Dawid Mac´kiewicz, Anna Dryz˙ałowska, Leszek Bielawski, Jerzy Falandysz
ZAWARTOS
´
C
´
WYBRANYCH PIERWIASTKO
´
W W OWOCNIKACH
GA˛SKI ZIELONKI TRICHOLOMA EQUESTRE (L.) KUMMER
Z OKOLIC GMINY RZECZENICA*
)Zakład Chemii S
´
rodowiska i Ekotoksykologii Uniwersytetu Gdan´skiego Kierownik: prof. dr hab. J. FalandyszMetoda˛ atomowej spektrometrii emisyjnej z plazma˛ wzbudzona˛ indukcyjnie (ICP-AES) oznaczono zawartos´c´ Ag, Al, Ba, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, K, Mg, Mn, Na, Ni, P, Pb, Rb, Sr i Zn w owocnikach (osobno kapeluszach i trzonach) ga˛ski zielonki oraz w substracie glebowym z terenu gminy Rzeczenica (powiat człuchowski) w woj. pomorskim.
Hasła kluczowe: fosfor, grzyby, makropierwiastki, mikropierwiastki, skład mineral-ny, z˙ywnos´c´.
Key words: food, fungi, mushrooms, macroelements, microelements, mineral composition, phosphorus, wild food.
Ga˛ska zielonka Tricholoma equestre (L.) Kummer albo Tricholoma flavovirens (Pers.: Fr.) Lund et Nannf., to dziko rosna˛cy, pospolity w kraju grzyb saprofityczny z rodziny ga˛skowatych (Tricholomataceae). Grzyb ten wspo´łz˙yje w mikoryzie z sosna˛ – szczego´lnie che˛tnie na terenach piaszczystych, a poza lasami iglastymi tez˙ pojawia sie˛, ale rzadko w lasach lis´ciastych. Wysyp owocniko´w od wrzes´nia do kon´ca listopada. Zieleniatka (nazwa ludowa ga˛ski zielonki) jest zaliczana do grzybo´w o duz˙ych walorach smakowych i jest che˛tnie zbierana (1, 2). W badaniach własnych przedstawiono dane o zawartos´ci 19 pierwiastko´w w reprezentatywnej partii owocniko´w ga˛ski zielonki oraz gleby spod owocniko´w z obszaru gminy Rzeczenica (powiat człuchowski) w woj. pomorskim. Znajomos´c´ wartos´ci wspo´ł-czynnika bionagromadzania (BCF; bioconcentration factor) badanych pierwiast-ko´w umoz˙liwia ocene˛ zdolnos´ci gatunku grzyba do nagromadzania pierwiastpierwiast-ko´w (3, 4, 5).
MATERIAŁ I METODY
Owocniki ga˛ski zielonki oraz substrat glebowy spod owocniko´w (0 – 10 cm, wierzchnia warstwa gleby) zebrano z 10 przestrzennie odległych od siebie miejsc na obszarze gm. Rzeczenica (powiat człuchowski) w woj. pomorskim na jesieni 2003 r. Owocniki bezpos´rednio po zebraniu oczyszczano z pozostałos´ci piasku, *) Badania wsparte finansowo w ramach projekto´w nr BW/8000-5-0284-6 oraz DS/8250-4-0092-8.
traw lub igliwia przy uz˙yciu plastikowego noz˙a. Ogo´łem zebrano 16 owocniko´w, z kto´rych sporza˛dzono 10 pro´bek (od 1 do 3 owocniko´w w pro´bce). Wielkos´c´ owocniko´w wyraz˙ona s´rednica˛ kapelusza i długos´cia˛ trzonu mies´ciła sie˛ w prze-dziale, odpowiednio, od 5 do 10,5 cm i od 3,5 do 7 cm. Grzyby suszono przez kilka dni w temperaturze pokojowej w przewiewnym, suchym i czystym pomieszczeniu,
a dosuszano do stałej masy w suszarce elektrycznej w temp. 40°C. Naste˛pnie
owocniki, osobno kapelusze i trzony, ucierano w moz´dzierzu agatowym na proszek. Podwielokrotnos´c´ (0,2 – 0,3 g) sproszkowanej i odwodnionej pro´bki poddawano mineralizacji cis´nieniowej z roztworem ste˛z˙onego kwasu azotowego (65% HNO3,
Suprapoor®, Merck) w naczyniach teflonowych (Teflon® TFM – XP 1500 Plus,
Hatthews, NC,, USA) w piecu mikrofalowym MARS 5 (Microwave Accelerated Reaction System, CEM Corp., Hatthews, NC, USA).
