JERZY GOCKO SDB
KOS´CIÓ VATICANUM II I JEGO EKLEZJOLOGIA
PRÓBA RETROSPEKCJI Z PERSPEKTYWY 50 LAT GAUDIUM ET SPES
(I)
THE VATICANUM II CHURCH AND HER ECCLESIOLOGY:
A RETROSPECTIVE LOOK FROM THE PERSPECTIVE OF 50 YEARS AFTER GAUDIUM ET SPES (Part I)
A b s t r a c t. This article is a part of a greater research project whose subject is the renewed look at the ecclesiology of the Second Vatican Council. Its goal is to present the new ecclesio-logy during the period of the Council through the eyes of the Church’s Catholic Social Teaching. This will mean searching for a response to the question of which way the develop-ment of ecclesiological thought influences the Church’s social reflection within the framework of her social teaching and the moral life of society. Gaudium et spes, the Constitution on the Church in the Modern World, will be presented as the center of the discourse and will also indicate the scope of the undertaken analyses. The project will be in the form of a triptych that will be continued in further editions of “Roczniki Teologiczne” (Theological Annual). The immediate purpose for undertaking this topic is the fiftieth anniversary of the last Vatican Council (1962-1965), and in a particular way the pastoral Constitution Gaudium et spes.
The first part of the triptych has as its assignment presenting the main sources of the ecclesio-logy of Vaticanum II and its reforms. In it, the author included the heritage of Vatican Council I, the first of the ecumenical councils where the issue of the Church became the center of Conci-liar debates, even if this was only occasionally done at various moments. It was also a summary of a certain period in the history of theological thought and, in its own way, lead Catholic theolo-gy onto a new track. Apart from the contribution of the First Vatican Council, we will also point to the most important popes in the period of the last two Ecumenical Councils, as well as to a series of outstanding theologians who, particularly after the First World War and during the period of the Council, undertook ecclesiological issues in their research work.
Key words: the Second Vatican Council, ecclesiology, the Constitution Gaudium et spes, the First
Vatican Council, the Popes of the nineteenth and twentieth centuries, new theology.
Dr hab. JERZY GOCKO SDB, prof. KUL kierownik Katedry Teologii Moralnej Spoecznej KUL; adres do korespondencji: ul. Kalinowszczyzna 3; 20-129 Lublin, e-mail: Jerzy@Gocko.pl
Kos´ció jest tematem i warunkiem wszelkiej teologii. Jest to oczywiste, jes´li za punkt wyjs´cia przyjmie sie zasade fides quaerens intellectum, w mys´l której teologia jest d azeniem do lepszego zrozumienia wiary. Bez wiary nie ma teologii, stanowi ona bowiem jej warunek i podstawowe odniesienie, równoczes´nie implikuj ac Kos´ció jako wspólnote wierz acych. Teologia staje sie wiec autorealizacj a Kos´cioa nawet wtedy, gdy nie stanowi on bezpos´red-niego jej tematu. Tak jak Kos´ció jest obecny w kazdym akcie wiary, tak tez analogicznie nalezy przyj ac´, ze eklezjologia pojawia sie w kazdym teologicz-nym wyjas´nieniu. Inteologicz-nymi sowy, eklezjologia jest transcendentalna w stosun-ku do kazdej teologii jako warunek jej mozliwos´ci1.
Powyzsze zaozenie stao u podstaw podjetego projektu badawczego, który ma na celu ponowne pochylenie sie nad eklezjologi a Soboru Watykan´skie-go II. Bezpos´redni a okazj a do podjecia tego tematu jest 50. rocznica ostat-niego Soboru (1962-1965), a w sposób szczególny publikacji jego drugiej eklezjalnej konstytucji, tzn. Konstytucji duszpasterskiej o Kos´ciele w s´wiecie wspóczesnym Gaudium et spes (7 grudnia 1965), która bya ostatnim doku-mentem soborowym. Realizowany projekt przyjmie postac´ tryptyku, który bedzie kontynuowany w kolejnych tomach „Roczników Teologicznych”.
To prawda, ze temat soborowej eklezjologii jest juz wszechstronnie wyeksplo-rowany w róznych opracowaniach przede wszystkim z obszaru teologii funda-mentalnej, teologii dogmatycznej (eklezjologii) czy historii Kos´cioa. Jaka jest wiec racja, aby zosta on na nowo podjety w niniejszym studium o charakterze teologicznomoralnym? Podwójna: z jednej strony jego celem jest spojrzenie na rozwój refleksji eklezjologicznej w okresie Soboru przez pryzmat spoecznego posannictwa Kos´cioa. Bedzie to oznaczao próbe odpowiedzi na pytanie, w jaki
1 Prawda ta dotyka w sposób szczególny teologie moraln a, która choc´ nie porusza
w swych badaniach wprost zagadnien´ zwi azanych z problematyk a Kos´cioa, jego natur a czy misj a, w samej swej istocie jest nauk a Kos´cioa. Wypywa to przede wszystkim z eklezjalnego charakteru moralnos´ci chrzes´cijan´skiej – z powi azania zycia moralnego chrzes´cijan z prawd a o tym, ze s a oni powoani do zycia we wspólnocie Kos´cioa. S´cisy zwi azek teologii moralnej z rzeczywistos´ci a Kos´cioa przejawia sie na rózne sposoby i implikuje wzajemne powi azanie miedzy eklezjologi a a teologi a moraln a. Teologia moralna powstaje w spoecznos´ci Kos´cioa, odzwierciedla jego rzeczywistos´c´, normuje zycie czonków Kos´cioa i pomaga w osi agnieciu podstawowych celów Kos´cioa. Dlatego nie moze byc´ ona uprawiana w oderwaniu od s´wiado-mos´ci Kos´cioa o sobie samym i musi odwoywac´ sie do najnowszych badan´ z dziedziny eklez-jologii i innych nauk o Kos´ciele. Por. W. B o o z. Eklezjalne aspekty moralnos´ci chrzes´-cijan´skiej. Kraków: Instytut Teologiczny Ksiezy Misjonarzy 1992 s. 11; J. N a g ó r n y. Teologia moralna jako eklezjalna nauka wiary w s´wietle „Veritatis splendor”. W: W prawdzie ku wolnos´ci. (W kregu encykliki „Veritatis splendor”). Red. E. Janiak. Wrocaw: PFT 1994 s. 177-197.
sposób rozwój mys´li eklezjologicznej wpyn a na spoeczn a refleksje Kos´cioa w ramach jego nauki spoecznej i moralnos´ci zycia spoecznego. Po wtóre, w centrum dyskursu, pos´wieconego eklezjologii soborowej, zostanie postawiona Konstytucja pastoralna, przez co si a rzeczy jego zakres zostanie ograniczo-ny. Ukazana w nastepnym tomie „Roczników Teologicznych” geneza i historia powstania Konstytucji stanie sie równoczes´nie okazj a do rekonstrukcji procesu dojrzewania u Ojców Soboru nowego sposobu postrzegania Kos´cioa w s´wiecie wspóczesnym, a takze transformacji istotnych przekonan´ i mentalnos´ci ws´ród szerokiego grona episkopatów. Aggiornamento, zaproponowane z wielk a odwag a i wielkodusznos´ci a przez s´w. Jana XXIII, wpierw musiao zostac´ przez Ojców Soboru rozpoznane i zaakceptowane jako wasne.
