• Nie Znaleziono Wyników

Młodzież wiejska na studiach wyższych - selekcje społeczne, obecność na studiach, uwarunkowania

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Młodzież wiejska na studiach wyższych - selekcje społeczne, obecność na studiach, uwarunkowania"

Copied!
12
0
0

Pełen tekst

(1)

KRZYSZTOF WASIELEWSKI1

M£ODZIE¯ WIEJSKA NA STUDIACH WY¯SZYCH

– SELEKCJE SPO£ECZNE, OBECNOŒÆ

NA STUDIACH, UWARUNKOWANIA

Abstrakt. Celem artyku³u jest wskazanie aktualnych tendencji w dostêpnoœci do studiów

uniwersyteckich m³odzie¿y wiejskiej oraz g³ównych kierunków alokacji tej m³odzie¿y w strukturze wy¿szej uczelni. Przez lata m³odzie¿ wiejska relatywnie rzadko trafia³a na stu-dia wy¿sze. By³o to uwarunkowane zarówno czynnikami spo³eczno-ekonomicznymi, kultu-rowymi, jak i oœwiatowymi. Sytuacjê tê zmieni³a dopiero transformacja systemowa, która sprawi³a, i¿ studenci wiejskiego pochodzenia coraz czêœciej s¹ obecni na studiach wy¿szych. Jak pokazuj¹ zaprezentowane dane, nie oznacza to jednak, ¿e m³odzie¿ wiejska ma równy – w porównaniu z m³odzie¿¹ miejsk¹ – dostêp do poszczególnych wydzia³ów i kierunków stu-diów. Okazuje siê bowiem, ¿e o ile w skali ca³ego uniwersytetu wskaŸniki obecnoœci m³o-dzie¿y wiejskiej wyraŸnie wzrastaj¹, o tyle uwydatniaj¹ siê one na poziomie wydzia³ów i kierunków studiów poprzez zró¿nicowany sk³ad spo³eczny m³odzie¿y. G³ównymi czynni-kami, ró¿nicuj¹cymi obecnoœæ m³odzie¿y wiejskiej na studiach uniwersyteckich, s¹: proces autoselekcji, przejawiaj¹cy siê przez wybór okreœlonych, g³ównie nauczycielskich, kierun-ków studiów, popularnoœæ danego kierunku studiów (m.in. spo³eczny presti¿ kierunku stu-diów, popyt na pewne kompetencje) oraz usytuowanie danego kierunku w obrêbie konkret-nego wydzia³u, za czym idzie okreœlona polityka rekrutacyjna (m.in. liczba przyjêæ na stu-dia, ewentualne egzaminy wstêpne itp.).

S³owa kluczowe: nierównoœci spo³eczne i edukacyjne, m³odzie¿ wiejska, selekcje i

autose-lekcje spo³eczne, uniwersytet

WPROWADZENIE

Przez lata m³odzie¿ wiejska relatywnie rzadko trafia³a na studia wy¿sze. Spo-wodowane to by³o zarówno czynnikami natury spo³eczno-ekonomicznej (gorsz¹ sytuacj¹ finansow¹ rodzin wiejskich czy ni¿szym statusem mieszkañców wsi), 1Autor jest pracownikiem naukowym Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN (e-mail:

kwasie-lewski@wp.pl).

(2)

kulturowymi (odmiennymi wzorami karier ¿yciowych czy ni¿szym poziomem aspiracji edukacyjnych), jak i oœwiatowymi (gorsz¹ sieci¹ szkoln¹ czy ni¿szymi kwalifikacjami nauczycieli). Wszystkie te czynniki – poœrednio b¹dŸ bezpoœred-nio, przyczynia³y siê do utrwalania mechanizmów selekcji i autoselekcji w dro-dze m³odzie¿y wiejskiej na studia. M³odzie¿ wiejska uzyskiwa³a gorsze oceny w szko³ach œrednich, s³abiej zdawa³a maturê i egzaminy na studia (selekcja) oraz rzadziej wybiera³a studia wy¿sze (autoselekcja) ani¿eli m³odzie¿ miejska. Trans-formacja systemowa zmieni³a zarówno uwarunkowania spo³eczno-ekonomicz-ne, kulturowe, jak i oœwiatowe. Zmieni³a równie¿ dostêpnoœæ studiów wy¿szych dla m³odzie¿y wiejskiej. Studenci wiejskiego pochodzenia s¹ coraz czêœciej obecni na uniwersytecie. Co jednak nie oznacza, ¿e maj¹ równy – w porówna-niu z m³odzie¿¹ miejsk¹, dostêp do poszczególnych wydzia³ów i kierunków stu-diów. Co zatem wp³ywa na odrêbn¹ ich alokacjê? Dlaczego na jednych kierun-ków m³odzie¿ wiejska jest obecna rzadko, a na innych czêœciej ani¿eli m³odzie¿ miejska? Artyku³ jest podsumowaniem wieloletnich badañ nad dostêpnoœci¹ m³odzie¿y wiejskiej do studiów wy¿szych. Podstaw¹ Ÿród³ow¹ analiz s¹ dane pozyskane w Uniwersytecie Miko³aja Kopernika (UMK) w Toruniu.

M£ODZIE¯ WIEJSKA W STRUKTURZE UNIWERSYTETU

W roku akademickim 1972/1973 na UMK w Toruniu studiowa³o 17,1% stu-dentów ze wsi. Najwiêkszy odsetek tej m³odzie¿y odnotowano na matematyce – 21,5% i fizyce – 20,2%, najmniejszy zaœ na biologii – 10,2%, filologii polskiej – 12,3% i historii – 12,3% [Borowicz 1976, s. 108]. Uwagê zwraca stosunkowo równomierne rozmieszczenie studentów pochodz¹cych ze wsi na poszczegól-nych kierunkach studiów. Na matematyce (kierunek o najwy¿szym wskaŸniku udzia³u m³odzie¿y wiejskiej) by³o co prawda dwukrotnie wiêcej takich studen-tów ni¿ na filologii polskiej (kierunek najmniej „zruralizowany”), jednak jest to i tak relatywnie niewielka ró¿nica (11,3%). Na ogó³ nie by³o wówczas kierunku, który by³by szczególnie „zruralizowany”.

