ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE
PIOTR ZIELISKI
WPŁYW BARW OTOCZENIA
NA REAKCJE FIZJOLOGICZNE I ZACHOWANIE
– PRZEGL D BADA I PRÓBA OCENY
•W psychologii barw znanych jest wiele teorii dotyczcych wpływu barwy otoczenia na fizjologi, reakcje emocjonalne i zachowanie człowieka. Wiedza na ten temat moe mie, potencjalnie, róno-rodne zastosowania praktyczne, nie jest jednak, jak dotd, oparta na mocnych podstawach empi-rycznych. Artykuł prezentuje przegld dostpnych w literaturze bada, odnoszcych si do wpływu barw otoczenia i barw obiektów znajdujcych si w tym otoczeniu na reakcje i zachowanie odbior-cy, a take prób podsumowania ich wyników i zasygnalizowania podstawowych problemów, które naleałoby uwzgldni w przyszłych badaniach.
Słowa kluczowe: barwa, kolor, psychologia barw, wpływ rodowiska.
W psychologii barw istnieje wiele teorii (m.in. Goldsteina, Schachtela, Ric-kers-Ovsiankiny, Lüschera, Schaiego i Heissa), z których kilka, mimo pojawiaj-cej si od dawna krytyki, wci uznaje si za aktualne. Cz z nich wykorzysty-wana jest w diagnozie osobowoci opartej na testach projekcyjnych. Teorie te, zwłaszcza Goldsteina i Lüschera, maj jednak zakres zastosowa znacznie szer-szy ni diagnoza osobowoci i zakładaj, e kolor otoczenia ma wpływ na reakcje fizjologiczne, zachowanie, procesy poznawcze i emocjonalne człowieka.
Według Goldsteina (za: Nakshian, 1964; Norman, Scott, 1952) barwy otocze-nia wpływaj, poprzez system wzrokowy, na cały organizm człowieka, co
MGR PIOTR ZIELISKI, Wydział Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego, ul. Stawki 5/7, 00-183 Warszawa; e-mail: zielinski@psych.uw.edu.pl
jawia si zmian zachowania. Moe to by efekt „ekspansywny”, zwikszajcy wraliwo na czynniki zewntrzne, lub efekt powodujcy koncentracj na pod-miocie i odcicie si od wiata zewntrznego. Efekt ekspansywny Goldstein przypisywał przede wszystkim barwie czerwonej (i – w mniejszym stopniu – ółtej), która – jego zdaniem – pobudza, skłania do działania, ale te rozprasza, „wybija z rytmu”. Z kolei barwa zielona (oraz – w mniejszym stopniu – niebie-ska) uspokaja, ułatwia skupienie i prowadzi do bardziej skoordynowanych reakcji motorycznych. Wpływ barwy moe by oczywicie modyfikowany przez inne czynniki, jak stan psychofizyczny odbiorcy lub jego wczeniejsze dowiadczenia.
Lüscher (1998) twierdzi, e barwy maj uniwersalny (tj. niezaleny od wieku, płci itp.) wpływ na odbiorc. Jest on zwizany, według autora, z mechanizmami neurofizjologicznymi, polegajcymi na bezporednim przełoeniu parametrów fali wietlnej na reakcje neurologiczne na poziomie pierwotnym jeszcze przed wiadomym przetwarzaniem bod ców barwnych. Wywołuje to okrelone reakcje w ludzkim organizmie, na przykład wpatrywanie si w barw czerwon podnosi puls, cinienie krwi i szybko oddechu, barwa niebieska ma działanie odwrotne. W efekcie, wpływajc na poziom pobudzenia organizmu, barwy s w stanie wy-woływa bd tłumi okrelone stany emocjonalne.
Pozostałe z wymienionych na wstpie teorii nie mówi o tak bezporednim, fizjologicznym oddziaływaniu barw, podkrelaj natomiast rol znaczenia, sym-boliki i skojarze jako elementów poredniczcych we wpływie barw na zacho-wanie człowieka. Omówienie tych teorii w literaturze polskiej znale mona w ksice Barwy i psychika (Popek, 2001).
Niezalenie jednak od postulowanych mechanizmów, wskazani autorzy do zgodnie twierdz, e barwy w otoczeniu maj znaczcy zwizek z zachowaniem człowieka – mog modyfikowa jego reakcje fizjologiczne, motoryczne i emo-cjonalne, co z kolei usprawnia bd pogarsza funkcjonowanie poznawcze. Mona wic przypuszcza, e dziki odpowiedniemu zaaranowaniu rodowiska barw-nego moemy wprawia przebywajce w nim osoby w okrelony nastrój, a take wpłyn na polepszenie (bd pogorszenie) wyników wykonywanych zada. Wiedza taka moe mie praktyczne zastosowanie w aranacji wntrz rónego przeznaczenia, na przykład stanowisk pracy lub sal szkolnych.