Sama konstytucja Gaudium et spes i nabudowana na niej eklezjologia oraz otwarcie Kos´cioa na s´wiat wspóczesny nie dokonay sie w prózni. „Przygotowa-niem bezpos´rednim” niew atpliwie okazaa sie, powstaa w pierwszym okresie prac, Konstytucja dogmatyczna Lumen gentium, która jest wyrazem samos´wiado-mos´ci Kos´cioa oraz prób a opisania jego istoty. „Przygotowanie dalsze”, z kolei, trzeba rozci agn ac´ az do I Soboru Watykan´skiego, pierwszego spos´ród soborów ekumenicznych, na którym problematyka Kos´cioa staa sie centrum debat sobo-rowych, nawet jes´li czyniono to okazjonalnie. Sobór Watykan´ski I by podsumo-waniem pewnego okresu w historii mys´li teologicznej i – na swój sposób – naprowadzi teologie katolick a na nowe tory.
Rozwój ten dokonywa sie równolegle na dwóch wzajemnie sie dopeniaj a-cych i stymuluj acych paszczyznach: nauczania papieskiego i teologii. St ad trud-no sobie wyobrazic´ udan a próbe rekonstrukcji eklezjologii Vaticanum II bez przywoania jej prekursorów. Ws´ród nich oprócz samego wkadu Soboru Waty-kan´skiego I, nalezy wskazac´ zarówno na najwazniejszych papiezy okresu miedzy dwoma ostatnimi Soborami ekumenicznymi, jak i na szereg wybitnych teologów, którzy – zwaszcza po 1915 r. i w okresie samego Soboru – w swoich badaniach podejmowali problematyke eklezjologiczn a. Nauczanie papiezy tamtego okresu oraz badania naukowe wielu wybitnych teologów stay sie swoistym Sitz im
Leben dla soborowej odnowy eklezjologii. Próba jego wskazania i opisania jest
celem pierwszej czes´ci rozwazan´ wchodz acych w zakres niniejszego projektu.
I. OSTOJA „STARYCH DOBRYCH CZASÓW”: W CIENIU SYLLABUSA I OBLE Z ONEJ TWIERDZY
Przyjecie Soboru Watykan´skiego I jako terminus a quo dla ukazania z´róde odnowy eklezjologii, jaka miaa miejsce w XX wieku, i swoje apogeum
zna-laza w eklezjologii obu konstytucji ostatniego Soboru ekumenicznego, jak juz wspomniano, jest o tyle uzasadnione, iz Sobór ten by pierwszym Sobo-rem sensu stricte eklezjologicznym. Dotychczas wielkie dysputy toczone na Soborach dotyczyy raczej takich tematów, jak: Trójca S´wieta, Jezus Chrys-tus, Duch S´wiety, natura zbawienia i aski, sakramenty. Dopiero na Soborze Watykan´skim I, poprzez podjecie próby okres´lenia wasnej natury, funkcji, struktury i zadan´, Kos´ció rozpocz a refleksje nad sob a samym.
Niestety, z szerokiego programu, przygotowanego przez konsultorów od-powiedzialnych za redakcje schematów dekretów soborowych, tylko niewielka czes´c´ znalaza realizacje z powodu nieoczekiwanego zajecia Pan´stwa Kos´ciel-nego i Rzymu przez wojska woskie. Ostatecznie przedyskutowano i przyjeto zaledwie dwie konstytucje: Dei Filius i Pastor aeternus2, które ostatecznie naday pietno eklezjologii soborowej. W Konstytucji Dei Filius Sobór prze-ciwstawi panteizmowi, materializmowi i modernistycznemu racjonalizmowi jasny i zwarty wykad doktryny katolickiej o Bogu, Objawieniu i wierze, który sta sie na wiele dziesi atków lat materi a traktatów teologii fundamental-nej. Z kolei Konstytucja Pastor aeternus przesza do historii teologii z racji nauki o prymacie i nieomylnos´ci nastepcy Piotra na Stolicy Apostolskiej w Rzymie.
Przyjete przez Sobór dwie konstytucje soborowe byy pierwotnie czes´ci a bardzo waznego dla uchwycenia z´róde odnowy eklezjologii w XX wieku schematu De Ecclesia Christi3, który choc´ nie ma rangi oficjalnego naucza-nia Kos´cioa, pozostaje jednak waznym s´wiadectwem artykulacji s´wiadomos´ci eklezjologicznej tamtego okresu i wyraz´nym dowodem troski papieza Piu-sa IX, aby w eklezjologii soborowej uwyraz´nic´ przynajmniej w tym Piu-samym stopniu aspekt mistyczny Kos´cioa, co jego wymiar instytucjonalny i jury-dyczny. Wydaje sie, ze schemat ten stanowi moment znacz acy w historii eklezjologii, a wiele z jego elementów, zawieraj ac przemys´lenia bardzo doj-rzae teologicznie, zostao podjetych przez kolejnych papiezy, a zwaszcza nastepny Sobór ekumeniczny4. Co ciekawe, aby zdefiniowac´ nature Kos´cioa
2Por. H. D e n z i n g e r, A. S c h ö n m e t z e r. Enchiridion Symbolorum,
Defini-tiorum et Declarationum de rebus fidei et morum. Freiburg im Br.: Herder 1967 nr 3050-3075 [dalej: DS].
3 Por. De Ecclesia Christi (Instrumentum laboris Soboru Watykan´skiego I). W: La fede
della Chiesa nei documenti del Magistero. Red. J. Neuner, H. Roos, K. Rahner. Roma: Ed. D. Balboni 1967 s. 275-285.
4Por. B. P y l a k. Kos´ció Mistyczne Ciao Chrystusa. Projekt Konstytucji dogmatycznej
zrezygnowano z tak drogiej teologii potrydenckiej koncepcji spoecznos´ci (societas), zastepuj ac j a bardziej klasycznym okres´leniem Ciaa5.
W dokumentach Vaticanum I widac´ bardzo wyraz´nie nawi azanie do nau-czania jego gównego protagonisty: b. Piusa IX (1846-1878)6. W ogromnej wiekszos´ci przypadków wypowiedzi Piusa IX byy aktami obrony wiary przed atakami wrogich jej nurtów: racjonalizmu, iluminizmu, panteizmu, etatyzmu, sekularyzmu, komunizmu, liberalizmu i indyferentyzmu. Widziano w nich synteze wszystkich mozliwych bedów, tym bardziej niebezpiecznych, ze nurty te uzurpoway sobie prawo do posiadania rozwi azania wszelkich proble-mów dotycz acych czowieka i spoecznos´ci tamtego okresu, odwouj ac sie tylko do wadzy rozumu i niczym nieograniczonej wolnos´ci7.