Bez w¹tpienia transformacja ustrojowa przynios³a znacz¹ce zmiany, jeœli cho-dzi o wskaŸniki ucho-dzia³u m³ocho-dzie¿y wiejskiej w zbiorowoœci studentów Uniwersy-tetu Miko³aja Kopernika w Toruniu. Wed³ug danych z roku akademickiego 1999/2000, 2001/2002 oraz 2008/2009, na studiach dziennych studiowa³o wów-czas odpowiednio: 13 261, 13 5252 oraz 19 702 studentów. Porównuj¹c dane

z 1972 i 1999 roku, nale¿y zwróciæ uwagê na dwa elementy. Po pierwsze na zmniejszenie odsetka m³odzie¿y wiejskiej wœród ogó³u studentów – w 1972 roku wynosi³ on 17,1%, a w 1999 roku 15,1%. Po drugie na proces wewnêtrznego ró¿-nicowania siê obecnoœci m³odzie¿y wiejskiej na ró¿nych wydzia³ach uniwersytec-kich. Wydaje siê, ¿e oba te procesy zwi¹zane by³y przede wszystkim z potransfor-macyjnym wzrostem nierównoœci spo³ecznych. Jak pokazuj¹ cykliczne badania nad zagadnieniami ruchliwoœci spo³ecznej, pierwsza dekada po prze³omie ustrojo-wym charakteryzowa³a siê wyraŸnym wzrostem nierównoœci zarówno tych ekono-2Bez Wydzia³u Prawa i Administracji.

(3)

micznych i spo³ecznych, jak i edukacyjnych [Domañski 2000]. Wynika³y one g³ównie z gwa³townych przemian w gospodarce (restrukturyzacja) i ich spo³ecz-nych konsekwencji (m.in. wzrost bezrobocia, zwiêkszenie nierównoœci dochodów, postêpuj¹ce ró¿nicowanie regionalne, marginalizacja rolnictwa). Wszystkie te pro-cesy bez w¹tpienia mia³y swoje prze³o¿enie na dostêpnoœæ studiów wy¿szych dla m³odzie¿y wiejskiej. Dopiero na prze³omie wieków nast¹pi³o odwrócenie tej ten-dencji [Domañski 2004a, b], co zwi¹zane by³o zarówno ze stabilizacj¹ i dynamicz-nym rozwojem rozedrganej dotychczas gospodarki, akcesj¹ do Unii Europejskiej, jak i istotnymi przemianami w sferze spo³eczno-edukacyjnej, a przede wszystkim wspominany ju¿ wzrost aspiracji edukacyjnych m³odzie¿y oraz przemiany w sys-temie oœwiatowym (m.in. reforma edukacyjna, upowszechnienie szkó³ matural-nych czy dynamiczny rozrost sektora uczelni niepubliczmatural-nych).

A jak jest obecnie? Czy dostêpnoœæ studiów na uniwersytecie dla m³odzie¿y wiejskiej wzros³a, czy mo¿e zmala³a? Czy pojawi³y siê, w nowych realiach spo-³ecznych i edukacyjnych, wydzia³y/kierunki mniej lub bardziej wiejskie, jeœli chodzi o sk³ad studiuj¹cej tam m³odzie¿y? Jaka by³a tendencja?

W roku akademickim 2008/2009 odsetek m³odzie¿y wiejskiej na studiach dziennych na UMK w Toruniu wynosi³ 24,0%. Najliczniej m³odzie¿ wiejska by³a obecna na Wydziale Teologicznym, gdzie poœród ogó³u studentów stanowi³a 32,7%. Na kolejnych „miejscach” znalaz³ siê Wydzia³ Matematyki i Informatyki, na którym studiowa³o 31,5% m³odzie¿y ze wsi, Wydzia³ Farmaceutyczny – 31,6%, Wydzia³ Nauk Ekonomicznych i Zarz¹dzania – 31,0%. Z kolei najmniej-szy odsetek m³odzie¿y wiejskiej studiowa³ na Wydziale Sztuk Piêknych – 18,2%, Wydziale Lekarskim – 19,9% oraz Wydziale Nauk o Zdrowiu – 21,5% (tabela 1).

TABELA 1. Odsetek studentów studiów dziennych w UMK w Toruniu zamieszkuj¹cych na obszarach wiejskich w roku akademickim 1999/2000, 2001/2002 oraz 2008/2009 [%]

TABLE 1. Percentage of full-time students at the Nicolas Copernicus University in Toruñ living at rural areas in the academic year 1999/2000, 2001/2002 and 2008/2009

Lp. Nazwa wydzia³u 1999/2000 2001/2002 2008/2009

1 Biologii i Nauk o Ziemi 18,6 23,4 24,2

2 Chemii 26,9 30,8 24,0

3 Filologiczny 16,5 19,2 24,6

4 Fizyki, Astronomii i Informatyki Stosowanej 19,4 21,5 22,0

5 Humanistyczny 16,2 17,9 22,9

6 Matematyki i Informatyki 17,9 21,7 31,5

7 Nauk Ekonomicznych i Zarz¹dzania 12,8 15,1 26,0

8 Nauk Historycznych 18,4 18,7 23,5 9 Prawa i Administracji 2,6 – 22,6 10 Sztuk Piêknych 10,0 13,0 18,2 11 Teologiczny – 41,3 32,7 12 Nauk Pedagogicznych – – 23,6 13 Lekarski – – 19,9 14 Farmaceutyczny – – 26,1 15 Nauk o Zdrowiu – – 21,5 16 Œrednio 15,1 19,8 24,0

(4)

To, co najwa¿niejsze, to fakt, ¿e na przestrzeni niemal dekady – miêdzy 1999 a 2008 rokiem, dostrzec mo¿na systematyczny wzrost wskaŸników udzia³u m³odzie¿y wiejskiej wœród studentów uniwersytetu. W 1999 roku od-setek m³odzie¿y wiejskiej wynosi³ jedynie 15,1%, w 2002 roku by³o to ju¿ 19,8%, a obecnie wskaŸnik ten wynosi 24,0%. Zatem w ci¹gu 9 lat (miêdzy 1999 a 2009 rokiem) zwiêkszy³ siê on o 8,9 p.proc. Wzrost odsetka studentów wiejskich nast¹pi³ na wszystkich wydzia³ach. NajwyraŸniejszy jest on na wy-dzia³ach, na których w 1999 roku m³odzie¿ ze wsi stanowi³a najmniejszy od-setek, a wiêc na Wydziale Prawa i Administracji (z 2,6 do 22,6%), na Wydzia-le Sztuk Piêknych (z 10,0 do 18,2%) oraz na WydziaWydzia-le Nauk Ekonomicznych i Zarz¹dzania (z 12,8 do 26,0%). Proces ten sprawi³, ¿e studia dzienne w ana-lizowanym okresie sta³y siê bardziej homogeniczne spo³ecznie – przynajmniej patrz¹c na zró¿nicowanie miêdzywydzia³owe. Ró¿nice miêdzy wydzia³em, na którym studiowa³o najmniej m³odzie¿y wiejskiej, a tym, na którym studiowa-³o jej najwiêcej, wyraŸnie zmala³y. W 1999 roku wynosi³y 24,3 p.proc., a w 2009 roku – 14,5 p.proc. (tabela 1).