Jednak, mimo do szerokiej akceptacji tezy o wpływie barw na odbiorc oraz powszechnego zainteresowania t tematyk (widocznego równie w bogatej literaturze pseudonaukowej, w której mieszaj si wpływy psychologii, estetyki, kultury Wschodu i szeroko pojtego New Age), istnieje zadziwiajco mało bada,
które próbowałyby dokładnie opisa istniejce zalenoci empiryczne i wytłuma-czy ich mechanizm. Przyczyn takiego stanu rzeczy s, by moe, trudnoci w przełoeniu na jzyk operacyjny poj estetycznych i wielu metaforycznych okrele, którymi czsto posługuj si teoretycy psychologii barw (np. Lüscher). Innym powodem moe by te brak jednolitego podejcia do tematu okrelanego mianem „psychologia barw” – badania przypisywane temu nurtowi s rozrzucone w całej literaturze psychologicznej (teksty na temat zwizku barw z psychik człowieka mona znale w pismach z zakresu neurofizjologii poprzez cognitive
science a po psychologi kliniczn, psychologi rozwojow, a nawet
psycholo-gi społeczn). Prowadzi to w efekcie do sytuacji, w której badania s czsto albo prób weryfikacji potocznych twierdze (typu „czerwie pobudza”), albo maj charakter czysto eksploracyjny, nie odwołujc si ani do teorii, ani do wyników bada wczeniejszych, prowadzonych przez innych autorów.
Wród niewielkiej (w porównaniu np. z badaniami preferencji barwnych) liczby bada dotyczcych reakcji i zachowania ludzi pod wpływem barw znajdu-jcych si w ich otoczeniu mona wyróni takie grupy, jak badania skupiajce si na wpływie barw otoczenia na reakcje fizjologiczne; badania koncentrujce si na wpływie barw pomieszczenia na sprawno motoryczn i poznawcz oraz na zachowanie (np. agresywno); badania dotyczce wpływu barwy obiektów na zachowanie. Tym włanie obszarom chc powici niniejszy artykuł, gdy – jak wynika z opisanych wyej teorii – dane na ten temat powinny mie ogromne praktyczne zastosowanie (np. w projektowaniu wntrz, urzdzaniu stanowisk pracy, w reklamie), nie doczekały si jednak dotychczas adnego całociowego omówienia. W dalszej czci artykułu został przedstawiony przegld bada psy-chologicznych w obrbie kadej z trzech powyszych grup, na koniec za podjto prób ich całociowej oceny, wskazania problemów zwizanych z wynikami i ich interpretacj oraz kierunku, w którym powinny zmierza kolejne badania. Prezen-towany podział ma charakter do arbitralny (a wymienione kategorie nie s w pełni jednorodne), wydaje si on jednak wystarczajcy dla zapewnienia spójno-ci tekstu.
I. WPŁYW BARW OTOCZENIA NA REAKCJE FIZJOLOGICZNE
Przekonanie, i barwy wpływaj na organizm człowieka i s w stanie „regu-lowa” procesy fizjologiczne, jest od wieków obecne w kulturze Dalekiego Wschodu (por. Rossach, Lin Yun, 1999). W Europie zostało ono
rozpowszech-nione przez J. W. Goethego i do dzi funkcjonuje zarówno w wiedzy potocznej, jak i w teoriach psychologicznych, m.in. w teorii Lüschera. Zarazem jednak w ogólnodostpnej literaturze istnieje niewiele bada dotyczcych natury i prze-jawów tego wpływu. W doskonałym artykule przegldowym Normana i Scotta (1952), podsumowujcym wikszo bada psychologicznych nad barwami pro-wadzonych w pierwszej połowie XX wieku, opisane s jedynie anegdotyczne obserwacje. Lüscher (1998) powołuje si na badania dowodzce wpływu kolorów na fizjologi (wpatrywanie si w kolor czerwony podnosi puls, cinienie krwi i szybko oddechu, kolor niebieski ma działanie odwrotne), nie wskazuje jednak danych bibliograficznych (jest to przypadło nie tylko polskiego tłumaczenia testu – por. Pickford, 1971). Mona wic miało stwierdzi, e dobrze udokumen-towane badania z tego obszaru pojawiaj si dopiero w drugiej połowie XX wieku.
Levy (1950) badała reakcj elektrodermaln wywołan ekspozycj tablic Ror-schacha. Zgodnie z jej hipotez, tablice chromatyczne (barwne) powinny wywo-ływa wiksze reakcje ni tablice achromatyczne. Wyniki nie potwierdzaj hipo-tezy – z wyjtkiem karty VIII, na któr badani reagowali najsilniej, nie było rónic w sile reakcji wywołanych ekspozycj kart chromatycznych i achromatycznych. Na sił reakcji wpływała natomiast kolejno ekspozycji – najsilniejsze reakcje wywoływały karty I, VIII i IX w kolejnoci, niezalenie od tego, czy podczas eksperymentu prezentowano na tych pozycjach karty barwne czy achromatyczne.
Aktywno elektrodermalna (electrodermal activity, EDA) była najczciej stosowanym wska nikiem w eksperymentach z udziałem barw. Wilson (1966) prezentował uczestnikom badania czerwone i zielone slajdy; slajdy czerwone wywoływały wysze reakcje EDA ni slajdy zielone. Nourse i Welch (1971) po-równywali barw fioletow i zielon (barwa fioletowa wywoływała wiksze reak-cje EDA). Podobn procedur zastosowali Jacobs i Hustmyer (1974), którzy pre-zentowali cztery barwy (czerwon, zielon, niebiesk i ółt, ocenione przez s-dziów kompetentnych jako najbardziej typowe) i kontrolowali EDA, rytm serca i szybko oddechu. Jedyne istotne rónice pojawiły si w obrbie EDA – barwa czerwona wywoływała wiksze reakcje ni niebieska i ółta, za barwa zielona – wiksze reakcje ni niebieska. Autorzy zwracaj uwag na czciow rozbie-no wyników z wynikami dwu wczeniejszych bada i przypisuj j stosowaniu odmiennych bod ców barwnych.