Najbardziej znacz acym dokumentem nauczania b. Piusa IX pozostaje ency-klika Quanta cura (8 XII 1864)8wraz z do aczonym do niej Syllabusem9. Nie-w atpliwie dokumenty te trzeba odczytywac´ jako wypowiedzi o charakterze geboko pastoralnym i profetycznym10. Ich podstawowym zadaniem bya obro-na Kos´cioa i wiary. Z perspektywy czasu widac´ jedobro-nak, ze byc´ moze zre-dagowano je z paszczyzny zbyt teokratycznej, której konsekwencj a byo
zrów-5 Pomijaj ac dalsze szczegóowe analizy, warto zwrócic´ uwage na sposób zdefiniowania
i zilustrowania niektórych przymiotów „Ciaa Mistycznego”. W pierwszej kolejnos´ci przypom-niano, iz Kos´ció jako Ciao Mistyczne pozostaje „spoecznos´ci a prawdziw a, doskona a, ducho-w a i nadprzyrodzon a. Jest spoecznos´ci a nie w sensie alegorycznym, lecz was´ciwym, poniewaz posiada wszystkie cechy danej spoecznos´ci. Chrystus nie zostawi go w stanie nieokres´lonym czy niezorganizowanym, lecz tak jak (Kos´ció) otrzyma od Niego wasn a egzystencje, posiada równiez z Jego woli i nadania wasny sposób istnienia i organizacji. Nie jest przy tym czon-kiem czy czes´ci a zadnej innej spoecznos´ci, ani tez nie musi byc´ z ni a po aczony czy zwi aza-ny, lecz pozostaje spoecznos´ci a doskona a sam a w sobie i rózni ac sie od wszystkich pozosta-ych spoecznos´ci, przewyzsza je” (De Ecclesia Christi nr 6).
6 Sam Papiez zwoanie Soboru zasugerowa juz w 1849 r. i zamysowi temu pozwoli
powoli dojrzewac´. Wiecej na temat Piusa IX i Soboru Watykan´skiego I por.: R. A u b e r t. Aspects divers du néo-thomisme sous le pontificat de Léon XIII. W: Aspetti della cultura cattolica nell'età di Leone XIII. Atti del Convegno (Bologna, 27-29 dicembre 1960). Red. G. Rossini. Roma: Ed. Cinque Lune 1961 s. 133-227; J. D y l. Sobory powszechne w drugim tysi acleciu chrzes´cijan´stwa. Tarnów: Biblos 1997 s. 132-143; K. S c h a t z. Sobory po-wszechne. Punkty zwrotne w historii Kos´cioa. Tum. J. Zakrzewski. Kraków: Wydawnictwo WAM 2001 s. 211-257.
7 Por. B. M o n d i n. Storia della Teologia. T. 4: Epoca contemporanea. Bologna:
Edizioni Studio Domenicano 1997 s. 236-244.
8 Por. DS 2888-2900. 9 Por. DS 2901-1980.
10Szerszy kontekst historyczny obu opublikowanych dokumentów ukazuje: Z. Z i e l i
nanie i pomieszanie ciezkich bedów okresu poos´wieceniowego z niektórymi susznymi z adaniami i zdobyczami tamtego czasu. Niew atpliwie Syllabus jest przykadem zapalczywej gorliwos´ci, prowadz acej jednak do braku rozróznienia miedzy wartos´ciami absolutnymi i prawdami wiecznymi a przypados´ci a i prze-mijalnos´ci a wielu zjawisk kulturowo-historycznych. Z drugiej strony trzeba zauwazyc´, ze wiele nowych pr adów mys´lowych i hase nawi azuj acych zwaszcza do Rewolucji Francuskiej odwoywao sie do ideologii z gruntu antykatolickiej i byo wykorzystywanych do walki politycznej w Pan´stwie Kos´cielnym, a takze do walki ideologicznej z samym Kos´cioem11.
Nie ulega w atpliwos´ci, ze status quo miedzy Kos´cioem i wspóczesnym s´wiatem, jaki wykrystalizowa sie w drugiej poowie XIX wieku nie sprzyja podjeciu szerszego dialogu miedzy tymi dwoma spoecznos´ciami. Kos´ció widzia w sobie ostoje „starych dobrych czasów”. Oparcie i duchow a ojczyz-ne znajdowali w niej takze ci, którzy nie mogli pogodzic´ sie z nowymi spo-ecznymi i politycznymi kierunkami, jak równiez z przeobrazeniami dokonuj a-cymi sie na innych paszczyznach, dla których walka o wolnos´c´ i godnos´c´ osobow a zdawaa sie sprzeciwiac´ Boskiemu porz adkowi12. Nie brakowao jednak takze prób zrozumienia dokonuj acych sie przemian spoeczno-kulturo-wych. Wskazyway na to z jednej strony przemiany w eklezjologii katolickiej, z drugiej zas´ dziaalnos´c´ coraz szerszego grona spoeczników chrzes´cijan´-skich, takich jak: b. F. Ozanam († 1853), J. B. Buchez († 1865), A. Kolping († 1865); K. von Vogelsang († 1890); R. de la Tour du Pin († 1924); A. du Mun († 1914); J. Gibbons († 1921) i wielu innych. Ostatecznie jednak trzeba byo jeszcze caych dziesi atków lat, a takze teoretycznych studiów i prze-mys´len´, jak równiez i praktycznej dziaalnos´ci katolików oraz – opieraj acych sie na przesaniach Ewangelii – wskazan´ Magisterium Kos´cioa, aby doprowa-dzic´ do szerszego dialogu miedzy Kos´cioem a s´wiatem wspóczesnym.
II. W OBLICZU RERUM NOVARUM
Leon XIII, nastepca gównego protagonisty Vaticanum I – b. Piusa IX, podj a sie trudnego zadania rechrystianizacji wspóczesnego mu s´wiata.
Naj-11Por. J. M a j k a. Katolicka nauka spoeczna. Studium historyczno-doktrynalne. Rzym:
Fundacja Jana Pawa II, Polski Instytut Kultury Chrzes´cijan´skiej 1986 s. 203-205.
12Por. P. N e u n e r. Eklezjologia – nauka o Kos´ciele. Tum. W. Szymona. W:
Podrecz-nik teologii dogmatycznej. Traktat VII. Red. W. Beinert. Kraków: Wydawnictwo S´w. Stanisa-wa B. M. 1999 s. 218-219.
wazniejsze linie tego programu zawarte zostay w encyklice Inscrutabili Dei
consilio (1978), która podobnie jak inne encykliki poprzednich papiezy: Piusa
VII, Grzegorza XVI i Piusa IX rozpoczynaa sie szerok a panoram a najwiek-szych zagrozen´ trapi acych Kos´ció i s´wiat. Jednak Leon XIII, w przeciwien´-stwie do swoich poprzedników, nie kadzie nacisku na polemike i potepienie nieprzyjació Kos´cioa, lecz usiuje wejs´c´ z nimi w dialog, którego przedmio-tem byo zagadnienie cywilizacji. By to krok niezwykle odwazny, poniewaz was´nie cywilizacja bya t a rzeczywistos´ci a, która w sposób wypaczony uwa-zaa Kos´ció za swego naturalnego wroga. Opis wspóczesnej Papiezowi cywi-lizacji by negatywny; bya to cywilizacja niegodna tej nazwy, stoj aca na krawedzi upadku, st ad za podstawowy cel swego pontyfikatu przyj a on budo-we nowego spoeczen´stwa opartego na wartos´ciach Ewangelii, które bedzie now a cywilizacj a chrzes´cijan´sk a.