Substrat glebowy (ok. 100 g) umieszczano w woreczkach polietylenowych i dalej suszono przez kilka dni na powietrzu w temperaturze pokojowej. Po usunie˛ciu ewentualnych widocznych zanieczyszczen´ – kamyki, korzonki itp. glebe˛ przesie-wano przez sito nylonowe o s´rednicy oczek 1 mm. Naste˛pnie do kwarcowych
zlewek nawaz˙ono 5 g pro´bki gleby, dodawano 5 cm3wody dejonizowanej i 2,5 cm3
roztworu ste˛z˙onego kwasu azotowego i tak pozostawiono na 24 godz. Po tym czasie
dodawano kolejna˛ porcje˛ 10 cm3 wody. Otrzymany wycia˛g płynny przesa˛czono
przez sa˛czek typu Whatman No. 42 do kolb miarowych o obj. 50 cm3.
Pierwiastki oznaczono technika˛ atomowej spektrometrii emisyjnej z plazma˛ wzbudzona˛ indukcyjnie ICP-AES (Optima 2000 DV, Perkin-Elmer Instruments, Shelton, CT, USA). Miarodajnos´c´ wyniko´w sprawdzano analizuja˛c, poza pro´ba˛ s´lepa˛ oraz własnym (wewna˛trzlaboratoryjnym) materiałem referencyjnym (sprosz-kowane owocniki sarniaka dacho´wkowatego), takz˙e biologiczne materiały od-niesienia o certyfikowanej zawartos´ci oznaczanych pierwiastko´w (NIST-SRM 1570a – spinach leaves – lis´cie szpinaku z National Institute of Standards and Technology, USA), oraz uczestnicza˛c z bardzo dobrym wynikiem w badaniach interkalibracyjnych (Proficiency Test of Trace Elements in Lichen IAEA-338 International Atomic Energy Agency) (6).
WYNIKI I ICH OMO
´
WIENIEWartos´ci s´redniej arytmetycznej, odchylenia standardowego, mediany i rozste˛pu ste˛z˙en´ badanych pierwiastko´w w kapeluszach, trzonach i substracie wraz z ob-liczonymi wartos´ciami wspo´łczynnika BCF oraz ilorazem z ste˛z˙enia poszczego´l-nych pierwiastko´w w kapeluszach i trzonach ga˛ski zielonki zestawiono w tab. I. Kadm, oło´w to pierwiastki szkodliwe dla zdrowia, a ich zawartos´c´ w z˙ywnos´ci jest limitowana – odpowiednio 0,05 i 0,1 mg/kg masy mokrej (s´wiez˙ych grzybo´w) (7). Kadm i oło´w w kapeluszach ga˛ski zielonki z terenu gm. Rzeczenica
wy-krywano przecie˛tnie w ste˛z˙eniu, odpowiednio, 1,2± 0,3 i 0,80 ± 0,55 mg/kg masy
suchej, a maksymalnie 1,7 i 2,3 mg/kg (tab. I). W przeliczeniu na mase˛ mokra˛ (przyjmuja˛c, z˙e zawartos´c´ wody w owocnikach grzybo´w wynosi przecie˛tnie 90%) badane ga˛ski zawierały kadm i oło´w przecie˛tnie w ste˛z˙eniu, odpowiednio, 0,12
i 0,08 mg/kg. S
´