Seidler (1995) prowadził badania nad sportowcami wykonujcymi test wy-trzymałociowy na bieni. W trzech warunkach eksperymentalnych (rodowisko białe, czerwone i niebieskie – autor nie sprecyzował, jak osignito „barwno”
rodowiska) mierzono rytm serca i pobór tlenu oraz wynik na bieni. adna z miar nie róniła si istotnie ze wzgldu na warunki barwne. Podobnie w badaniu Hardy’ego (1997) nad wykonywaniem zada motorycznych w pomieszczeniu zielonym, pomaraczowym i białym kontrolowanie rytmu serca nie wykazało rónic w zalenoci od warunków barwnych.
Zadania poznawcze stosowali Hatta, Yoshida, Kawakami i Okamoto (2002). Prezentujc na monitorze komputera zadanie, manipulowali barw obudowy mo-nitora. Zastosowano trzy barwy: beow (fabryczn), czerwon i niebiesk. Fizjo-logiczn zmienn kontrolowan był rytm serca. Nie wykazano w jej obrbie ró-nic zwizanych z warunkami barwnymi.
Podsumowujc, mimo czsto przytaczanych twierdze o wpływie barw na fi-zjologi człowieka, niewiele jest bada prowadzonych w kontrolowanych warun-kach. Wyniki dostpne w literaturze wskazuj, i barwa otoczenia wpływa nie-kiedy na reakcje elektrodermalne (bdce wska nikiem pobudzenia czci współ-czulnej autonomicznego układu nerwowego), a niektóre barwy wywołuj silniej-sze reakcje od innych. Brak natomiast dobrze udokumentowanych wyników po-twierdzajcych wpływ barw na inne wska niki fizjologiczne.
II. WPŁYW BARW OTOCZENIA NA ZACHOWANIE
Norman i Scott (1952) wskazuj, i w pierwszej połowie XX wieku najbar-dziej znaczc teori na temat wpływu barw otoczenia na organizm była teoria Goldsteina, która opierała si jednak jedynie na niesystematycznych obserwa-cjach, uzyskanych w specyficznych warunkach (szpital dla pacjentów neurolo-gicznych). Nieliczne kontrolowane badania z tego okresu albo nie wykazywały efektu barwy, albo wykazywały efekt inny, ni obserwował Goldstein. Badania nad efektywnoci pracy w warunkach naturalnych (fabryka) potwierdziły wy-szo wiatła białego nad kolorowym (czerwonym i niebieskim). Oprócz powy-szych przykładów, we wczesnej literaturze psychologicznej duo jest wieloznacz-nych opisów dotyczcych wpływu barw otoczenia, np. „z powodzeniem stosowa-no purpurowe pokoje dla leniwych chłopców” (Podolsky, 1939 – za: Norman, Scott, 1952, s. 218).
W 1964 r. Nakshian opisał seri szczegółowych eksperymentów testujcych teori Goldsteina. W pomieszczeniach w kolorze czerwonym, zielonym i neutral-nym przeprowadzono łcznie 27 testów dotyczcych sprawnoci motorycznej. Jedynie w dwóch próbach pojawiały si istotne rónice ze wzgldu na barw
oto-czenia. Poniewa oba testy miały podobny charakter, autor przypuszcza, e nie jest to wynik przypadkowy. Stawia hipotez, e barwa czerwona utrudnia hamo-wanie motoryki (przez co zwiksza si drenie rk i maleje koordynacja spowol-nionych ruchów), za barwa zielona prowadzi do lepszych efektów ni wiatło neutralne. Generalnie autor zaleca du ostrono w odnoszeniu teorii Goldste-ina do normalnej populacji. Kolejne badania w tym nurcie (O’Connel, Harper, McAndrew, 1985) dotyczyły siły ucisku (mierzonej dynamometrem) podczas wpatrywania si w cian zielon lub czerwon (co ciekawe, autorzy nie odnosz si do teorii Goldsteina, a wybór barw uzasadniaj tym, e obie s w podobnym stopniu preferowane). Uczestnicy wykazywali wiksz sił podczas wpatrywania si w cian czerwon. We wspomnianych wczeniej badaniach Hardy’ego (1997) uczestnicy wykonywali w pomieszczeniu pomaraczowym, zielonym i białym zadania motoryczne rónych typów – siłowe oraz sprawnociowe, wy-magajce precyzji ruchów. Warunki barwne nie miały wpływu na osigane wyni-ki. Dunwoody (1998) badała sił ucisku podczas wpatrywania si w wiatło nie-bieskie, w wiatło czerwone o innej jasnoci ni niebieskie i wiatło czerwone o takiej samej jasnoci jak niebieskie. Wiksz sił ucisku stwierdzono tylko w przypadku wiatła czerwonego o innej jasnoci, co moe wskazywa, e jas-no, a nie kolor jest głównym czynnikiem wpływajcym na rónice w reakcjach. Jednak inne badania z tego samego roku (Keller, Vautin, 1998) nad wpływem wszystkich trzech parametrów barwy (koloru, jasnoci i nasycenia) na sił ucisku nie wykazały istotnego efektu adnego z tych parametrów.
W psychologii rodowiskowej badania z udziałem barw kład główny nacisk na „przyjazno” pomieszcze oraz na efektywno pracy. Bellizzi, Crowley i Hasty (1981) badali symulowane wntrza sklepowe z barwami cian: czerwon, ółt, zielon, niebiesk i biał. Wikszo hipotez stawianych przez autorów nie została potwierdzona. Badanie wykazało, i barwy ciepłe (czerwona, ółta) silniej ni barwy zimne przycigaj fizycznie (uczestnicy siadali bliej cian w tych barwach), s te oceniane bardziej negatywnie – jako przytłaczajce, zwikszajce napicie. Nie było zwizku midzy t ocen a preferencj poszczególnych barw.