Sytuacja dla realizacji tegoz zadania bya ze wszech miar niesprzyjaj aca. W momencie, gdy Leon XIII sta na progu swego pontyfikatu, Europa bya pogr azona w fermencie nowych ideologii (pozytywizmu, ewolucjonizmu, idea-lizmu, marksizmu, witaidea-lizmu, nihilizmu itd.), z których kazda odwoywaa sie do humanizmu bez Boga, a w konsekwencji postrzegaa Kos´ció jako ostoje wszelkiego obskurantyzmu i wroga wszelkiego postepu. Wydaje sie, ze rozejs´cie sie Kos´cioa i nowozytnej cywilizacji, na które wskazywa Pius IX w ostatnim punkcie Syllabusa13, dokonao sie przede wszystkim w Europie.
Leon XIII by s´wiadomy, ze realizacja obranego programu pojednania Kos´-cioa katolickiego z nowozytnym s´wiatem moze dokonac´ sie nie tyle poprzez rekonstrukcje instytucji i porz adku s´redniowiecza czy ponowne uczynienie Kos´cioa centrum moralnym s´wiata, co raczej poprzez odnowe wiary zakorze-nionej w sumieniach wiernych. St ad odnowienie s´wiata poprzez now a cywili-zacje chrzes´cijan´sk a ma sie dokonac´ na bazie nowego zrozumienia s´wiata, w czym pomocne ma byc´ siegniecie do caego bogactwa mys´li chrzes´cijan´-skiej, zwaszcza nauki s´w. Tomasza oraz nauk biblijnych14. Leon XIII usio-wa odbudowac´ wiezy wewnetrzne ze s´wiatem, wzmacniaj ac bardziej wielkos´c´ moraln a Kos´cioa i suwerennos´c´ papiestwa, niz czynio to dominium
tempora-le w s´redniowieczu i pragney nurty zachowawcze w obrebie Kos´cioa. Dzieo
pojednania Kos´cioa ze s´wiatem nowozytnym przeprowadzi nie tyle przez
13„Papiez moze i powinien pogodzic´ sie z postepem, liberalizmem i nowozytn a
cywili-zacj a” (DS 2980).
14Szerzej na temat nawrotu do studiów nad mys´l a s´w. Tomasza z Akwinu i odrodzenia
neoscholastyki por.: J. G o c k o. Nauka spoeczna Kos´cioa w poszukiwaniu wasnej tozsa-mos´ci. Warszawa: TNFS 2013 s. 127-135.
spektakularne akcje, co raczej na paszczyz´nie idei, gównie w obszarze kultu-ry i zycia spoecznego15.
W pozostawionej ogromnej spus´ciz´nie, obejmuj acej 51 encyklik nie licz ac innych dokumentów, odwaznie podejmowa problemy spoeczne, polityczne i kulturowe swego czasu. Pragn a zaszczepic´ w istniej acych strukturach spo-ecznych, ideologicznych i aksjologicznych now a wizje czowieka i s´wiata, która byaby w stanie ozywic´ w czowieku wymiar duchowy, a w spoeczen´-stwie religijny. Prowadzio to do nowego obrazu rzeczywistos´ci, zogniskowa-nej na Bogu, a nie wy acznie na czowieku, co postuloway pr ady nowozytne. W miejsce pseudo-humanistycznej kultury, wywyzszaj acej czowieka kosztem deprecjacji Boga i religii, nalezao – wedug Papieza – przywrócic´ kulture integralnie ludzk a, któr a moze byc´ tylko kultura humanistyczna i religijna zarazem, na wzór Chrystusa – czowieka doskonaego przez to, ze by On równoczes´nie prawdziwym czowiekiem i prawdziwym Bogiem. „Nowa era chrzes´cijan´stwa” – tj. budowa spoeczen´stwa opartego na chrzes´cijan´skiej inspiracji, bed aca marzeniem i przedmiotem nauczania Leona XIII, róznia sie w rzeczywistos´ci wiele od modelu s´redniowiecznego, wyrastaa jednak z tych samych przesanek: wzajemnej harmonii miedzy Kos´cioem i kultur a oraz z geboko duszpasterskiej troski zdecydowanej przywrócic´ katolicyzmowi obszary utracone od XVIII wieku, pozbawionej przy tym jednak jakiegokol-wiek pragnienia dominacji klerykalnej16. Wspierany naturalnym optymiz-mem, peen ufnos´ci w czowieka i w moc zbawcz a Ewangelii, która wielo-krotnie na przestrzeni wieków przemieniaa ludzi i narody, pragn a pojednac´ Kos´ció i kulture, przezwyciezaj ac postawe radykalnego antagonizmu i cako-witego wzajemnego odrzucenia, przyjmuj ac wartos´ci i aspekty pozytywne obecne w modernizmie i staj ac sie przez to jednym z najwazniejszych prekur-sorów procesu zblizenia Kos´cioa i s´wiata17.
15Na temat nauczania spoecznego Leona XIII por.: P. de L a u b i e r. Mys´l spoeczna
Kos´cioa katolickiego od Leona XIII do Jana Pawa II. Tum. B. Luft. WarszawaStrugaKra-ków: Michalineum 1988 s. 11-47.
16Por. M o n d i n. Storia della Teologia. T. 4 s. 249-260.
17Z perspektywy czasu widac´, ze w najwazniejszym zadaniu rechrystianizacji
spoeczen´-stwa program Leona XIII nie powiód sie. Jego wysiek dialogu z nowoczesnos´ci a pozosta wydarzeniem jednostronnym, wielokrotnie odrzucanym przez siy laickie i ruchy socjalistyczne. Trud ten jednak nie poszed na marne; program Leona XIII w zadnym wypadku nie okaza sie jaowym, przeciwnie, by wielce twórczy i owocny dla samych katolików, tworz ac niezwykle wazne i znacz ace podstawy dla kultury chrzes´cijan´skiej i chrzes´cijan´stwa spoecznego. W takim s´wietle nalezy odczytywac´ sens pontyfikatu Leona XIII: by to pontyfikat odbudowy kulturowej i duchowej katolików w momencie, gdy Kos´ció zacz a byc´ postrzegany przez nowe nurty
spo-Leon XIII by papiezem, który otworzy „drzwi” Kos´cioa na s´wiat. Uczy-ni to wprawdzie ostroznie, ale konsekwentnie. Otwarcie to prowadzio do wzajemnego przenikania sie Kos´cioa i s´wiata, co nie pozostao bez wpywu na sam Kos´ció, który wymaga oczyszczenia. Przedostay sie don´ bedy dok-trynalne (które zaczeto okres´lac´ kryzysem modernizmu), polegaj ace na bez-krytycznym przyjeciu przez niektóre nurty w obrebie Kos´cioa nowozytnych ideologii wraz z ich historycyzmem, subiektywizmem, relatywizmem, agnos-tycyzmem, immanentyzmem i ewolucjonizmem. W konsekwencji prowadzio to do coraz wyraz´niejszych i gebszych procesów laicyzacyjnych, rozmycia wiary w sentymentalizmie, dogmatów w historii, traktowania Kos´cioa jako jakiejs´ spoecznos´ci mistycznej, bed acej owocem kolektywnej s´wiadomos´ci. Kryzys modernistyczny w Kos´ciele katolickim by w pewnym sensie konty-nuacj a kryzysu okres´lanego „protestantyzmem liberalnym”, który pó wieku wczes´niej dotkn a Kos´cioy protestanckie.