rednia zawartos´c´ kadmu w ga˛sce zielonce przekraczałaT a b e la I. Pierwiastki w g a˛ sce zielonce z terenu gm. Rzecznica (s´ rednia, odchylenie standardowe, mediana i rozste ˛p ; mg/kg m.s.) T a b le I. Elements in the pileus of Sand Knight-cap from the Rzecznica commune (mean, SD, and range; mg/kg d.m.) Pier-wiastek Kapelusz Trzon Gleba (mg/kg) K/T (C/S) mg/kg BCF mg/kg BCF Al 230 ± 160; 190 (82-670) 0,13 ± 0,08; 0,10 (0,04-0,32) 130 ± 70; 110 (33-280) 0,07 ± 0,03; 0,07 (0,02-0,13) 1900 ± 180; 1900 (1600-2200) 2,0 ± 0,7 Ag 1,8 ± 0,7; 1,6 (1,1-3.3) 110 ± 40; 100 (68-180) n.a. n.a. 0,016 ± 0,002; 0,017 (0,012-0,019) n.a. Ba 0,89 ± 0,44; 0,69 (0,47-1,7) 0,13 ± 0,07; 0,09 (0,06-0,26) 0,51 ± 0,25; 0,42 (0,21-0,94) 0,07 ± 0,04; 0,05 (0,02-0,14) 7,4 ± 0,84; 7,4 (6,5-8,6) 1,9 ± 0,6 Ca 250 ± 220; 150 (96-780) 2,6 ± 1,7; 1,9 (1,0-1,9) 110 ± 130; 53 (32-392) 1,2 ± 1,2; 0,62 (0,34-3,6) 89 ± 15; 91 (72-124) 2,7 ± 0,9 Cd 1,2 ± 0,3; 1,1 (0,83-1,7) 27 ± 8; 26 (19-41) n.a. n.a. 0,04 ± 0,01; 0,04 (0,03-0,06) n.a. Co 0,11 ± 0,04; 0,10 (0,07-0,19) 0,23 ± 0,09; 0,21 (0,10-0,36) n.a. n.a. 0,52 ± 0,12; 0,50 (0,30-0,67) n.a. Cu 38 ± 7; 37 (29-50) 28 ± 6; 27 (21-40) 12 ± 2,8; 12 (9,4-20) 8,8 ± 2,0; 8,2 (6,7-13) 1,4 ± 0,2; 1,4 (1,1-1,7) 3,2 ± 0,7 Cr 0,27 ± 0,17; 0,21 (0,15-0,72) 0,15 ± 0,11; 0,10 (0,08-0,42) n.a. n.a. 1,9 ± 0,3; 1,8 (1,5-2,6) n.a. Fe 240 ± 120; 200 (130-570) 0,09 ± 0,05; 0,08 (0,05-0,22) 120 ± 54; 110 (43-230) 0,04 ± 0,02; 0,04 (0,02-0,09) 2600 ± 360, 2500 (2300-3500) 2,2 ± 0,7 K 45000 ± 4900; 46000 (37000-50000) 720 ± 150; 700 (440-940) 36000 ± 3600; 36000 (30000-42000) 570 ± 110; 540 (410-730) 64 ± 12; 63 (51-85) 1,3 ± 0,2 Mg 1000 ± 93; 1000 (870-1100) 9,9 ± 1,2; 10 (7,6-12) 710 ± 40; 710 (620-760) 6,8 ± 0,7; 6,7 (5,7-8,0) 100 ± 7; 100 (93-114) 1,4 ± 0,2 Mn 46 ± 16; 54 (24-65) 0,26 ± 0,13; 0,25 (0,12-0,46) 20 ± 6; 23 (10-27) 0,11 ± 0,05; 0,11 (0,05-0,19) 190 ± 56; 180 (140-290) 2,2 ± 0,4 Na 930 ± 220; 930 (660-1400) 92 ± 27; 94 (56-130) 2400 ± 840; 2200 (1700-3900) 250 ± 110; 230 (120-500) 11 ± 4; 8,8 (7,5-18) 0,40 ± 0,07 Ni 0,23 ± 0,08; 0,22 (0,12-0,37) 0,40 ± 0,14; 0,40 (0,17-0,66) n.a. n.a. 0,61 ± 0,14; 0,61 (0,43-0,93) n.a. P 5500 ± 580; 5700 (4500-6200) 12 ± 3; 12 (9,0-18) 3500 ± 300; 3600 (3000-4000) 7,9 ± 1,4; 7,6 (6,2-10) 450 ± 64; 450 (350-550) 1,6 ± 0,2 Pb 0,80 ± 0,55; 0,59 (0,44-2,3) 0,04 ± 0,03; 0,04 (0,02-0,12) n.a. n.a. 19 ± 5; 19 (12-27) n.a. Rb 830 ± 140; 840 (570-1000) 660 ± 220; 600 (470-1200) 380 ± 90; 340 (270-540) 300 ± 86; 270 (210-470) 1,3 ± 0,3; 1,3 (0,71-1,7) 2,2 ± 0,4 Sr 0,53 ± 0,35; 0,39 (0,23-1,3) 1,1 ± 0,6; 0,81 (0,46-2,2) 0,26 ± 0,22; 0,17 (0,09-0,68) 0,52 ± 0,41; 0,35 (0,19-1,4) 0,50 ± 0,11; 0,49 (0,35-0,73) 2,3 ± 0,9 Zn 230 ± 21; 230 (200-270) 41 ± 3; 40 (36-45) 130 ± 8; 130 (110-140) 22 ± 1,2; 23 (20-24) 5,7 ± 0,2; 5,7 (5,4-6,1) 1,8 ± 0,1 Objas ´nienia: n.a. – nie analizowano.