Wydzia³ Teologiczny jest jednym z dwóch wydzia³ów, na których zaob-serwowaæ mo¿na zmniejszenie odsetka m³odzie¿y wiejskiej poœród ogó³u studentów. W 2002 roku, to jest w pierwszym roku funkcjonowania tego wy-dzia³u, m³odzie¿ wiejska stanowi³a a¿ 41,7% ogó³u studentów studiów dziennych. Zmniejszenie odsetka m³odzie¿y wiejskiej t³umaczyæ mo¿na dwoma czynnikami. Po pierwsze najprawdopodobniej zadzia³a³ tutaj efekt nowego kierunku w ofercie Uniwersytetu, który móg³ sprawiæ wiêksze zain-teresowanie tym kierunkiem m³odzie¿y ze wsi. PóŸniejszy okres „stabiliza-cji” sprawi³, ¿e nowo powsta³y wydzia³ ustabilizowa³ zarówno system rekru-tacji, jak i ofertê edukacyjn¹, co sprawi³o „wyrównanie” proporcji m³odzie-¿y ze wsi i z miasta. Drugim, istotniejszym czynnikiem by³o zró¿nicowanie oferty edukacyjnej na przestrzeni analizowanych 8 lat. W 2002 roku na Wy-dziale Teologicznym dostêpne by³y jedynie dwie specjalnoœci: kap³añska oraz katechetyczno-pastoralna, z których wyraŸnie dominuj¹c¹, je¿eli chodzi o liczbê studentów, by³a ta pierwsza. Natomiast w roku akademickim 2008/2009 na wydziale tym dostêpne by³y tak¿e dwie kolejne specjalnoœci: nauki o rodzinie oraz praca socjalna Caritas. Tutaj proporcje ogó³u studen-tów studiuj¹cych na specjalnoœci kap³añskiej oraz na tych pozosta³ych prze-sunê³y siê w kierunku tych „œwieckich”.

Z kolei na Wydziale Chemii, który jest drugim wydzia³em, na którym zmniej-szy³ siê odsetek studentów pochodz¹cych ze wsi, obecnie na studiach dziennych studiuje 24,0% m³odzie¿y zamieszkuj¹cej obszary wiejskie (w 1999 roku by³o ich 26,9%). W przypadku tego wydzia³u trudno jednak doszukaæ siê wiêkszych prawid³owoœci, wyjaœniaj¹cych owe fluktuacje.

Próbuj¹c wyjaœniæ zaobserwowane tendencje, nale¿y wskazaæ kilka czynni-ków. Po pierwsze widoczne jest systematyczne zmniejszanie siê nierównoœci spo³ecznych, polegaj¹ce na znacznie wiêkszym i rosn¹cym udziale m³odzie¿y wiejskiej w edukacji na poziomie wy¿szym na wielu kierunkach, na których przed 2000 rokiem nie studiowa³a. Po drugie w wyraŸny sposób zwiêkszy³a siê

(5)

dostêpnoœæ studiów wy¿szych na uniwersytecie dla m³odzie¿y ze wsi. Mówi o tym nie tylko wskaŸnik odsetka studentów wiejskich na uniwersytecie, ale równie¿ liczby bezwzglêdne m³odzie¿y ze wsi podejmuj¹cych studia. O ile na studiach dziennych w 1999 roku na toruñskim uniwersytecie studiowa³o 1411 studentów ze wsi, to obecnie studiuje ju¿ 4681, a wiêc niemal 3,5-krotnie wiê-cej. Po trzecie wielkie znaczenie dla kszta³towania siê zbiorowoœci studentów, a w konsekwencji dla dostêpnoœci uczelni dla m³odzie¿y wiejskiej ma jej struk-tura organizacyjna oraz oferta dydaktyczna. Polskie uczelnie po 1989 roku prze-sz³y i nadal przechodz¹ gruntown¹ modernizacjê. Zmianie uleg³y w³aœciwie wszystkie obszary ich funkcjonowania: sposób finansowania, struktura organi-zacyjna, oferta edukacyjna, infrastruktura itd. Niema³e znaczenie mia³y te¿ zmiany w obrêbie ca³ego systemu szkolnictwa wy¿szego. Wymieniæ tutaj nale-¿y dwa elementy: przede wszystkim zmianê znaczenia nadanego „nowej matu-rze” w kontekœcie rekrutacji na studia wy¿sze (matura sta³a siê w³aœciwie jedy-nym mechanizmem selekcji na studia) oraz w konsekwencji niemal ca³kowite zlikwidowanie systemu egzaminów (co przynios³o z jednej strony obiektywiza-cjê postêpowania rekrutacyjnego, z drugiej zaœ uniformizaobiektywiza-cjê kandydatów na studia), a tak¿e podzia³ studiów jednostopniowych (5-letnich) na dwustopniowe (studia 3 + 2), bêd¹ce konsekwencj¹ wdra¿ania w ¿ycie ustaleñ boloñskich. Bez w¹tpienia wszystkie te czynniki mniej lub bardziej wp³ywaj¹ na zainteresowanie m³odzie¿y uczelni¹ i konkretnymi kierunkami studiów, a w konsekwencji na do-stêpnoœæ edukacji dla m³odzie¿y.

