycznie się nie różni. Jednak w modelu realizowa-nej diety w obydwu grupach wykazano błędy mo-gące pogarszać obraz chorobowy bądź w długim czasie skutkować powstawaniem przewlekłych chorób niezakaźnych, takich jak choroby układu krążenia, nowotwory, cukrzyca typu II.
Podsumowując, należy stwierdzić, że badana grupa chłopców w wieku 16–18 lat w większości charakteryzowała się prawidłowym stanem odży-wienia ocenianym na podstawie wskaźnika BMI i WHR. dzienne racje pokarmowe badanych grup były niewłaściwie zbilansowane pod względem energetycznym oraz odżywczym, co może świad-czyć o braku świadomości wpływu właściwego żywienia na stan zdrowia. analiza statystyczna potwierdziła występowanie korelacji między spo-sobem żywienia a występowaniem nadciśnienia w badanej grupie. Różnice istotne statystyczne między badanymi grupami występowały w przy-padku spożycia sodu, cynku, witaminy B1 i błon-nika pokarmowego.
Piśmiennictwo
[1] Bryl W.: Strategia postępowania u młodych osób z nadciśnieniem tętniczym i innymi czynnikami ryzyka. Przew.
Lek. 2011, 1, 33–37.
[2] Chrostowska M., Szczęch R., Narkiweicz K.: Nadciśnienie tętnicze związane z otyłością. Kardiol. na co dzień.
2007, 3, 2, 106–112.
[3] Kaługa Z., Różdżyńska A., Palczewska I., Grajda A., Gurzkowska B., Napieralska E., Litwin M.: Siatki
centylo-we wysokości, masy ciała i wskaźnika masy ciała dzieci i młodzieży w Polsce – wyniki badania OLaf. Standardy Med. Pediatr. 2010, 7, 690–700.
[4] Szponar L.: album fotografii produktów i potraw. IŻŻ, Warszawa 2000.
[5] Jarosz M.: Normy żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja. IŻŻ, Warszawa 2012.
[6] Gawlik A., Zachurzok-Burzyńska A., Małecka-Tendera E.: Powikłania otyłości u dzieci i młodzieży. Endokrynol.
Otył. Zab. Przem. Mat. 2009, 5, 19–27.
[7] Haslam D.W., James W.P.: Obesity. Lancet 2005, 366, 1197–1209.
[8] Małecka-Tendera E., Klimek K., Matusik P., Olszanecka-Glinianowicz M., Lehingue Y.: Obesity and overweight
prevalence in Polish 7- to 9-year-old children. Obes. Res. 2005, 13, 6, 964–968.
[9] Bojar I., Wojtyła A., Biliński P., Wojtyła K.: Zwyczaje żywieniowe młodzieży w Polsce. Med. Ogólna 2010, 16,
[10] Mazur A., Małecka-Tendera E., Lewin-Kowalik J.: Nadwaga i otyłość u dzieci szkół podstawowych województwa
podkarpackigo. Pediatr. Pol. 2001, 76, 10, 743–748.
[11] Uchiyama A., Shimizu T., Nakagawa T., Tanaka T.: association of hypertension with changes in the body mass
index of university students. Environ. Health Prev. Med. 2008, 13, 5, 271–280.
[12] Lurbe E., Alvarez V., Redon J.: Obesity, body fat distribution, and ambulatory blood pressure in children and
ad-olescents. J. Clin. Hypertens. 2001, 3, 6, 362–367.
[13] Ostrowska L., Czapska D., Karczewski J.: Ocena zawartości białka, tłuszczów i węglowodanów w dziennej racji
po-karmowej studentów akademii Medycznej w Białymstoku z nadwagą i otyłością. Rocz. PZH 2001, 52, 3, 247–256.
[14] Sitko D., Wojtaś M., Gronowska-Senger A.: Sposób żywienia młodzieży gimnazjalnej i licealnej. Rocz. PZH 2012,
63, 3, 319–327.
[15] Wyka J., Żechałko-Czajkowka A.: Ocena sposobu żywienia studentów I roku akademii Rolniczej we Wrocławiu.
Rocz. PZH 2007, 58, 1, 327–332.