ne normy przecie˛tnie o 240%, a ołowiu nie przekraczała. W przypadku pro´bek jednostkowych (pierwotnych) przekroczenie tolerancji dla kadmu odnotowano u 100%, a ołowiu u 10% przypadko´w. Wartos´ci s´rednie ste˛z˙en´ Cd i Pb w glebie
wyniosły, odpowiednio, 0,04± 0,01 i 19 ± 5 mg/kg m.s.
Zawartos´c´ kadmu i ołowiu w ga˛sce zielonce z terenu gm. Rzecznica mies´ci sie˛ w dolnym zakresie wartos´ci odnotowanych u tego gatunku z kilku innych miejsc w kraju (tab. II). W przypadku takich pierwiastko´w, jak: bar, stront, srebro i niekto´rych innych moz˙na wykazac´ mniejsze lub wie˛ksze zro´z˙nicowanie wartos´ci ste˛z˙en´ w owocnikach ga˛ski w zalez˙nos´ci od miejsca pochodzenia grzybo´w (tab. II). Kapelusze i trzony ga˛ski zielonki z terenu gm. Rzecznica moz˙na uznac´ za wzgle˛dnie zasobne w potas, gdyz˙ wysuszone przecie˛tnie zawierały ten pierwiastek T a b e l a II. Niekto´re pierwiastki w ga˛sce zielonce ze stanowisk w Polsce i innych krajach europejskich (mg/kg m.s.; adaptowano)
T a b l e II. Some elements in Sand Knight-cap from sites in Poland and other European countries (mg/kg d.m.; adapted)
Pier-wiastek Element
Stanowisko i rok
Site and year n*
Kapelusz Cap Trzon Stalk Owocnik Fruiting body Poz. pis´m. Reference Ag Buszkowy Go´rne, 1994 Hel, 2004 3 15 3,5±0,40 1,1±0,20 – – – – 3 14 Al Hel, 2004 15 520±170 130±23 – 14 Ba Hel, 2004 15 1,2±0,20 0,35±0,06 – 14 Ca Buszkowy Go´rne, 1994 Hel, 2004 3 15 150±25 65±11 – 31±12 – – 3 14 Cd Buszkowy Go´rne, 1994 Brusy, Sopot Łubiana, gm. Kos´cierzyna, 1994 Hel, 2004 3 n.p. 11 15 1,5±0,2 – 1,7±0,3 1,6±0,5 – – 2,1±1,8 – – 3,7; 4,1 – – 3 9 12 14 Co Destna, Czechy, 1972 Lisov, Czechy, 1972 Protivin, Czechy, 1972 Hel, 2004 n.p. n.p. n.p. 15 – – – 0,16±0,03 – – – – 0,27 1,9 1,5 – 13 13 13 14 Cr Hel, 2004 15 0,32±0,08 – – 14 Cu Lugo, Hiszpania, 1995 Buszkowy Go´rne, 1994 Brusy, Sopot Hel, 2004 6 3 n.p. 15 – 55±16 – 45±10 – – – 42±28 72±26 – 22; 38 – 8 3 9, 10 14 Fe Buszkowy Go´rne, 1994 Destna, Czechy, 1972 Lisov, Czechy, 1972 Protivin, Czechy, 1972 Hel, 2004 3 n.p. n.p. n.p. 15 43±6 – – – 420±120 – – – – 86±13 – 156 186 196 – 3 11 11 11 14 K Buszkowy Go´rne, 1994 Hel, 2004 3 15 70000±20000 32000±3000 – 14000±3000 – – 3 14 Mg Buszkowy Go´rne, 1994 Hel, 2004 3 15 1400±100 770±38 – 600±43 – – 3 14 56 D. Mac´kiewicz i inni Nr 1