Wpływ barw na efektywno pracy badali Kwallek, Lewis i Robbins (1988). W zaaranowanej sytuacji biurowej wykorzystano dwa pomieszczenia – urzdzo-ne w barwach niebieskich i czerwonych – przy czym obie barwy były wyrównaurzdzo-ne pod ktem nasycenia i jasnoci. Uczestnicy badania przez godzin przepisywali na maszynie zadane teksty, po czym nastpowała przerwa, a nastpnie – kolejna godzina pisania. Za wska nik efektywnoci pracy przyjto liczb popełnianych
błdów. Nie odnotowano wpływu barwy pomieszczenia na wykonanie. Liczba błdów zwikszyła si jedynie w tej grupie osób, która po przerwie zmieniła po-mieszczenie – najgorzej wypadła grupa, która przeszła z pomieszczenia niebie-skiego do czerwonego. Autorzy tłumacz ten efekt nowoci rodowiska. Prób replikacji tych bada podjli Ainsworth, Simpson i Kassel (1993), stosujc po-mieszczenia o barwie białej, niebieskiej i czerwonej (były to jednak inne odcienie ni stosowane w poprzednim badaniu). Nie wprowadzono te zmiany pomiesz-czenia w połowie eksperymentu. Autorzy odnotowali brak istotnych rónic w po-ziomie wykonania zadania pomidzy grupami w rónych warunkach barwnych.
Serie bada nad wpływem cech otoczenia, w tym jego barwy, na wykonywa-nie rónych zada przeprowadziła Nancy Stone (Stone, English, 1998; Stone, 2001; Stone, 2003). Stosujc w kadym z bada te same barwy (ciemnoczerwona i jasnoniebieska) wykazała, i nie wpływały one na motywacj, nastrój ani na satysfakcj z wykonania zadania. Barwa miała wpływ na ocen trudnoci zadania (Stone, English, 1998) (w rodowisku niebieskim oceny były bardziej skrajne) oraz pewien (niewielki) wpływ na wykonanie zadania: zadanie werbalne w ro-dowisku czerwonym wykonywano gorzej ni matematyczne (Stone, 2001). Nie-zbyt obciajce, monotonne zadania były wykonywane gorzej w rodowisku niebieskim, za zadania trudne – gorzej w rodowisku czerwonym (Stone, 2003).
We wspominanych ju wczeniej badaniach Hatty, Yoshidy, Kawakami i Okamoto (2002) poza rytmem serca w warunkach beowych, czerwonych i nie-bieskich badano te wykonywanie zada poznawczych. Istotnie gorsze wyniki uzyskano w przypadku zadania łatwego na monitorze czerwonym, za w zada-niach trudnych – na monitorze niebieskim.
Podsumowujc, niewiele jest dowodów przemawiajcych za bezporednim wpływem barw otoczenia na wykonywanie zada i sprawno motoryczn, jed-nak niektóre pozytywne wyniki nie pozwalaj do koca odrzuci załoenia o ta-kim wpływie. Wikszo autorów koczy swoje artykuły przypuszczeniem, e by moe efekt pojawiłby si przy dłuszym trwaniu eksperymentu (dłusze pod-dawanie badanych wpływowi barwy). Trudno oceni, w jakim stopniu jest to przypuszczenie uzasadnione. Bardziej prawdopodobne jest, i efekt moe zalee od dodatkowych zmiennych, takich jak inne cechy otoczenia lub typ zadania (por. Hatta i in,, 2002; Stone, 2001; Stone, 2003). Moliwe te, e barwa nie wpływa na wykonanie bezporednio, ale poprzez zmienne poredniczce (np. postrzegana trudno zadania – Stone, English, 1998).
Jako oddzielny wtek w badaniach nad barwami naley potraktowa „karie-r”, jak zrobił jeden z odcieni róu, okrelany dzi „Baker-Miller Pink”. Został on opisany przez Alexandra Schaussa, który wyodrbnił go i ledził jego zasto-sowanie w rónych instytucjach (wizienia, szpitale psychiatryczne), gdzie rze-komo pokoje malowane na ten kolor uspokajały tam osadzonych i zmniejszały poziom ich agresji (w wikszoci wypadków brak było jednak warunków kontrol-nych), spowalniały rytm serca, zmniejszały cinienie krwi i szybko oddechu. Poza obserwacjami w rodowisku naturalnym, Schauss przeprowadził (razem z Robertem Pellegrinim) seri bada eksperymentalnych nad wpływem tej barwy na sił mini, wykazujc efekt obnienia siły pod wpływem przebywania w ro-dowisku o tej barwie. Podsumowanie przytoczonych obserwacji mona znale w artykule Schaussa z 1985 r. W 1986 r. Smith, Bell i Fusco zaprezentowali ba-dania, w których wykazali, e poprzez zastosowanie odpowiednio spreparowa-nych instrukcji, podczas wpatrywania si w ró mona uzyska u uczestników badania zarówno wysz, jak i nisz sił mini, w porównaniu z sytuacj wpa-trywania si w inn barw. Konkluduj, i spostrzeenia Schaussa mog by arte-faktem wynikajcym z nastawienia badacza, gdy procedura sprzyjała odczyty-waniu przez uczestników oczekiwa eksperymentatora (warto zauway, e to samo zastrzeenie mona odnie do niektórych z opisanych wyej bada nad teori Goldsteina). Kilka nastpnych lat przyniosło badania, które czciowo po-twierdzały (np. Profusek, Rainey, 1987), jak i całkiem obalały (np. Gilliam, 1991) wyniki przytoczone przez Schaussa. W ostatnim dziesicioleciu brak w literaturze nowych doniesie na ten temat, za zastosowanie odcienia „Baker-Miller Pink” stało si komercyjnym przedsiwziciem (por. www.bakermillerpink.com).