[16] Kiliańska A., Chlebna-Sokół D., Kulińska-Szukalska K.: Ocena wartości odżywczej całodziennych racji
pokar-mowych dzieci łódzkich w wieku szkolnym – składniki podstawowe. Przegl. Pediatr. 2008, 38, 1, 20–24.
[17] Bajerska-Jarzębowska J., Jeszka J., Człapka-Matysik M., Zielke M.: Sposób żywienia, parametry
antropome-tryczne stanu odżywienia i wydolność fizyczna wybranej grupy studentów. Żywienie. Nauka. Technologia. Jakość 2004, 3, 40, 9–17.
[18] Augustyniak U., Brzozowska A.: Sposób żywienia młodzieży w Polsce na podstawie piśmiennictwa z ostatnich
10 lat (1990–2000). Rocz. PZH 2002, 53, 4, 399–406.
[19] Szajkowski Z., Gertig H., Duda G., Kulesza C., Maruszewska M., Przysławski J., Drabowicz E., Ucińska D.:
Ocena laboratoryjna odtworzonych racji pokarmowych młodzieży szkół ponadpodstawowych rejonu Wielkopol-ski. Bromat. Chem. Toksykol. 1992, 25, 297–301.
[20] Ilow R., Regulska-Ilow B., Szymczak J.: Ocena sposobu żywienia dziewcząt ze szkół z Głogowa i Lubina. Cz. I.
Zwyczaje żywieniowe i częstość występowania produktów spożywczych w dietach uczennic. Bromat. Chem. Tok-sykol. 1998, 31, 359–367.
[21] Głodek E., Gil M., Rudy M.: Ocena zawartości tłuszczu w dietach studentów Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Bro-mat. Chem. Toksykol. 2012, 45, 1190–1196.
[22] Smorczewska-Czupryńska B., Ustymowicz-Farbiszewska J., Kozłowska M., Karczewska J.: Ocena wartości
energetycznej, zawartości kwasów tłuszczowych, cholesterolu i błonnika w diecie młodzieży gimnazjalnej zamiesz-kałej na terenie woj. podlaskiego. Bromat. Chem. Toksykol. 2006, 3, 223–227.
[23] Parizkova J.: dietary habits and nutritional status in adolescents in Central and Eastern Europe. Eur. J. Clin. Nutr.
2000, 1, 36–40.
[24] Kolanowski W., Uchman Ż., Świderski F.: Oszacowanie poziomu długołańcuchowych wielonienasyconych
kwa-sów tłuszczowych w diecie dorosłych mieszkańców Warszawy. Bromat. Chem. Toksykol. 2004, 2, 137–144.
[25] Czarnocińska J., Wądłowska L.: Preferencje pokarmowe dziewcząt, zagrożenia zdrowotne. Bromat. Chem.
Tok-sykol. 2004, 2, 87–92.
[26] Stachura A., Pisulewski P.M., Kopeć A., Leszczyńska T., Bieżanowska-Kopeć R.: Oszacowanie spożycia
tłusz-czów ogółem oraz kwasów tłuszczowych przez młodzież wiejską Beskidu Żywieckiego. Żywienie. Nauka. Techno-logia. Jakość 2009, 5, 66, 119–131.
[27] Żuława G., Pilch W.: Ocena żywienia uczniów szkoły baletowej fundacji artystycznej w Krakowie. Rocz. PZH
2012, 63, 1, 105–110.
[28] Seidler T., Mierzwa M., Wożniak M., Ilczuk M., Marchlik M., Masternak D., Misiarz K.: Wstępna ocena
spo-życia błonnika pokarmowego przez uczennice szkół średnich w Szczecinie. folia Pomer. Univ. Technol. Stetin., agric. aliment. Pisc. Zootech. 2009, 269, 9, 59–66.
[29] Szymelfejnik J., Wądołowska L., Cichoń R., Przysławski J., Bolesławska I.: Wartość odżywcza tygodniowych
ra-cji pokarmowych młodzieży akademickiej. Żyw. Człow. Metabol. 2003, 30, 1/2, 120–126.