T a b e l a II. (cd.) T a b l e II. (cont.) Pier-wiastek Element Stanowisko i rok
Site and year n*
Kapelusz Cap Trzon Stalk Owocnik Fruiting body Poz. pis´m. Reference Mn Buszkowy Go´rne, 1994 Brusy, Sopot Destna, Czechy, 1972 Lisov, Czechy, 1972 Protivin, Czechy, 1972 Hel, 2004 3 n.p. n.p. n.p. n.p. 15 36±6 – – – – 24±2,5 – – – – – 8,4 ±1,7 – 111 26 50 29 – 3 9, 10 11 11 11 14 Na Buszkowy Go´rne, 1994 Hel, 2004 3 15 60 ± 14 4400±1500 – 11000±2300 – – 3 14 Ni Hel, 2004 15 0,26±0,05 – – 14 P Buszkowy Go´rne, 1994 Hel, 2004 3 15 8300±1200 4000±300 – 2500±290 – – 3 14 Pb Buszkowy Go´rne, 1994 Brusy, Sopot Hel, 2004 3 n.p. 15 0,67±0,58 – 3,3±0,8 – – – – 6,3; 17 – 3 9 14 Rb Buszkowy Go´rne, 1994 Hel, 2004 3 15 2000±680 900±110 – 260±53 – – 3 14 Sr Buszkowy Go´rne, 1994 Hel, 2004 3 15 0,85±0,22 0,42±0,13 – 0,13±0,03 – – 3 14 Zn Lugo, Hiszpania, 1995 Buszkowy Go´rne, 1994 Brusy, Sopot Hel, 2004 6 3 n.p. 15 – 460±25 – 220±22 – – – 130±28 233±74 – 45; 43 – 8 3 9 14 Objas´nienia: n.p. – nie podano danych; * – liczba pro´bek.
w ilos´ci, odpowiednio, 45000 i 36000 mg/kg m.s.; a takz˙e bogate w: fosfor (5500 i 3500 mg/kg); so´d (930 i 2400 mg/kg); rubid (830 i 660 mg/kg); magnez (1000 i 710 mg/kg); glin (230 i 130 mg/kg); z˙elazo (240 i 120 mg/kg); cynk (230 i 130 mg/kg); wapn´ (250 i 110 mg/kg); miedz´ (38 i 28 mg/kg) oraz mangan (46 i 20 mg/kg) (tab. I).
Zdolnos´c´ grzyba do nagromadzania lub wykluczania pierwiastko´w w owocniku lub jego cze˛s´ciach ocenia sie˛ na podstawie wartos´ci wspo´łczynnika BCF. Wspo´ł-czynnik BCF jest to iloraz z wartos´ci ste˛z˙enia pierwiastka w owocniku i substracie. Spos´ro´d badanych pierwiastko´w duz˙e wartos´ci wspo´łczynnika bionagromadzania (biokoncentracji) u ga˛ski odnotowano dla potasu, rubidu, sodu, miedzi i magnezu. Wie˛ksze od jednos´ci wartos´ci BCF zaro´wno dla kapeluszy, jak i trzono´w ga˛ski zielonki odnotowano takz˙e dla Ca, P i Zn, a mniejsze od jednos´ci dla Al, Ba
i Mn. W przypadku strontu wartos´ci BCF> 1 wykazano dla kapeluszy a BCF < 1
dla trzono´w.
Spos´ro´d dwo´ch metali zdecydowanie toksycznych dla ssako´w wartos´c´ BCF
kadmu i ołowiu w kapeluszach ga˛ski wyniosła, odpowiednio, 27± 8 i < 1 (tab. I),
wskazuja˛c na znaczne moz˙liwos´ci nagromadzania jednego, a wykluczania dru-giego.