O znaczeniu tych czynników niech œwiadcz¹ przemiany w obrêbie badanej uczelni. W 2004 roku Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu wch³on¹³ Akademiê Medyczn¹ w Bydgoszczy – powsta³y nowe kierunki i specjalnoœci, a w konsekwencji i wydzia³y (na UMK w Toruniu w 2001 roku powsta³ Wydzia³ Teologiczny, wraz po³¹czeniem z AM dosz³y trzy kolejne wydzia³y, w 2007 z Wydzia³u Humanistycznego wyodrêbni³ siê Wydzia³ Pedagogiczny) zmieni³y siê preferencje studentów, jedne kierunki zwiêkszy³y liczbê przyjmowanych dentów, inne radykalnie zmniejszy³y. Wszystko to sprawi³o, ¿e dostêpnoœæ stu-diów wy¿szych dla m³odzie¿y wiejskiej zwiêkszy³a siê, a odsetek studentów z ró¿nych œrodowisk w strukturze poszczególnych wydzia³ów i kierunków uleg³ pewnym fluktuacjom, które mo¿na uchwyciæ tylko w d³u¿szej perspektywie i w pewnym kontekœcie funkcjonowania uczelni.

OBECNOŒÆ M£ODZIE¯Y WIEJSKIEJ NA POSZCZEGÓLNYCH KIERUNKACH STUDIÓW

W roku akademickim 2008/2009 m³odzie¿ wiejska w najmniejszym odsetku by³a obecna na kierunku biotechnologia na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi – 14,2%. Kolejne miejsca zajê³y kierunki z wydzia³u filologicznego: japonistyka – 15,4%, anglistyka – 16,6% oraz filologia œródziemnomorska – 16,7%. Dalej ochrona dóbr kultury – 16,7% z Wydzia³u Sztuk Piêknych, historia sztuki – 16,8% z Wydzia³u Nauk Historycznych, grafika – 16,8% i edukacja artystyczna – 17,1% z Wydzia³u Sztuk Piêknych oraz turystyka i rekreacja – 17,2% z

(6)

Wy-dzia³u Biologii i Nauk o Ziemi. W pierwszej „dziesi¹tce” kierunków z najmniej-szym odsetkiem m³odzie¿y wiejskiej s¹ zatem obecne tylko kierunki z czterech wydzia³ów: Filologicznego, Sztuk Piêknych, Nauk Historycznych oraz Biologii i Nauk o Ziemi (tabela 2). Dopiero jeœli spojrzy siê na drug¹ dziesi¹tkê tego ze-stawienia, to oka¿e siê, ¿e znajduj¹ siê w nim równie¿ przedstawiciele innych wydzia³ów. S¹ to m. in. dziennikarstwo i komunikacja spo³eczna – 17,9% z Wy-dzia³u Humanistycznego czy astronomia – 20,0% z WyWy-dzia³u Fizyki, Astrono-mii i Informatyki Stosowanej. Miêdzy rokiem akademickim 2001/2002 a 2008/2009 nieco zmieni³a siê lista kierunków studiów, na których m³odzie¿ wiejska stanowi najmniejszy odsetek. Jednak spoœród dziesiêciu kierunków stu-diów z najmniejszym odsetkiem m³odzie¿y wiejskiej w 2009 roku a¿ piêæ znaj-dowa³o siê równie¿ wœród dziesi¹tki najbardziej „zruralizowanych” w 2002 ro-ku [Wasielewski 2004]. Zwraca uwagê fakt, i¿ wœród kierunków z najmniejszym odsetkiem m³odzie¿y wiejskiej w 2009 roku znajduj¹ siê trzy, które wczeœniej nie by³y dostêpne dla studentów – stanowi¹ bowiem nowo utworzon¹ ofertê (fi-lologia – japonistyka, fi(fi-lologia œródziemnomorska – oba na Wydziale Filolo-gicznym oraz turystyka i rekreacja na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi). Inte-resuj¹cym przypadkiem jest z kolei biotechnologia – kierunek z pierwszego miejsca w zestawieniu. Kierunek ten jest tzw. kierunkiem zamawianym (na II stopniu studiów) przez MNiSzW. Oznacza to, i¿ Ministerstwo w ramach dzia-³añ Programu Operacyjnego „Kapita³ ludzki” dofinansowuje edukacjê po³owy studentów tego kierunku oraz finansuje (po³owie najlepszych spoœród wszyst-kich studentów) stypendia motywacyjne w wysokoœci 1000 z³. Wydaje siê, ¿e czynnik ten ma znacz¹cy wp³yw na proces rekrutacji m³odzie¿y na tego typu stu-dia – znacz¹co zwiêksza udzia³ m³odzie¿y miejskiej. Prawdopodobnie presti¿ te-go kierunku oraz wysokie stypendia przyci¹gaj¹ znacznie czêœciej m³odzie¿ wielkomiejsk¹ (50,4%) ani¿eli wiejsk¹ (14,2%). Dzia³a zatem tutaj mechanizm autoselekcji, który w swoich konsekwencjach zmniejsza szanse m³odzie¿y wiej-skiej na dostanie siê na ten kierunek studiów. Poœrednio mo¿e to potwierdzaæ fakt, i¿ kierunek biotechnologii jest równie¿ obecny na Wydziale Lekarskim. Tam jednak nie jest kierunkiem zamawianym (stypendialnym), tam te¿ m³odzie¿ wiejska jest wyraŸnie czêœciej obecna (23,3%).

Przygl¹daj¹c siê danym zawartym w tabeli 2, mo¿na dojœæ do kilku wa¿nych wniosków. Po pierwsze struktura udzia³u m³odzie¿y wiejskiej na poszczegól-nych kierunkach – jakkolwiek ulega pewnym zmianom (zwiêkszeniu) – jest re-latywnie stabilna. Po drugie kierunki, które mia³y wczeœniej niewielki udzia³ m³odzie¿y wiejskiej w swojej strukturze, nadal charakteryzuj¹ siê niewielkim jej udzia³em. Oznacza to, i¿ odsetek m³odzie¿y wiejskiej na poszczególnych kie-runkach jest tendencj¹ relatywnie sta³¹. Podobnie ma siê rzecz w przypadku po-zycji kierunków w „rankingu”, uwzglêdniaj¹cym odsetek m³odzie¿y wiejskiej w ich strukturze – tutaj równie¿ sytuacja wygl¹da podobnie jak w 2002 roku. Mo¿na zatem s¹dziæ, i¿ udzia³ m³odzie¿y wiejskiej w strukturze kierunków stu-diów nie jest konsekwencj¹ mody na pewne kierunki, lecz efektem bardziej trwa³ych spo³eczno-kulturowych uwarunkowañ, na przyk³ad wiêkszego popytu na niektóre kierunki studiów na terenach wiejskich b¹dŸ presti¿u danych