III. WPŁYW BARWY OBIEKTU NA ZACHOWANIE
Eksperymenty, w których zmienn manipulowan była barwa obiektów, naj-czciej dotyczyły zastosowania barw w reklamie oraz wpływu barwy kwestiona-riusza na wynik uzyskany w tym kwestionariuszu. Badania dotyczce reklamy ograniczaj si zwykle do porównywania ocen reklam barwnych i czarno-białych (ich atrakcyjnoci lub wiarygodnoci), s jednak wyjtki. Dunlap (1950) weryfi-kował popularne w pierwszej połowie XX wieku twierdzenia (bazujce jedynie na obserwacjach nie popartych analiz statystyczn) odnoszce si do wpływu barwy na skuteczno reklamy pocztowej. Do członków pewnego towarzystwa
wysłano zawiadomienia (wydrukowane w czterech barwach: białej, ółtej, niebie-skiej i winiowej) z prob o przedłuenie karty klubowej. Procent zwrotów za-wiadomie okazał si nieco niszy ni 50, przy czym nie było rónic statystycz-nych ze wzgldu na barw.
Fernandez i Rosen (2000) badali efektywno reklam w wydawnictwie Yel-low Pages, manipulujc zawartoci treciow i barw reklam. Uczestnicy mieli za zadanie wybra reklamy, które przycignły ich uwag, a nastpnie wród wybranych okreli, do którego z reklamujcych si usługodawców zadzwoni w pierwszej kolejnoci. Wyniki wskazuj, e barwa zwikszała dostrzegalno reklamy (w pierwszym etapie reklamy barwne były wskazywane istotnie czciej jako warte przyszłego rozwaenia), jednak przy podejmowaniu decyzji, do kogo dzwoni, barwa zwikszała szanse reklamy tylko w przypadku, gdy była zwiza-na z jej treci. Barwa nie zwizazwiza-na z treci, zastosowazwiza-na jedynie w celu przy-cignicia uwagi, obniała szanse reklamy w fazie wyboru usługodawcy. Rozwi-niciem tych bada był eksperyment Lohse i Rosena (2001), w którym take ma-nipulowano form reklam w Yellow Pages – wielkoci, grafik (rysunek lub fotografia) i barw. Tak jak poprzednio, barwa wpływała na wysz ocen jakoci usługodawcy tylko w niektórych kategoriach. Autorzy wnioskuj, e barwa od-grywa rol w reklamie, gdy moe przenosi istotne informacje (np. kolorowe zdjcia ywnoci w reklamie restauracji czy reklamy usług fotograficznych). W przypadku gdy barwa nie wnosi informacji na temat jakoci, efekt wyszej oceny reklam barwnych (w stosunku do czarno-białych) nie pojawia si.
W 1988 r. Weller i Livingstone prowadzili badania, w których manipulowali barw stosowanego kwestionariusza (niebieska, róowa i biała). Prezentowano trzy drastyczne sytuacje (dwa zabójstwa i gwałt) i oceniano (poprzez skale samo-opisowe) ich wpływ na stan emocjonalny badanych. Wyniki wskazały istotnie nisze pobudzenie emocjonalne osób wypełniajcych róowy kwestionariusz (nie wiadomo jednak, czy była to barwa „Baker-Miller Pink”); barwy niebieska i biała dawały natomiast podobne wyniki, jednak wysze ni w przypadku barwy róo-wej. Autorzy, interpretujc wynik, stwierdzaj, i ró zmniejsza pobudzenie emo-cjonalne wywołane drastyczn sytuacj.
Jacobs i Blandino (1992) badali studentów kwestionariuszem POMS (Profile of Mood States), drukowanym na papierze czerwonym, zielonym, niebieskim, ółtym i białym. Z szeciu skal rónice pojawiły si jedynie na skali zmczenia (fatigue) pomidzy zielon a czerwon wersj kwestionariusza – w zielonej wy-nik był powyej, a w czerwonej poniej przecitnego. Herbst i Lester (1995)
ba-dali rónice pomidzy wynikiem w kwestionariuszu depresji (Zung Self-Rating Depression Scale) wydrukowanym na białym i jasnoniebieskim papierze. Brak było istotnych rónic midzy grupami. Rónice pojawiały si jedynie w obrbie dwóch (z dwudziestu) pozycji – zwłaszcza w pierwszej, brzmicej I feel
down-hearted and blue. Badania z uyciem komputerów (Godar, 2000), prezentujce
kwestionariusz machiawelizmu w piciu wariantach barwy tła monitora, na któ-rym prezentowano pytania, nie wykazały istotnych rónic midzy grupami.