D. M a c´ k i e w i c z, A. D r y z˙ a ł o w s k a, L. B i e l a w s k i, J. F a l a n d y s z SELECTED ELEMENTS CONTENT OF THE FRUITING DOBIES OF SAND KNIGHT-CAP
TRICHOLOMA EQUESTRE (L.) KUMMER FROM THE SURROUNDINGS OF COMMUNITY RZECZENICA
S u m m a r y
Ag, Al, Ba, Ca, Cd, Co, Cr, Cu, Fe, K, Mg, Mn, Na, Ni, P, Pb, Rb, Sr and Zn have been determined in Sand Knight-cap and soil substrate collected from the area of the Rzeczenica County. Also have been calculated BCF values of elements in cap and stalks of Sand Knight-cap. Mushroom and soil samples were collected in fall of 2003. Elements were determined by ICP-AES. Cadmium and lead content of the caps of Sand Knight-cap was 1,2± 0,3 and 0,80 ± 0,55 mg/kg d.m., respectively (max. up to 1,7 and 2,3 mg/kg d.m.). The caps and stalks of Sandy-Knight cap were relatively abundant in potassium with 45000 and 36000 mg/kg d.m., respectively, and also in phosphorous with 5500 and 3500; sodium with 930 and 2400; magnesium with 1000 and 710; rubidium with 830 and 380; calcium with 250 and 110; iron with 240 and 120; aluminum with 230 and 130; zinc with 230 and 130; mangane with 46 and 20 and copper with 38 and 28 mg/kg d.m. Silver, barium and cadmium in the caps of Sandy-Knight cap were at the concentration of an order of 1.0 mg/kg d.m., while chromium, nickel and cobalt at < 0,5 mg/kg d.m. Data on mineral composition of Sand Knight-cap available from an open scientific literature are reviewed.
PIS´MIENNICTWO
1. Gumin´ska B., Wojewoda W.: Grzyby i ich oznaczanie. PWRiL, Warszawa 1985. – 2. http://grzyby.strefa.pl/indexp.html. – 3. Falandysz J., Szymczyk K., Ichihashi H., Bielawski L., Gucia M., Frankowska A., Yamasaki S.: ICP/MS and ICP/AES elemental analysis (38 elements) of edible wild mushrooms growing in Poland. Food Addit. Contam. 2001; 18: 503-513. – 4. Falandysz J., Chwir A.: The concentrations and bioconcentration factors of mercury in mushrooms from the Mierzeja Wis´lana sand-bar, Northern Poland. Sci. Total Environ. 1997; 203: 221-229. – 5. Falan-dysz J.: Mercury in mushrooms and soil of the Tarnobrzeska Plain, southeastern Poland. J. Environ. Sci. Health, 2002; 37A: 343-352. – 6. IAEA - Proficiency Test of Trace Elements in Lichen IAEA--338 International Atomic Energy Agency. – 7. Commission regulation (EC) No 466/2001 of 8 March 2001 setting maximum levels for certain contaminants in foodstuffs (Text with EEA relevance) (OJ L 77, 16.3.2001, p.1). Consolidated text produced by the CONSLEG system of the Office for Official Publications of the European Communities, CONSLEG: 2001R0466-05/05/2004. Office for Official Publications of the European Communities. – 8. Alonso J., Garcia M., Perez-Lopez M., Melgar M.: The concentrations and bioconcentration factor of copper and zinc in edible mushrooms. Arch. Environ. Contam. Toxicol., 2003; 44: 180-188. – 9. Lasota W., Florczak J.: Poziom niekto´rych metali w grzybach. Problemy Higieny, 1980; 17: 97-108. – 10. Lasota W., Florczak J.: Zawartos´c´ arsenu, miedzi i manganu w niekto´rych gatunkach grzybo´w wielkoowocnikowych. Bromat. Chem. Toksykol., 1979; 12: 94-95.
11. Brbal K., Kalac P., Seflova A., Sefl J.: Obsah stopovyvh prvku zelaza a manganu v nekterych druzich jedlych hub. Casopis Ceskoslovenske Vedecke Spolecnosti pro Mykologii Rocnik, 1975; 29: 110-114. – 12. Falandysz J., Frankowska A., Gucia M., Piszczek M., Malinowska E., Bielawski L., Lipka K., Brzostowski A., Apanasewicz D., Strumnik K.: Kadm w grzybach wielkoowocnikowych z wybranych stanowisk w Polsce. Kadm w s´rodowisku – problemy ekologiczne i metodyczne. Zeszyty Naukowe Komitetu „Człowiek i S´rodowisko”. PAN, 2000; 26: 285-291. – 13. Brbal K., Kalac P.: Obsah kobaltu v nekterych druzich jedlych hub. Casopis Ceskoslovenske Vedecke Spolecnosti pro Mykologii Rocnik, 1976; 30: 24-26. – 14. Mac´kiewicz D., Dryz˙ałowska A., Mielewska D., Falandysz J.: Zawartos´c´ wybranych pierwiastko´w w owocnikach ga˛ski zielonki Tricholoma equestre (L.) Kummer z okolic Helu. Bromat. Chem. Toksykol., 2006; 39: 333-338.
Adres: 80-952 Gdan´sk, ul. Sobieskiego 18.