(7)

kierun-TABELA 2. Kierunki studiów z najmniejszym odsetkiem studentów ze wsi na UMK w Toruniu w roku akademickim 2008/2009 [%]

TABLE 2. Departments of studies with the smallest percentage of students from the rural areas at the Nicolas Copernicus University in 2008/2009 academic year

Udzia³ studentów Udzia³ studentów pochodz¹cych pochodz¹cych Lp. Kierunek studiów dziennych

ze wsia z miast powy¿ej 100 tysiêcy 1 Biotechnologia (Wydzia³ Biologii i Nauk o Ziemi) 14,2 50,4

2 Filologia – japonistyka (Wydzia³ Filologiczny) 15,4 53,8

3 Filologia angielska (Wydzia³ Filologiczny) 16,6 (5) 35,6

4 Filologia œródziemnomorska (Wydzia³ Filologiczny) 16,7 44,4

5 Ochrona dóbr kultury (Wydzia³ Sztuk Piêknych) 16,7 42,5

6 Historia sztuki (Wydzia³ Nauk Historycznych) 16,8 (4) 35,8

7 Grafika (Wydzia³ Sztuk Piêknych) 16,8 (8) 41,2

8 Edukacja artystyczna (Wydzia³ Sztuk Piêknych) 17,1 (1) 44,3 9 Turystyka i rekreacja (Wydzia³ Biologii i Nauk o Ziemi) 17,2 29,1

10 Filologia w³oska (Wydzia³ Filologiczny) 17,7 (6) 44,3

aW nawiasie pozycja, jak¹ dany kierunek zaj¹³ siê w roku akademickim 2001/2002.

ród³o: Na podstawie danych UMK.

ków i profesji, do których one prowadz¹. Po trzecie „elitarnoœæ” i dostêpnoœæ kierunków studiów dla m³odzie¿y wiejskiej jest zale¿na od usytuowania danego kierunku na konkretnym wydziale. Mo¿e to sugerowaæ, i¿ pewne znaczenie w dostêpie do niektórych kierunków studiów mo¿e mieæ polityka rekrutacyjna wydzia³ów – dotyczy to zw³aszcza kierunków, które przeprowadzaj¹ w³asn¹ re-krutacjê zarówno na I, jak i II stopieñ studiów.

Równie interesuj¹ce s¹ dane, dotycz¹ce kierunków, które w roku akademic-kim 2008/2009 by³y najliczniej obsadzone przez m³odzie¿ wiejsk¹. Wœród nich na czele s¹ kierunki „nauczycielskie”: nauczanie biologii i chemii – 52,1% oraz nauczanie biologii i geografii – 41,2%, to nowe specjalnoœci nauczycielskie na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi. Równie¿ jako nauczycielskie okreœliæ mo¿-na kolejne kierunki studiów szczególnie popularne wœród m³odzie¿y wiejskiej, którymi s¹: matematyka (40,5%), teologia – specjalnoœæ kap³añska (39,9%) oraz filologia rosyjska (34,8%). Dopiero dalsze „pozycje” zajmuj¹ kierunki niezwi¹-zane tak silnie z profesj¹ nauczycielsk¹, m.in. kosmetologia – 34,7%, archiwi-styka i zarz¹dzanie dokumentacj¹ – 34,6%, socjologia PROWE (Polityka Roz-woju Obszarów Wiejskich Europy) – 32,6%, rzeŸba – 32,6% oraz miêdzywy-dzia³owe studia z ekonomii i matematyki – 32,2% (tabela 3). Jak zatem widaæ, rozk³ad kierunków z najwiêkszym udzia³em m³odzie¿y wiejskiej jest – w prze-ciwieñstwie do tych z najmniejszym udzia³em – relatywnie rozproszony po ró¿-nych wydzia³ach. Dziesiêæ najbardziej „zruralizowaró¿-nych” kierunków studiów w roku akademickim 2008/2009 reprezentuje bowiem a¿ osiem wydzia³ów. Oznaczaæ to mo¿e, ¿e w przeciwieñstwie do kierunków najmniej obsadzonych przez m³odzie¿ wiejsk¹ decyduj¹ce znaczenie o alokacji m³odzie¿y wiejskiej maj¹ czynniki ulokowane poza systemem rekrutacyjnym. Chodzi przede wszyst-kim o spo³eczne postrzeganie kierunków studiów i ich œrodowiskowy presti¿ –

(8)

TABELA 3. Kierunki studiów dziennych z najwiêkszym odsetkiem studentów ze wsi na UMK w Toruniu w roku akademickim 2008/2009 [%]

TABLE 3. Departments of full-time studies with the largest percentage of students from the rural areas at the Nicolas Copernicus University in 2008/2009 academic year

Udzia³ studentów Udzia³ studentów pochodz¹cych pochodz¹cych Lp. Kierunek studiów dziennych

ze wsia z miast powy¿ej 100 tysiêcy 1 Nauczanie biologii i chemii (Wydzia³ Biologii i Nauk o Ziemi) 52,1 16,0 2 Nauczanie biologii i geografii (Wydzia³ Biologii i Nauk o Ziemi) 41,2 17,6 3 Matematyka (Wydzia³ Matematyki i Informatyki) 40,5 (7) 22,3 4 Teologia – specjalnoœæ kap³añska (Wydzia³ Teologiczny) 39,9 (1) 14,3

5 Filologia rosyjska (Wydzia³ Filologiczny) 34,8 (5) 19,1

6 Kosmetologia (Wydzia³ Farmaceutyczny) 34,7 26,4

7 Archiwistyka i zarz¹dzanie dokumentacj¹

(Wydzia³ Nauk Historycznych) 34,6 (10) 28,4

8 Socjologia – Polityka Rozwoju Obszarów Wiejskich Europy

(Wydzia³ Humanistyczny) 32,6 (6) 33,7

9 RzeŸba (Wydzia³ Sztuk Piêknych) 32,6 (8) 27,9

10 Matematyka i ekonomia (studia miêdzywydzia³owe) 32,2 33,9

aW nawiasie pozycja, jak¹ dany kierunek zaj¹³ siê w roku akademickim 2001/2002.

ród³o: Na podstawie danych UMK.

to dotyczy kierunków nauczycielskich, b¹dŸ/i moda, która równie¿ wp³ywaæ mo¿e za ró¿ne wybory edukacyjne m³odzie¿y wywodz¹cej siê z odmiennych œrodowisk zamieszkania.