Zadania ochronienia Kos´cioa przed tymi zagrozeniami podj a sie nastepca Leona XIII – s´w. Pius X (1903-1914). Naczelne wyzwanie swego pontyfikatu zawar w has´le instaurare omnia in Christo. Realizuj ac je, postanowi niejako z powrotem przymkn ac´ uchylone niegdys´ przez Leona XIII drzwi Kos´cioa, aby oczys´cic´ go z nagromadzonych bedów, a zwaszcza modernizmu pro-ponuj acego strategie kompromisu i daj acego zudne nadzieje dorównania dominuj acym w tym czasie nurtom spoecznym. Podjete s´rodki byy zdecydo-wane i twarde. Ws´ród najwazniejszych nalezy wymienic´ umieszczenie na Indeksie w latach 1903-1907 licznych dzie modernistów, zajecie przez Ko-misje Biblijn a stanowiska przeciwko niektórym tezom krytyki biblijnej, wyda-nie 3 lipca 1907 r. dekretu Lamentabili, a w dwa miesi ace póz´niej, 8 wrzes´-nia 1907 r., antymodernistycznej encykliki Pascendi dominici gregis. W kon´-cu w 1910 r. motu proprio Sanctorum antistitum przepisao tzw. przysiege antymodernistyczn a18.
eczno-kulturowe jako obce ciao, w stanie cakowitego odrzucenia i negacji. Leon XIII wpraw-dzie nie zbudowa nowej cywilizacji chrzes´cijan´skiej, ale po stronie katolickiej utworzy wazne przyczóki dla przyszego pomostu miedzy Kos´cioem a wspóczesnym s´wiatem; zasia ziarno nowej kultury katolickiej, która wkrótce wydaa znacz acy plon w obszarze polityki, moralnos´ci, filozofii, sztuki i teologii. Pokaza, ze Kos´ció katolicki, pomimo utraty swojej wadzy doczes-nej, jest w stanie dalej penic´ swoj a misje jako powszechny sakrament zbawienia i ewangeliza-cji s´wiata. Por. tamze s. 259-260; A u b e r t. Aspects divers du néo-thomisme sous le pontifi-cat de Léon XIII. W: Aspetti della cultura pontifi-cattolica nell’età di Leone XIII s. 133-227.
18Por. M o n d i n. Storia della Teologia. T. 4 s. 260-263; Z i e l i n´ s k i. Papiestwo
Nalezy jednak zauwazyc´, ze s´rodki te nie byy jakims´ nostalgicznym snem za ancien regime, nie wynikay równiez z idealizacji instytucji naznaczonych czesto pogard a uprzywilejowanych wobec biednych, co mogoby wydawac´ sie po czes´ci zrozumiae w przypadku papieza wywodz acego sie z ubogiej chop-skiej rodziny, lecz bya to raczej koncepcja permanentnego przywracania chrzes´cijan´skiego ducha w ludzkich spoecznos´ciach, niezaleznie od tego, jak a forme instytucjonaln a one przyjmoway19. Pius X swoim nauczaniem i dzia-alnos´ci a wskaza, ze szukaj ac dialogu ze s´wiatem Kos´ció nie moze wyzbyc´ sie wasnej tozsamos´ci i troski o prawde obiektywn a. Historia Europy i s´wiata juz za niedugo potwierdziy, jak dalekowzroczna i suszna bya krytyka nowozytnych ideologii i nurtów bazuj acych jedynie na racjonalizmie, ilumi-nizmie, pozytywizmie i z gruntu antyreligijnych. Stworzenie w tamtych uwa-runkowaniach historycznych i kulturowych syntezy miedzy wiar a katolick a a wspóczesn a kultur a jawnie antyreligijn a, a czesto i ateistyczn a, okazao sie po prostu niemozliwe.
M adre i roztropne Magisterium Piusa IX, Leona XIII i Piusa X wskazao teologom katolickim inn a droge: wiernos´ci Tradycji katolickiej, odnowy wiel-kiego bogactwa filozofii i teologii chrzes´cijan´skiej, zwaszcza tomistycznej. Nawet jes´li nie doprowadzia ona jeszcze do dialogu z nowozytn a cywilizacj a, potrafia jej sprostac´, zwalczaj ac jej bedy i wypaczenia. Bya to jednak obro-na konstruktywobro-na. Z perspektywy czasu widac´, ze okres ten da podwaliny pod przyszy rozkwit teologii katolickiej, w tym takze eklezjologii.
III. W NURCIE „NOWEJ TEOLOGII”
Okresem niezwykle owocnym, bogatym w osobowos´ci i genialne dziea okazay sie dla teologii katolickiej szczególnie lata po I wojnie s´wiatowej az do Soboru Watykan´skiego II. Podjete wówczas przez jej przedstawicieli bada-nia znalazy was´ciwe echo w nauczaniu kolejnych papiezy, zwaszcza po-przedzaj acych Sobór Watykan´ski II – Piusa XII i Jana XXIII, a swoj a kulmi-nacje osi agney w wydarzeniu Soboru. Oba pontyfikaty tworz a swoist a klamre zamykaj ac a proces, rozpoczety przez Piusa IX, Leona XIII i Piusa X, i podje-ty nastepnie przez liczne grono teologów róznych narodowos´ci i róznych nurtów.
Ten dynamiczny rozwój teologii katolickiej aczy sie s´cis´le z szeregiem innych zjawisk charakteryzuj acych zycie Kos´cioa tamtego okresu, takich jak: ponowne odkrycie Ojców Kos´cioa oraz s´w. Tomasza wraz z rozwojem neoto-mizmu, nauk biblijnych, a takze ruchu liturgicznego. Neotomizm dawa boga-t a i tres´ciw a wizje rzeczywistos´ci oraz realistyczn a teorie poznania i bytu. Ofiarowa teologom filozofie zdoln a podejmowac´ dysputy z innymi kierunka-mi filozofii nowozytnej, odpowiadaj ac a ich oczekiwaniom, pozwalaj ac a wy-razic´ i wytumaczyc´ w sposób naukowy prawdy Objawienia, obiektywnos´c´ poznania, wielkos´c´ metafizyczn a rozumu, status stworzenia czowieka i s´wia-ta, dystynkcje miedzy wymiarem naturalnym i nadprzyrodzonym, zozonos´c´ natury czowieka, duchowos´c´ duszy czy powszechnos´c´ prawa naturalnego. Pod k atem wkadu w rozwój samos´wiadomos´ci Kos´cioa i samej eklezjologii spos´ród najwazniejszych przedstawicieli tradycji tomistycznej nalezy wymie-nic´: M.-D. Chenu, Y. Congara, Ch. Journeta (tomizm tradycyjny), K. Rahnera (tomizm transcendentalny), U. von Balthasara (tomizm estetyczny). Z kolei do nurtu augustian´skiego przynalezeli R. Guardini i H. de Lubac20.