[30] Dybkowska E., Świderski F., Waszkiewicz-Robak B.: Zawartość witamin z grupy B w dietach młodzieży
zamiesz-kałej w Warszawie. Probl. Hig. Epidemiol. 2011, 92, 3, 660–662.
[31] Szczerbiński R., Markiewicz-Żukowska R., Karczewski J.: Składniki regulacyjne racji pokarmowych młodzieży
mieszkającej w internatach na terenie powiatu sokólskiego. Bromat. Chem. Toksykol. 2010, 25, 3, 293–299.
[32] Bieżanowska-Kopeć R., Leszczyńska T., Pisulewski P.M.: Oszacowanie zawartości folianów i innych witamin
z grupy B w dietach młodych kobiet (20–25 lat) z województwa małopolskiego. Żywienie. Nauka. Technologia. Jakość 2007, 6, 55, 352–358.
[33] Czapska D., Ostrowska L., Karczewski J.: Zawartość wybranych biopierwiastków w całodziennej racji
pokarmo-wej studentów akademii Medycznej w Białymstoku. Rocz. PZH 2000, 51, 4, 353–359.
[34] Przysławski J., Bolesławska I., Kazimierczak A.: Ocena spożycia wybranych witamin wśród młodzieży
akade-mickiej miasta Poznania na tle wyników innych badań. Bromatol. Chem. Toksykol. 2012, 24, 4, 1183–1189.
[35] Lizoń M., Bieżanowska-Kopeć R., Leszczyńska T., Bodziarczyk I.: Zawartość witamin z grupy B w
całodzien-nych racjach pokarmowych młodzieży gimnazjalnej. Żywienie. Nauka. Technologia. Jakość 2007, 6, 55, 343–351.
[36] Gąsiorowska D., Korzeniowska K., Jabłecka A.: Homocysteina. farm. Współ. 2008, 1, 169–175.
[37] Chłopicka J., Paśko P., Zachwieja Z.: Ocena sposobu żywienia studentów wydziału farmaceutycznego Collegium
Medium Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 2003 i 2004, cz. II: Witaminy. Żyw. Człow. Metabol. 2007, 34, 1/2, 684–690.
[38] Chwojnowska Z., Charzewska J., Wajszczyk B., Chabros E.: Trendy w spożyciu wapnia i witaminy d w dietach
[39] Stolarz-Skrzypek K., Kawecka-Jaszcz K.: Ograniczenie spożycia soli kuchennej jako metoda prewencji
nadciśnie-nia tętniczego. Post. Nauk Med. 2008, 1, 34–38.
[40] Grabowski M.: Jakość i poziom spożycia soli kuchennej jodowanej jako podstawa profilaktyki jodowej w Polsce.
Zdr. Publ. 2005, 115, 1, 11–15.
[41] Szczerbiński R., Karczewski J.: Podstawowe składniki odżywcze racji pokarmowych młodzieży mieszkającej
w internatach na terenie powiatu sokólskiego. Bromat. Chem. Toksykol. 2007, 3, 299–306.
[42] Kolmaga A., Godala M.: Ocena podaży witamin i składników mineralnych dietą i suplementami diety w grupie
dzieci 12–13-letnich z łódzkich szkół. Żyw. Człow. Metabol. 2009, 36, 1, 40–47.
[43] Czeczelewski J., Huk-Wieliczuk E.: Ocena sposobu żywienia dzieci ze środowiska wiejskiego i miejskiego z
tere-nu południowego Podlasia. Żyw. Człow. Metabol. 2001, 28, 2, 537–542.
[44] Trafalska E., Grzybowski A.: Realizacja zaleceń żywieniowych studentów łódzkiej akademii Medycznej.
Żywie-nie. Nauka. Technologia. Jakość 2001, 28, 1, 418–423.
Adres do korespondencji: Beata Całyniuk Instytut dietetyki PWSZ ul. Ujejskiego 12 48-303 Nysa tel.: +48 507 489 079 e-mail: beata.calyniuk@pwsz.nysa.pl Konflikt interesów: nie występuje Praca wpłynęła do Redakcji: 10.08.2013 r. Po recenzji: 14.08.2013 r.
Zaakceptowano do druku: 17.10.2013 r. Received: 10.08.2013
Revised: 14.08.2013 accepted: 17.10.2013