Sinclair, Soldat i Mark (1998) badali wpływ barwy papieru (czerwona i nie-bieska), na którym wydrukowany był test wiedzy z psychologii, na wyniki tego testu. Grupa, która dostała test „niebieski” (oba testy miały identyczny zestaw pyta), uzyskała istotnie wysze wyniki, szczególnie w przypadku zada okrelo-nych jako trudne. Autorzy zakładaj, e efekt ten wynika z odrbnej symboliki barw – czerwie kojarzy si z dobrym nastrojem, co sprawia, e osoba jest mniej uwana. Niebieski kojarzy si z przygnbieniem, a osoby depresyjne s bardziej realistyczne i zdaj sobie spraw, e aby znale rozwizanie, trzeba sign do rónych zasobów. Rozwiniciem tych bada były badania Skinnera (2004), który stosował pi wersji barwnych ródsemestralnego testu wiedzy (czerwony, nie-bieski, zielony, ółty, biały). Autor otrzymał istotnie nisze wyniki w wersji „zie-lonej” i „niebieskiej” w stosunku do „czerwonej” i „ółtej”, które z kolei były istotnie nisze od wyników w tecie „białym”. Wysunł wic wniosek, e barwa testu wpływa na wyniki testu (i ocen studentów), a białe kwestionariusze s naj-lepsze. W sprzecznoci z wczeniejszymi wynikami stoi natomiast porzdek wy-ników na barwnych kwestionariuszach, co stawia pod znakiem zapytania mecha-nizm wskazany przez Sinclaira i współpracowników. Warto zaznaczy, e w obu przytoczonych badaniach przed wystawianiem ocen studentom zastosowano od-powiedni korekt wyników uwzgldniajc rónice midzygrupowe.
Podsumowujc, barwa w reklamie jest – po pierwsze – czynnikiem przyciga-jcym uwag, po drugie – pełni funkcj informacyjn. W przypadku kwestiona-riuszy efekt barwy, cho czsto wykazywany, jest niejasny, a wyniki bywaj sprzeczne. Naley zwróci uwag, e wyniki istotne czciej pojawiaj si w przypadku rozwizywania zada ni w przypadku testów samooceny.
*
Ocena zaprezentowanych wyej bada skłania do wniosku, i wpływ barw na funkcjonowanie człowieka jest znacznie mniejszy, ni si powszechnie przyjmuje
(por. Popek, 2001). Poza wywoływaniem zmian EDA (które, ze wzgldu na spe-cyfik tego wska nika, nie maj jednoznacznej interpretacji) wpływ barwnego otoczenia na wska niki fizjologiczne jest niezauwaalny. Wpływ na motoryk jest niewielki – cz bada wskazuje na jego brak – za te, w których uzyskano istotne wyniki, pokazuj, i był on mniejszy, ni oczekiwano. Podobnie jest z wykonywaniem zada poznawczych, cho w tym przypadku wpływ barwy od-notowuje si nieco czciej. Prawdopodobnie jest on róny w zalenoci od stop-nia trudnoci zadastop-nia (mona si jednak zastanawia, czy nie wynika to z wik-szego udziału wzroku przy rozwizywaniu zada poznawczych ni przy wyko-nywaniu zada motorycznych – jeli tak, to zrónicowanie efektu barwy moe by po prostu wynikiem lepszej lub gorszej czytelnoci prezentowanego zadania). Dodatkowo cz eksperymentów daje wyniki sprzeczne z wynikami bada wczeniejszych.
Autorzy czsto stawiaj hipotez, i by moe przy dłuszej ekspozycji bod ca barwnego lub jego wikszej powierzchni (tj. zajmujcej wiksz cz pola widzenia) wpływ barw na odbiorc byłby wikszy. Jest ona warta zweryfi-kowania; jednak gdyby nawet była prawdziwa, jej praktyczne zastosowanie było-by znikome. Naley pamita, i wikszo bada eksperymentalnych i tak stwa-rza warunki skrajnie sztuczne, za w rodowisku naturalnym mamy do czynienia z wiksz rónorodnoci barw w otoczeniu oraz wiksz ich zmiennoci (wy-wołan choby ruchami głowy, w odrónieniu od nieruchomego patrzenia na ograniczon powierzchni o okrelonej barwie – jak w przypadku wikszoci prezentowanych bada).
Biorc pod uwag brak spójnoci uzyskiwanych wyników, a take eksplora-cyjny charakter wikszoci bada (co przejawia si m.in. arbitralnym doborem bod ców barwnych i mało precyzyjnym formułowaniem pyta badawczych), naley stwierdzi, e adna z teorii dotyczcych psychologii barw, wymienionych na pocztku tego artykułu, nie znajduje wystarczajcego wsparcia empirycznego. Hipotezy wynikajce z tych teorii (dotyczcych wpływu barw na motoryk, jak w teorii Goldsteina, oraz na reakcje fizjologiczne, jak w teorii Lüschera) nie znaj-duj potwierdzenia w wynikach bada. Z drugiej jednak strony trzeba podkreli, e wiele z przeprowadzonych bada wskazuje, i barwy otoczenia nie s dla od-biorcy neutralne i – cho ich wpływ jest mniejszy ni przypuszczano wczeniej – mog one w róny sposób modyfikowa ludzkie reakcje i zachowania. Skoro za to załoenie, lece u podłoa wikszoci teorii, ma pewne podstawy
empi-ryczne, naleałoby podj systematyczne badania pozwalajce stwierdzi, co jest przyczyn braku spójnoci dotychczasowych wyników.