Teologiem, którego wkad w rozwój eklezjologii dwudziestowiecznej oka-za sie najwiekszy, by niew atpliwie Congar. Jak nikt inny, przyczyni sie on do rozwoju tejze dyscypliny. Przeszed do historii teologii jako teolog Kos´-cioa, Soboru, ekumenizmu i laikatu. Mozna bez przesady stwierdzic´, ze was´ciwie wszystkie wielkie kroki, które uczynia eklezjologia w XX wieku, byy inspirowane przez Congara. Jego zasug a nie jest wypracowanie – po-dobnie zreszt a jak w przypadku innych teologów – wasnego modelu eklezjo-logicznego, co raczej wypenienie kilku waznych luk w doktrynie o Kos´ciele, a w szczególnos´ci definicji jego znamion (note Ecclesiae), wyjas´nienie relacji miedzy Tradycj a a Pismem S´wietym, okres´lenie pozycji i zadan´ róznych czonków Kos´cioa, w szczególnos´ci s´wieckich, relacji Kos´cioa do s´wiata, a takze sformuowanie zasad ekumenizmu21. Jego trosk a byo nie tyle stwo-rzenie wielkiej syntezy teologicznej, co czyni Rahner czy Balthasar, b adz´ tez
20Powyzsze przyporz adkowanie teologów do poszczególnych tradycji teologicznych
zosta-o zaproponowane przez Mondina (Storia della Teologia. T. 4 s. 447).
21Szerzej na temat eklezjologii Congara zob. w jezyku polsku: Ciao mistyczne Chrystusa.
Tum. M. Winowska. Lwów: Wydawnictwo OO. Dominikanów 1938; Kos´ció jako sakrament zbawienia. Tum. T. Mazus´. Warszawa: PAX 1980; Kos´ció, jaki kocham. Tum. A. Ziernicki. Kraków: Stowarzyszenie Pomocy Wydawnictwom Katolickim na Ukrainie „Kairos”1997; O Kos´ció suzebny i ubogi. Tum. A. Kurys´. Kraków: Stowarzyszenie Pomocy Wydawnictwom Katolickim na Ukrainie „Kairos” 2000; Prawdziwa i faszywa reforma w Kos´ciele. Tum. A. Ziernicki. Kraków: Znak 2001.
wypracowanie caos´ciowej eklezjologii systematycznej, jak w przypadku Journeta22; swoj a misje upatrywa raczej w tym, aby konfrontowac´ eklezjo-logie z tymi obszarami zycia Kos´cioa i s´wiata, które byy jeszcze nie-zagospodarowane lub niepewne. To wszystko predysponowao go do tego, by byc´ jednym z gównych inspiratorów i ojców Konstytucji Lumen gentium, tekstu soborowego, który wyznacza w sposób caos´ciowy i oficjalny doktryne eklezjologiczn a Kos´cioa katolickiego.
Nie sposób pomin ac´ wkadu innego wielkiego prekursora i zarazem prota-gonisty eklezjologii Soboru Watykan´skiego II – K. Rahnera, który w swoich licznych studiach przeanalizowa caos´c´ zozonego misterium Kos´cioa wraz z wszystkimi nowymi problemami zwi azanymi z jego struktur a, kolegial-nos´ci a, nieomylnos´ci a, Kos´cioami lokalnymi, zadaniami laikatu. Pomijaj ac szersze rozwazania, warto przytoczyc´ pokrótce jego niezwykle cenn a dla niniejszych rozwazan´ refleksje dotycz ac a natury Kos´cioa. Dla Rahnera, który Wcielenie i ca a chrystologie, w tym takze eklezjologie, odczytuje w relacji do aski, Kos´ció to uniwersalny sakrament zbawienia. Definiuje Kos´ció wprost jako „znak aski Boga w s´wiecie”, jako konkretn a historyczn a mani-festacje zbawienia, która dzieki asce Boga aktualizuje sie w obrebie caego rodzaju ludzkiego. Kos´ció jest wiec kontynuacj a i przeduzeniem zbawczego dziea Chrystusa w s´wiecie; jest „trwa a obecnos´ci a ostatecznego sowa Boze-go skierowaneBoze-go do s´wiata, w s´wiecie i dla s´wiata”23.
Ws´ród innych wielkich prekursorów odnowy eklezjologii soborowej znaj-duj a sie takze dwaj znacz acy przedstawiciele nurtu augustian´skiego teologii: R. Guardini i H. de Lubac. Obydwaj – dzieki temperamentowi, spekulatyw-nym zainteresowaniom, znaczeniu, jakie pokadaj a w osobistym dos´wiadcze-niu badaj ac problemy wiary, religii czy ateizmu – sytuuj a sie blizej tradycji augustyn´skiej niz tomistycznej, zwaszcza poprzez dialektyczny ogl ad rzeczy, typowy dla s´w. Augustyna. Pomimo wspólnych inspiracji pozostawili dorobek teologiczny cakowicie odmienny. De Lubac to raczej historyk niz teoretyk, posuguj acy sie przede wszystkim histori a w uzasadnianiu swoich tez. Guardi-ni natomiast by erudyt a i dogebnym badaczem osób, rzeczy i tajemnic
wia-22Por. L’Eglise du Verbe Incarné. Essai de Théologie spéculative. T. 1-3. Paris: Desclée
de Brouwer 1941, 1951, 1969. Dzieo to okres´li Congar jako najznamienitsze studium o Kos´-ciele powstae w XX wieku. Por. L’église de saint Augustin é l’époque moderne. Paris: Cerf 1970 s. 465.
23Por. K. R a h n e r. Kirchengliedschaft. W: Sacramentum mundi. Red. K. Rahner i in.
ry. Dos´wiadczy w modos´ci, podobnie jak Augustyn, gebokiego nawrócenia, które pozostawio niezatarte znamie na caej jego filozofii i teologii.
Przedmiotem zainteresowania Guardiniego bya caa rzeczywistos´c´: s´wiat doczesny i historia, s´wiat religijny i literatura, liturgia i sztuka. Pryzmatem, przez który ogarnia ten szeroki kulturowy horyzont, bya wiara, wiara chrzes´cijan´ska, a dokadniej katolicka; paradygmatem acz acym wszystkie jego dziea i zainteresowania bya chrzes´cijan´ska wizja s´wiata (die katholische
Weltanschauung). Najwieksz a jego zasug a byo nadanie przesaniu chrzes´ci-jan´skiemu cakowicie nowego wyrazu, przez co uczyni je aktualnym i god-nym szacunku dla szerokiej opinii publicznej w XX wieku. W szkole Guardi-niego cae pokolenia ponownie dos´wiadczyy ewangelicznego przesania Chry-stusa, zrozumiay znaczenie i wartos´c´ wiary, nauczyy sie kochac´ i przezywac´ z entuzjazmem zycie chrzes´cijan´skie, przez co sam mys´liciel sta sie najwiek-szym pedagogiem ubiegego wieku24.