PRZYCZYNY I KONSEKWENCJE ZMIAN W DOSTÊPNOŒCI M£ODZIE¯Y WIEJSKIEJ DO STUDIÓW WY¯SZYCH

Porównanie wskaŸników udzia³u m³odzie¿y wiejskiej na poszczególnych kie-runkach studiów z lat 1972/1973, 2001/2002 i 2008/2009 pokazuje bardzo wy-raŸne zmiany. Szczególnie interesuj¹co przedstawiaj¹ siê one przy porównywa-niu najmniej i najbardziej „zruralizowanych” kierunków studiów na przestrzeni lat. Okazuje siê bowiem, i¿ miêdzy rokiem akademickim 1972/1973 a 2001/2002 nast¹pi³ dynamiczny wzrost ró¿nic miêdzy kierunkami, na których m³odzie¿ wiejska by³a najrzadziej i najliczniej reprezentowana. Jeszcze w roku 1972/1973 na kierunku najliczniej obsadzonym przez studentów ze wsi – mate-matyce, studiowa³o 21,5% m³odzie¿y wiejskiej, na najmniej obsadzonym – bio-logii, jedynie 10,2%. Z kolei w roku akademickim 2001/2002 na kierunku naj-liczniej obsadzonym przez studentów ze wsi – teologii (specjalnoœæ kap³añska), niemal co drugi (46,1%) student pochodzi³ ze wsi, natomiast na kierunku najs³a-biej obsadzonym m³odzie¿¹ wiejsk¹ – edukacji artystycznej, pochodzi³ zaledwie co siedemnasty (5,9%). Innymi s³owy, wskaŸniki udzia³u m³odzie¿y wiejskiej na kierunkach najbardziej „zruralizowanych” by³y ponad 6-krotnie wy¿sze ani¿eli na kierunkach najmniej „zruralizowanych”. Oznacza to, ¿e w porównaniu z po-cz¹tkiem lat siedemdziesi¹tych dystans ten w 2001/2002 roku zwiêkszy³ siê a¿ 3-krotnie. Jest to o tyle istotne, ¿e w tym samym okresie odsetek studentów

(9)

po-chodz¹cych ze wsi na UMK w Toruniu zmieni³ siê w niewielkim stopniu (w 1972 roku wynosi³ on 17,1%, a w 2002 roku 19,8%), a dysproporcje w udziale studentów pochodzenia wiejskiego na poszczególnych kierunkach studiów ule-g³y znacznemu zró¿nicowaniu. Zatem w miêdzy rokiem akademickim 1972/1973 a 2001/2002 obserwuje siê swoisty mechanizm, przypominaj¹cy roz-wieranie no¿yc, charakterystyczny dla procesu zwiêkszania siê nierównoœci w dostêpie do edukacji3(rysunek 1). Wraz z rozszerzaniem siê w roku

akade-mickim 2001/2002 oferty edukacyjnej zwiêksza siê równie¿ zró¿nicowanie (roz-piêtoœæ) udzia³u m³odzie¿y wiejskiej na poszczególnych kierunkach studiów. Po tym okresie, miêdzy 2001/2002 a 2008/2009 rokiem, obserwuje siê z kolei pro-ces zwiêkszania odsetka studentów wiejskich zarówno na kierunku okreœlanym jako najbardziej „zruralizowanym”, jak i na najmniej „zruralizowanym”. I tak w roku akademickim 2008/2009 na najmniej „zruralizowanym” kierunku stu-diów (biotechnologii) studiowa³o 14,2% m³odzie¿y wiejskiej, z kolei na kierun-ku najliczniej obsadzonym (nauczaniu biologii i chemii) – a¿ 52,1%, czyli po-nad 3,5-krotnie wiêcej. Ró¿nica miêdzy oboma kierunkami studiów wynosi za-tem 36,7 p.proc. W roku akademickim 1972/1973 wynosi³a ona 11,3 p.proc., a w 2001/2002 – a¿ 40,2 p.proc. (rysunek 1). Zatem miêdzy 2002 a 2009 rokiem spad³a jedynie o 3,5 p.proc. Sytuacjê tê mo¿na interpretowaæ jako proces powol-nego zmniejszania siê nierównoœci w dostêpie do edukacji (zw³aszcza na niektó-rych kierunkach studiów). Dzieje siê to de facto dziêki wyraŸnemu zwiêkszeniu odsetka m³odzie¿y wiejskiej studiuj¹cej na uniwersytecie ogó³em.

RYSUNEK 1. Odsetek studentów wiejskiego pochodzenia na kierunkach najmniej i najbardziej „zruralizowa-nych” na UMK w Toruniu w latach 1972–2009

FIGURE 1. Percentage of students from the rural areas which are the least and the most common at the Nico-las Copernicus University in 1972–2009

ród³o: Na podstawie danych UMK. 60 50 40 20 10 0 1972 2002 2009 Kierunek najmniej „zruralizowany” Kierunek najbardziej „zruralizowany”

3Co ciekawe, analogiczny mechanizm zaobserwowano w dostêpie do najwy¿szych pozycji

(10)