Podstawowym zarzutem w stosunku do dotychczasowych bada jest niewy-starczajca kontrola stosowanych bod ców barwnych. S one najczciej okrela-ne ogólnymi nazwami (barwa ółta, jasnoczerwona, bladoniebieska), bez podania ich parametrów kolorymetrycznych. Uniemoliwia to porównywanie rónych eksperymentów (nie ma pewnoci, czy czerwie stosowana w dwu rónych bada-niach jest tym samym, czy zupełnie innym odcieniem), a tym bardziej replikacj bada z zastosowaniem identycznych bod ców. Jednak sam opis parametrów kolorymetrycznych to za mało; wskazane jest te uwzgldnianie ich w analizie wyników. Najczciej stosowane s modele percepcyjne, w których na opis barw składaj si trzy parametry: kolor, jasno i nasycenie. W prawie wszystkich opi-sanych w niniejszym artykule badaniach jedyn zmienn kategoryzujc bod ce barwne jest kolor, pozostałe dwa parametry s pominite. Nic jednak – poza tra-dycj – nie przemawia za takim podejciem. Co wicej, wyniki bada nad dekla-ratywn ocen barw, w których uwzgldnia si wszystkie trzy parametry, wskazu-j, i to włanie jasno i nasycenie najsilniej wi si z ocen (ewaluatywn i deskryptywn) barw, kolor za jest najmniej istotnym z tych trzech czynników (por. m.in. Guilford, Smith, 1959; Valdez, Mehrabian, 1994). Podobny wniosek (ale dotyczcy jedynie wpływu jasnoci) wynika z bada Zellner i Whitten (1999) oraz opisanych ju bada Dunwoody (1998).
Drug kwesti jest mechanizm wpływu barwy na jej odbiorc. Pogldy wi-ce pobudzajcy potencjał barwy z energi przenoszon przez fal wietln (por. Lüscher, 1998) nie wytrzymuj konfrontacji ze współczesn wiedz neurolo-giczn. Niewielu jednak badaczy, stawiajc pytania badawcze dotyczce wpływu barw, stara si odpowiedzie na pytanie, dlaczego w ogóle taki wpływ miałby mie miejsce. Jedn z moliwych hipotez, która wymaga zweryfikowania, jest potraktowanie barwy jedynie jako nonika informacji, która moe by przyswaja-na przez odbiorc zarówno w sposób jawny, jak i utajony. Zprzyswaja-nane s wyniki ba-da, w których barwa stanowiła dodatkow, zwizan z wykonywanym zadaniem informacj, a jej obecno bd brak wpływał na wykonanie zadania (np. badanie dotyczce rotowania figur, w którym uczestnicy, po otrzymaniu nadmiarowych informacji w postaci barw cianek rotowanej figury, uzyskiwali lepsze wyniki – Alington, Leaf, Monaghan, 1992). Moliwe jest wic, e barwa w otoczeniu, na-wet jeli nie jest pozornie zwizana z wykonywanym zadaniem (np. barwa papie-ru wypełnianego kwestionariusza), niesie informacje o kontekcie sytuacyjnym,
a przez to wpływa na zachowanie odbiorcy. Za takim sposobem mylenia prze-mawia mog dane fizjologiczne – zmiany EDA mona traktowa jako wska nik reakcji orientacyjnej, która pojawia si w odpowiedzi na bodziec znaczcy dla podmiotu – oraz dane dotyczce zastosowania barw w reklamie (por. Lose, Ro-sen, 2001). Traktowanie barwy jako nonika informacji moe te tłumaczy zmiany ocen obiektów zalene od zmian barw tych obiektów. Dotyczy to np. oceny osób na podstawie barwy ubrania (por. Frank, Gilovich, 1988), jak i oceny bod ców innych modalnoci – np. zapachu (por. Zellner, Kautz, 1990).
*
Mimo stuletniej tradycji badawczej, dziedzina psychologii barw wci czeka na swoje najwiksze odkrycia, które pomog uporzdkowa niespójne dotd da-ne. Właciwym kierunkiem wydaj si badania, w których w sposób systema-tyczny, z wykorzystaniem tych samych bod ców barwnych i kontrolowaniem wpływu wszystkich parametrów kolorymetrycznych, analizowane bd róne aspekty zwizku barw i psychiki – zarówno najbardziej podstawowe, na poziomie fizjologicznym, jak i te dotyczce np. wykonywania zada umysłowych i dekla-rowanych ocen. By moe dopiero takie całociowe podejcie pozwoli jasno okreli, w jaki sposób barwy w otaczajcym nas rodowisku mog wpływa na nasze funkcjonowanie.
BIBLIOGRAFIA
Ainsworth, R. A., Simpson, L., Cassel, D. (1993). Effects of three colors in an office interior on mood and performance. Perceptual and Motor Skills, 76, 235-241.
Alington, D. E., Leaf, R. C., Monaghan, J. R. (1992). Effect of stimulus color, pattern, and practice on sex differences in mental rotations task performance. Journal of Psychology, 126, 539-553. Bellizzi, J. A., Crowley, A. E., Hasty, R. W. (1981). The effects of color in store design. Journal of
Retailing, 59, 21-45.
Dunlap, J. W. (1950). The effect of color in direct mail advertising. Journal of Applied Psychology, 34, 280-281.
Dunwoody, L. (1998). Color or brightness effects on grip strength? Perceptual and Motor Skills, 87, 275-278.
Fernandez, K. V., Rosen, D. L. (2000). The effectiveness of information and color in Yellow Pages advertising. Journal of Advertising, 29, 59-73.
Frank, M. G., Gilovich, T. (1988). The dark side of self- and social perception: Black uniforms and aggression in professional sports. Journal of Personality and Social Psychology, 54, 1, 74-85.
Gilliam, J. E. (1991). The effects of Baker-Miller pink on physiological and cognitive behavior of emotionally disturbed and regular education students. Behavioral Disorders, 17, 47-55. Godar, S. H. (2000). Use of color and responses to computer-based surveys. Perceptual and Motor
Skills, 91, 767-770.