Kos´ció – dla Guardiniego – to przede wszystkim zasada jednos´ci s´wiata i czowieka. Tak jak wiara odtwarza jednos´c´ w kazdym czowieku, tak ció winien przywracac´ jednos´c´ w rozbitym s´wiecie. Guardini definiuje Kos´-ció jako instytucje zaszczepion a przez Chrystusa w historii i pos´rodku ludz-kos´ci25. Obejmuje on nie tylko wybranych, ale ludzkos´c´ w swojej caos´ci, wezwan a do nowego zycia z ducha. Jest rzeczywistos´ci a doskona a, widzial-n a, docenian a i przezywan a przez caego czowieka. Tylko w niej jest penia istnienia: wielkos´c´ i maos´c´, gebia i powierzchownos´c´, szlachetnos´c´ i nik-czemnos´c´, wielkos´c´ i bezsilnos´c´, nadzwyczajnos´c´ i codziennos´c´, harmonia i dysonans. W onie Kos´cioa i dzieki niemu wszystkie te przeciwnos´ci w kazdym punkcie wasnej paraboli odnajduj a równowage, przez co staje sie on gwarantem caego s´wiata rzeczywistos´ci ziemskich i s´wiata wszystkich prawdziwych wartos´ci, uzdrawiaj ac tym samym s´wiat duchowy chrzes´cijanina i przywracaj ac jednos´c´ jego egzystencji26.
Przedstawicielem historiozoficznie ukierunkowanej eklezjologii jest z kolei teologia Kos´cioa w wydaniu de Lubaca. Juz w swoim pierwszym dziele
Catholicisme, les aspects sociaux du dogme27deklaruje, ze jego intencj a jest przede wszystkim bycie teologiem katolickim, teologiem – to znaczy tym, który zajmuje sie rzeczywistos´ci a naturaln a i nadprzyrodzon a, s´wieck a i
reli-24Por. M o n d i n, Storia della Teologia. T. 4 s. 449-451.
25Por. Vom Leben des Glaubens. Mainz: Matthias Grünewald-Verlag 1935 s. 152. 26Por. tamze s. 90.
27Paris: Cerf 1938 (tum. polskie: Katolicyzm, spoeczne aspekty dogmatu. Tum. M.
gijn a, chrzes´cijan´sk a i niechrzes´cijan´sk a – z uniwersalistycznej perspektywy was´ciwej katolicyzmowi, która jest w stanie zebrac´ semina verbi gdziekol-wiek s a rozrzucone, takze poza Kos´cioem, w innych religiach, w religiach niechrzes´cijan´skich, a takze pos´ród niewierz acych. W Katolicyzmie de Lubac analizuje jego istote (Kos´ció i doktryne katolick a) w trzech podstawowych wymiarach: spoecznym, historycznym i transcendentnym. W rozwazaniach dotycz acych spoecznego wymiaru katolickiego dogmatu zwraca uwage na integralnos´c´ planu stwórczego i zbawczego, wynikaj ac a z jednos´ci caego rodzaju ludzkiego i Bozego zamiaru odkupienia caego s´wiata, co zakada jednos´c´ ludzkos´ci.
Dla de Lubaca dwadzies´cia wieków historii to okres poszukiwania wzajem-nej równowagi miedzy Kos´cioem i s´wiatem, równowagi, która w zasadzie niemozliwa jest do osi agniecia. Was´ciwie kazda z tych spoecznos´ci uskarza sie na uzurpacje ze strony drugiej. Raz Kos´ció doznawa przes´ladowan´, innym razem ludzie Kos´cioa uzurpowali sobie uprawnienia pan´stwa. Dla de Lubaca optymaln a form a wspóistnienia jest stan „ci agego wzajemnego ko-potliwego zakopotania”, oddalaj acy wielkie niebezpieczen´stwo doskonaej symbiozy, w której nietrudno o wzajemne podporz adkowanie Kos´cioa s´wiatu, czy s´wiata Kos´cioowi28. De Lubac przypisuje Kos´cioowi misje profetycz-no-krytyczn a. Istniej ac pos´ród s´wiata winien napeniac´ go nieuleczalnym niepokojem. Jako wieczny s´wiadek Chrystusa staje sie „niezwykym ziarnem niezgody” i znakiem sprzeciwu wobec za i faszu. Z drugiej strony szuka zawsze porozumienia i jednos´ci, zgody i harmonii, oddaj ac Cezarowi to, co nalezy do Cezara29.
Spos´ród innych wielkich postaci zwi azanych ze szko a jezuick a w Lyonie-Fourvièr nalezy wymienic´ oprócz de Lubaca takze H. U. von Balthasara i J. Daniélou. Obydwaj problematyke eklezjologiczn a uczynili jedn a z podsta-wowych kwestii swoich rozwazan´. Balthasar odczyta j a w kluczu sakramen-talnym i maryjnym, Daniélou z kolei umies´ci j a w nurcie teologii historii i kultury. Badania nad dziejami Kos´cioa pozwoliy Daniélou stac´ sie jednym z najbardziej zarliwych promotorów odnowy samej teologii, a takze Kos´cioa, w tym równiez w relacji do s´wiata. Jako podstawowe zadanie teologa uwaza
28Por. H. de L u b a c. Medytacje o Kos´ciele. Tum. I. Biakowska-Cichon´. Kraków 1997
s. 137-141.
29 Por. tamze s. 155-160. Por. takze inne wazne monografie de Lubaca o Kos´ciele,
po-wstae w okresie posoborowym: Paradoxe et Mystère de L’Église. Paris: Cerf 1967; L’Église dans la crise actuelle. Paris: Cerf 1969; Les Églises particulières dans L’Église universelle. Paris: Aubier Montaigne 1971.
„kr azenie (circuler) miedzy wiecznos´ci a a czasem wspóczesnym, aby tworzyc´ miedzy nimi coraz to nowe wiezy”30. Apeluje o wieksze otwarcie na s´wiat wspóczesny, aby poszerzyc´ perspektywy dla refleksji teologicznej i ubogace-nia samej teologii. Wzywa do blizszego kontaktu z zyciem, uwzgledubogace-niaj ac oczekiwania wspóczesnego czowieka. Odnosi sie krytycznie do okresu z po-cz atku ubiegego wieku, gdy niektóre nurty wewn atrz Kos´cioa budziy po-dejrzliwos´c´ w zwi azku z niebezpieczen´stwem stworzonym przez modernizm, dostrzegaj ac jednak koniecznos´c´ surowos´ci podjetych wówczas dziaan´31.
W latach czterdziestych, po okresie zachowawczos´ci zwi azanym z kryzy-sem modernistycznym, dialog teologii z nowymi kierunkami, zwaszcza egzy-stencjalizmem i personalizmem, przybra na sile. Jego symbolem sta sie fenomen okres´lany „now a teologi a”, której gównymi przedstawicielami stali sie miedzy innymi was´nie jezuici skupieni w Lyonie-Fourvière: Daniélou, H. Bouillard, von Balthasar i przede wszystkim de Lubac, oraz dwaj domini-kanie: Chenu32 i L. Charlier33, których publikacje rozpoczey okres burzli-wych polemik z teologami rzymskimi, zakon´czony oskarzeniami o neomoder-nizm, umieszczeniem niektórych dzie na indeksie, odsunieciem wielu przed-stawicieli tego pr adu od nauczania oraz interwencj a Piusa XII w postaci encykliki Humani generis (12 sierpnia 1950)34. Encyklika jednak nie ograni-cza sie do potepienia niektórych bedów, zwaszograni-cza podaj acych w w atpliwos´c´ niezmienn a prawde dogmatów wiary: faszywy irenizm, wolnos´c´ egzegezy, etyke sytuacyjn a, immanentyzm, relatywizm i egzystencjalizm, zacheca rów-niez do wykorzystania w studium teologii nowych form badawczych, powrót do z´róde biblijnych i patrystycznych, dopuszcza asymilacje niektórych nur-tów mys´lowych, np. personalizmu. Poza tym, w momencie pewnego unifor-mizmu teologicznego, zwaszcza w s´rodowisku rzymskim, uznaje dopuszczal-nos´c´, a nawet koniecznos´c´ pluralizmu w teologii35.