Podsumowuj¹c, wydaje siê, ¿e opisywany proces œwiadczy o przemianach (fluktuacjach) nierównoœci spo³ecznych w dostêpie do studiów wy¿szych m³o-dzie¿y z terenów wiejskich w czasie transformacji systemowej. Pierwsza deka-da transformacji charakteryzuje siê znacznym wzrostem nierównoœci edukacyj-nych. Z kolei w ostatnich kilku latach obserwowaæ mo¿na niewielkie ich zmniej-szanie. Im mniejszy dystans (definiowany punktami procentowymi) miêdzy naj-bardziej i najmniej „wiejskim” kierunkiem studiów, tym mniejsze zró¿nicowa-nie w dostêpie do ró¿nych kierunków studiów. WskaŸnikiem œwiadcz¹cym po-œrednio o tym fakcie mo¿e byæ miêdzy innymi informacja o odsetku studiuj¹-cych na 10 najbardziej i najmniej „zruralizowanych” kierunkach studiów spo-œród ogó³u studentów. Kiedy spojrzymy na dane z roku akademickiego 2001/2002, to oka¿e siê, ¿e na 10 najtrudniej dostêpnych kierunkach studiów studiowa³o 9,8% spoœród ogó³u studentów studiów dziennych, w tym jedynie 5,9% wœród studentów wiejskich. Z kolei na 10 najbardziej „zruralizowanych” a¿ 17,3%, w tym 20,0% wœród m³odzie¿y wiejskiej. Innymi s³owy, m³odzie¿ wiejska studiowa³a na kierunkach, które by³y mniej liczne (na które rok rocznie przyjmowa³o siê relatywnie niewielk¹ liczbê studentów). Wynika³oby z tego, ¿e niektóre kierunki studiów (z racji procedur rekrutacyjnych czy swojej atrakcyj-noœci) zamykaj¹ siê na pewien typ m³odzie¿y – staj¹ siê tym samym bardziej eli-tarne, inne zaœ staj¹ siê ofert¹ szeroko otwart¹, bazuj¹c¹ na m³odzie¿y mniej wy-selekcjonowanej. Ale byæ mo¿e jest te¿ tak, ¿e ma³y limit przyjêæ zwi¹zany ze specyfik¹ kierunku rozstrzyga o ma³o widocznej obecnoœci studentów wiejskie-go pochodzenia. Przyk³adem s¹: filologia angielska (na I rok przyjêto 62 osoby), grafika (na I rok przyjêto 19 osób) czy malarstwo (na I rok przyjêto 11 osób). Z kolei kierunki, na których m³odzie¿ wiejska stanowi³a znaczny odsetek, by³y w wiêkszoœci doœæ liczne i to one „ci¹gnê³y w górê” wskaŸniki udzia³u m³odzie-¿y wiejskiej na ca³ym uniwersytecie. Przyk³adem s¹: chemia (na I rok przyjêto 197 osób), biologia (na I rok przyjêto 115), teologia – specjalnoœæ katechetycz-no-pastoralna (na I rok przyjêto 148 osób) czy ochrona œrodowiska (na I rok przyjêto 117 osób). Jest to o tyle istotne, ¿e ogólna tendencja by³a (i jest) taka, ¿e im liczniejszy nabór na I rok studiów, tym proporcjonalnie ³atwiej by³o siê na niego dostaæ.

Nieco odmienne prawid³owoœci mo¿na dostrzec w przypadku danych doty-cz¹cych roku akademickiego 2008/2009. Okazuje siê bowiem, ¿e odsetek stu-dentów studiuj¹cych na dziesiêciu najbardziej i najmniej „zruralizowanych” kie-runkach studiów jest bardzo zbli¿ony i wynosi odpowiednio 6,5 oraz 6,3%. Oznacza to, w pewnym uproszczeniu, i¿ rozk³ad studentów wiejskich w obrêbie dostêpnych kierunków studiów jest proporcjonalny. Brak dysproporcji œwiad-czyæ mo¿e o wp³ywie innych czynników ni¿ liczebnoœæ poszczególnych kierun-ków. Czynniki te mog¹ mieæ charakter psychospo³eczny.

Nale¿y jednak stwierdziæ, ¿e proces ró¿nicowania siê poszczególnych kierun-ków studiów (i typów szkó³), ze wzglêdu na wielkoœæ odsetka studiuj¹cej na nich m³odzie¿y wiejskiej, by³ zauwa¿alny równie¿ wczeœniej, w latach znacz-nych zmian w szkolnictwie wy¿szym [Szczepañski 1963, s. 91, Kubiak i Kwa-œniewicz 1967]. Zasadne jest zatem przypuszczenie, ¿e proces ten jest w

(11)

istot-ny sposób zwi¹zaistot-ny z przemianami wy¿szych uczelni (przede wszystkim zaœ ze znacznym zwiêkszeniem oferty edukacyjnej). Przyjmuj¹c takie za³o¿enie, nie bez znaczenia staj¹ siê zmiany, jakie wspó³czeœnie zachodz¹ w obszarze szkol-nictwa wy¿szego. Przede wszystkim znacz¹co zwiêkszy³a siê dro¿noœæ ca³ego systemu edukacji, a uczelnie wy¿sze stanê³y przed koniecznoœci¹ urynkowienia oferty edukacyjnej w obliczu konkurencji uczelni niepublicznych. W okresie ostatnich 30 lat Uniwersytet Miko³aja Kopernika w Toruniu potroi³ liczbê ofero-wanych kierunków studiów i prawie 4-krotnie zwiêkszy³ liczbê studentów. By-³o to spowodowane zarówno zwiêkszonym popytem mBy-³odzie¿y na studia, otwar-ciem siê uczelni na nowe kierunki, jak i koniecznoœci¹ walki o studentów z in-nymi uczelniami (zw³aszcza niepubliczin-nymi). Efektem tych procesów by³o co-raz dalej id¹ce ró¿nicowanie siê kierunków studiów ze wzglêdu na ich akade-micki presti¿ oraz atrakcyjnoœæ na rynku pracy. Innymi s³owy, niektóre kierunki studiów, a œciœlej dyplomy ich ukoñczenia, sta³y siê w spo³ecznej œwiadomoœci swoistymi przepustkami do wysokiej pozycji spo³eczno-zawodowej w przysz³o-œci [Collins 1979], inne zaœ stanowi¹ „œlep¹ uliczkê” w drodze do wysokiej po-zycji spo³ecznej. Pamiêtaæ przy tym nale¿y, i¿ wspomniane procesy podlegaj¹ mechanizmom spo³ecznego popytu i poda¿y. Innymi s³owy, nastêpuj¹ wyraŸne fluktuacje w kolejnych latach i rocznikach m³odzie¿y, jeœli chodzi o popularnoœæ pewnych kierunków studiów. Sprawia to, ¿e kierunki popularne i modne w jed-nym roku nie musz¹ byæ takowe w latach kolejnych4.