Guilford, J. P., Smith, P. C. (1959). A system of color-preferences. American Journal of Psy-
chology, 72, 487-502.
Hardy, C. J. (1997). The effects of environmental color. Journal of Sport Behavior, 20, 299-313. Hatta, T. I., Yoshida, H., Kawakami, A., Okamoto, M. (2002). Color of computer display frame in
work performance, mood, and physiological response. Perceptual and Motor Skills, 94, 39-46. Herbst, A., Lester, D. (1995). Blue questionnaires and blue mood. Perceptual and Motor Skills, 81,
514.
Jacobs, K. W., Blandino, S. E. (1992). Effects of color of paper on which the Profile of Mood States is printed on the psychological states it measures. Perceptual and Motor Skills, 75, 267-271. Jacobs, K. W., Hustmyer, F. E. (1974). Effect of four psychological primary colors on GSR, heart
rate, and respiration rate. Perceptual and Motor Skills, 38, 763-766.
Keller, L. M., Vautin, R. G. (1998). Effect of viewed color on hand-grip strength. Perceptual and
Motor Skills, 87, 763-768.
Kwallek, N., Lewis, C. M., Robbins, A. S. (1988). Effect of office interior color on workers’ mood and productivity. Perceptual and Motor Skills, 66, 123-128.
Levy, J. R. (1950). Changes in galvanic skin response accompanying the Rorschach Test. Journal of
Consulting Psychology, 14, 128-133.
Lohse, G. L, Rosen, D. L. (2001). Signaling quality and credibility of Yellow Pages advertising: The influence of color and graphics on choice. Journal of Advertising, 30, 2, 73-85.
Lüscher, M. (1998). Diagnostyka kolorami Maxa Lüschera. Warszawa: PTHP.
Nakshian, J. S. (1964). The effects of red and green surroundings on behavior. Journal of General
Psychology, 70, 143-161.
Norman, R. D., Scott, W. A. (1952). Color and affect: A review and semantic evaluation. Journal of
General Psychology, 46, 185-223.
Nourse, J. C., Welch, R. B. (1971). Emotional attributes of color: A comparison of violet and green.
Perceptual and Motor Skills, 32, 403-406.
O’Connel, B. J., Harper, R. S., McAndrew, F. T. (1985). Grip strength as a function of exposure to red or green visual stimulation. Perceptual and Motor Skills, 61, 1157-1158.
Pickford, R. W. (1971). Review article: The Lüscher Color Test. Occupational Psychology, 45, 151-154.
Popek, S. (2001). Barwy i psychika. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Profusek, P. J., Rainey, D. W. (1987). Effects of Baker-Miller Pink and red on state anxiety, grip strength, and motor precision. Perceptual and Motor Skills, 65, 941-942.
Rossbach, S., Lin Yun (1999). Kolory Feng Shui. Łód : Wydawnictwo „Ravi”.
Schauss, A. G. (1985). The physiological effect of color on the suppression of human aggression: Research on Baker-Miller pink. International Journal of Biosocial Research, 7, 55-64. Seidler, T. L. (1995). Effect of different colored test environments on selected physiological and
psychological responses during maximal graded treadmill tests. Perceptual and Motor Skills, 80, 225-226.
Sinclair, R. C, Soldat, A. S., Mark, M. M. (1998). Affective cues and processing strategy: Color- -coded examination forms influence performance. Teaching of Psychology, 25, 2, 130-132. Skinner, N.F. (2004). Differential test performance from differently colored paper: White paper
works best. Teaching of Psychology, 31, 2, 111-112.
Smith, J. M., Bell, P. A., Fusco, M. E. (1986). The influence of color and demand characteristics on muscle strength and affective ratings of the environment. Journal of General Psychology, 113, 289-297.
Stone, N. J. (2001). Designing effective study environments. Journal of Environmental Psychology, 21, 370-390.
Stone, N. J. (2003). Environmental view and color for a simulated telemarketing task. Journal of
Environmental Psychology, 23, 63-78.
Stone, N. J., English, A. J. (1998). Task type, posters, and workspace color on mood, satisfaction, and performance. Journal of Environmental Psychology, 18, 175-185.
Valdez, P., Mehrabian, A. (1994). Effects of color on emotions. Journal of Experimental
Psycholo-gy: General, 123, 394-409.
Weller, L., Livingston, R. (1988). Effect of color of questionnaire on emotional responses. Journal
of General Psychology, 115, 4, 433-440.
Wilson, D. (1966). Arousal properties of red versus green. Perceptual and Motor Skills, 23, 947-949.
Zellner, D. A., Kautz, M. A. (1990). Color affects perceived odor intensity. Journal of Experimental
Psychology: Human Perception and Performance, 16, 391-397.
Zellner, D. A., Whitten, L. A. (1999). The effect of color intensity and appropriateness on color- -induced odor enhancement. American Journal of Psychology, 112, 585-604.
EFFECTS OF ENVIRONMENTAL COLOR ON PHYSIOLOGICAL REACTIONS AND BEHAVIOR:
A REVIEW AND CRITICAL EVALUATION
S u m m a r y
There are many theoretical approaches in color psychology, describing how color of environment influences human physiology, emotional reactions and behavior. This knowledge could potentially be of various practical uses, however, it is still lacking a strong empirical base. This article presents a review of studies concerning effects of environmental color and color of objects on human res-ponses and behavior. It also attempts to evaluate these findings and point out most common prob-lems that should be dealt with in further studies.