PODSUMOWANIE

Dotychczasowe ustalenia pozwalaj¹ stwierdziæ, i¿ m³odzie¿ wiejska jest na-dal wyraŸnie rzadziej obecna na studiach uniwersyteckich. Trudno jednak nie zauwa¿yæ, i¿ dostrzegalne w ostatniej dekadzie zmiany maj¹ charakter pozytyw-ny – m³odzie¿ wiejska jest na uniwersytecie obecna coraz powszechniej. Zmia-na ta ma charakter zZmia-nacz¹cy. O ile jedZmia-nak w skali ca³ego uniwersytetu wskaŸni-ki obecnoœci m³odzie¿y wiejswskaŸni-kiej wyraŸnie wzrastaj¹, o tyle na poziomie wy-dzia³ów i kierunków studiów proces ten jest bardzo zró¿nicowany. W konse-kwencji spo³eczne nierównoœci w dostêpie m³odzie¿y wiejskiej do studiów wy¿-szych widoczne s¹ przede wszystkim na poziomie konkretnych wydzia³ów i kie-runków studiów, gdzie uwydatniaj¹ siê poprzez zró¿nicowany sk³ad spo³eczny i œrodowiskowy m³odzie¿y. I jakkolwiek charakter alokacji nie jest wskaŸnikiem spo³ecznych nierównoœci, to czynniki j¹ kszta³tuj¹ce ju¿ taki walor diagnostycz-ny maj¹. G³ówdiagnostycz-nymi czynnikami ró¿nicuj¹cymi obecnoœæ m³odzie¿y wiejskiej na studiach uniwersyteckich jest proces autoselekcji, przejawiaj¹cy siê poprzez wy-bór okreœlonych, g³ównie nauczycielskich kierunków studiów, popularnoœæ da-nego kierunku studiów (m.in. spo³eczny presti¿ kierunku studiów, popyt na pew-ne kompetencje) oraz usytuowanie dapew-nego kierunku w obrêbie konkretpew-nego wy-4St¹d tak wa¿ne w badaniach procesów selekcji i autoselekcji do wy¿szego wykszta³cenia s¹

ba-dania dynamiczne oraz ich odniesienie do kontekstu spo³eczno-kulturowego, w którym zosta³y zrealizowane.

(12)

dzia³u, za czym idzie okreœlona polityka rekrutacyjna (m.in. liczba przyjêæ na studia i ewentualne egzaminy wstêpne).

BIBLIOGRAFIA

Borowicz R., 1976: Selekcje spo³eczne w toku kszta³cenia w szkole wy¿szej. IRWiR PAN, War-szawa.

Collins R., 1979: The Credential Society. A Historical Sociology of Education and Stratification. Academic Press, New York.

Domañski H., 2000: Hierarchie i bariery spo³eczne w latach dziewiêædziesi¹tych. ISP, Warszawa. Domañski H., 2004a: O ruchliwoœci spo³ecznej w Polsce. IFiS PAN, Warszawa.

Domañski H., 2004b: Selekcja pochodzeniowa do szko³y œredniej i na studia. „Studia Socjologicz-ne” 2.

Kubiak H., Kwaœniewicz W., 1967: Niektóre aspekty procesu demokratyzacji szkolnictwa

wy¿sze-go.„Studia Socjologiczne” 4.

Szczepañski J., 1963: Socjologiczne zagadnienia szkolnictwa wy¿szego. PWN, Warszawa. Wasielewski K., 2004: M³odzie¿ wiejska na UMK w Toruniu. „Wieœ i Rolnictwo” 1.

RURAL YOUTH STUDYING AT UNIVERSITIES – SOCIAL SELECTION, PRESENCE AT UNIVERSITIES, DETERMINANTS

Abstract. The aim of the article is to draw attention to the current trends in the rural youth’s

access to university education and the main directions of the rural youth's allocation in the structure of institutions of higher learning. During many years rural youth relatively rarely studied at universities. This fact was attributable to social-economic, cultural and educational factors. The situation changed after the accomplishment of systemic transformation in the result of which young people from rural areas more and more often study at universities. As the presented data show, this does not mean that rural youth has – in comparison with urban youth, equal access to individual departments and directions of studies. It turns out that the general indicators of the rural youth’s presence at universities are clearly rising. However, truly revealing are the indicators for individual departments and directions of studies which suggest that the main factors determining the presence of rural youth at universities are: auto-selection, evidenced by the tendency to choose definite – chiefly pedagogical, directions of studies, the popularity of a given direction of studies (attributable to social prestige or demand for definite competencies, etc.), the position of a given direction of studies within a definite department and, consequently, the pursued recruitment policy (the number of students that can be admitted, possible entrance examinations, etc.).

Key words: social and educational inequalities, rural youth, social selection and

Cytaty

Powiązane dokumenty

6) Możliwości pracy z dzieckiem zagrożonym patologią społeczną. Miejsce: Waldorfska Szkoła Podstawowa, ul Lekarska 3, 9) Dysleksja: przyczyny, rodzaje, objawy. Omówienie

Założenia i cele przedmiotu Celem jest wprowadzenie w podstawowe pojęcia, pytania i odpowiedzi filozofii europejskiej.. Prezentowane są systemy filozoficzne stanowiące

Warunkiem zaliczenia jest systematyczne uczestniczenie w ćwiczeniach, znajomość wymaganej przez prowadzącego zajęcia literatury oraz aktywność w czasie zajęć (ocenianie

Wybrane wiersze i przekłady, Kraków 1989 (lub inny wybór poezji)M. Kuśniewicz, Król Obojga Sycylii lub Lekcja martwego

Warunkiem przystąpienia do całościowego egzaminu z Poetyki z elementami teorii literatury i Analizy literackiej po semestrze czwartym jest uprzednie zdobycie zaliczeń z każdego

Forma i warunki zaliczenia przedmiotu, w tym zasady dopuszczenia do egzaminu, zaliczenia z przedmiotu, a także formę i warunki zaliczenia poszczególnych form zajęć wchodzących w

Metody dydaktyczne Teoretyczne treści nauczania przedmiotu są przekazywane na wykładach (60godz. dydaktycznych rocznie), a praktyczne nabywanie

14. Zapoznanie z wiedzą na temat na temat zasad i metod nauczania, budowania sytuacji edukacyjnych, planowania procesu nauczania języka polskiego i kształcenie umiejętności