30 Por. J. D a n i é l o u. Les orientations présentes de la pensée religieuse. „Etudes”
29:1946 nr 4 s. 13.
31Por. tamze s. 6-7.
32 M.-D. C h e n u. Une Ecole de théologie. Le Saulchoir. Kain-lez-Tournai: Le
Saul-choir 1937.
33L. C h a r l i e r. Essai sur le problème théologique. Thuillies: Ramgal 1938. 34 Na temat „Nouvelle Théologie” szerzej por.: J. M. C o n n o l l y. Le renouveau
théologique dans la France contemporaine. ParisFribourg: Ed Saint-Paul 1966; Th. T s h i-b a n g u. La théologie comme science au XX siècle. KinshasaLouvain: Presses Universitaires du Zaïre 1980.
35Por. Encyklika Humani generis (12 sierpnia 1950) nr 33-38; R. W i n l i n g. Teologia
Spór o „now a teologie” by czyms´ wiecej niz tylko burzliw a polemik a miedzy teologami uniesionymi wojowniczym zapaem. Jest on symptomatycz-ny w tym sensie, ze ujawnia gebok a niepewnos´c´ i porusza kwestie funda-mentalne. Choc´ podstawowy spór dotyczy kwestii metodologicznych w teolo-gii, a zwaszcza miejsca neotomizmu, neoscholastyki i metody historycznej, to jednak w tle widac´ równiez ci agy spór o miejsce Kos´cioa w s´wiecie i jego zdolnos´c´ do dialogu ze wspóczesn a kultur a. Podstawowym jego celem byo ozywienie refleksji teologicznej i dostosowanie jej do potrzeb czasu i mentalnos´ci wspóczesnego czowieka.
W szerokiej panoramie prekursorów eklezjologii soborowej nie moze zabrak-n ac´ takze wspomnianych juz przedstawicieli katolicyzmu spoecznego. Spos´ród nich, dziaaj acych w latach poprzedzaj acych bezpos´rednio okres soborowy, nalezy wymienic´ przede wszystkim dwóch wielkich przedstawicieli personalizmu katolickiego: J. Maritaina († 1973) i E. Mouniera († 1950). Zwaszcza u Mou-niera, którego pogl ady cechuje autentyzm i aktywizm, personalizm nie by ja-kims´ systemem czy sprecyzowan a doktryn a, ale raczej postaw a, nastawieniem, metod a stawiania pewnych problemów. Pragn a on spoecznie zaktywizowac´ chrzes´cijan´stwo, cay Kos´ció, i postawic´ go w pierwszym szeregu na froncie walki o postep i promocje czowieka. Nie chcia przy tym tworzyc´ jakiegos´ getta chrzes´cijan´skiego, ale – odwouj ac sie do najgebszych motywów wiary – is´c´ ze wszystkimi, którym drogi jest czowiek i jego godnos´c´36.
Oceniaj ac wkad katolicyzmu spoecznego w rozwój samos´wiadomos´ci Kos´cioa nalezy stwierdzic´, ze jego podstawowym zadaniem nie byo tworze-nie gebszych analiz doktrynalnych na temat istoty Kos´cioa i jego relacji do s´wiata. Dziaalnos´c´ spoeczno-polityczna tych katolików bya raczej konkretn a aplikacj a dialogu Kos´cioa ze s´wiatem, tworzeniem wzajemnych pomostów, odnajdywaniem miejsca Kos´cioa i spoecznego zaangazowania wiary w zyciu spoecznym oraz w nowym konteks´cie i strukturach spoeczno-kulturowych.
IV. W PRZEDEDNIU SOBORU
Poszukiwanie z´róde odnowy eklezjologii, która staa sie swoistym Sitz im
Leben dla wydarzenia Soboru Watykan´skiego II i nowej formy relacji
Kos´cio-a do s´wiata, nalezy dopenic´ krótk a analiz a, szczególnie pod k atem eklezjolo-gicznym, nauczania papiezy, zwaszcza bezpos´rednio poprzedzaj acych Sobór
– Piusa XI, Piusa XII i s´w. Jana XXIII. W wymiarze spoecznym pontyfikat Piusa XI jest kontynuacj a nauczania Leona XIII w zmienionej, powojennej sytuacji spoeczno-gospodarczej s´wiata. W dwóch pierwszych encyklikach Ubi
arcano Dei (1923) i Quas primas (1925) czyni swojego rodzaju analize
sytua-cji powojennej. Wskazuje na bedy i zo, które ujawniy sie w czasie wojny i rozpanoszyy bezpos´rednio po niej. Jako z´ródo zaistniaej sytuacji Papiez przytacza naturalizm i praktyczny materializm oraz cay kompleks bedów okres´laj ac go mianem laicyzmu. W diagnozie tej widac´, jak prorocze byo nauczanie poprzedników Piusa XI wielokrotnie zwracaj acych uwage i potepia-j acych ideologie modernizmu i bezuzytecznos´c´ programów i dziaan´ spoecz-nych nan´ opartych. Potwierdza to takze sam Pius XI, nazywaj ac zapoznanie prawa naturalnego i Bozego prawa objawionego modernizmem moralnym, prawnym i spoecznym. Odpowiedzi a na zaistnia a sytuacje winno byc´ przy-wrócenie królowania Chrystusa w s´wiecie poprzez oparcie wszelkich form wspózycia spoecznego i wszelkich stosunków miedzyludzkich na chrzes´ci-jan´skim adzie spoecznym i prawnym37.
Piusowi XI zarzucano pokuse powrotu do s´redniowiecza rozumianego jako teokracja typu kos´cielnego. W rzeczywistos´ci gos Papieza nalezy odczytywac´ jako profetyczne ostrzezenie przed budowaniem róznych form zycia spoecz-nego z pominieciem prawa Bozego, czy to naturalspoecz-nego, czy zawartego w Objawieniu oraz przypomnienie chrzes´cijan´skiej nauki o godnos´ci czowie-ka i jego pierwszen´stwie w stosunku do spoeczen´stwa.
Choc´ ogoszona w rocznice Rerum novarum encyklika Quadragesimo anno nosi podtytu „O odnowieniu ustroju spoecznego i o dostosowaniu go do normy prawa Ewangelii”, Pius XI zamiast restauracji starych porz adków, raczej tworzy wizje nowego adu spoecznego – civitas humanae, opartego na zasadzie subsydiarnos´ci, wspópracy pomiedzy poszczególnymi grupami spo-ecznymi i zawodami, promocji dobra wspólnego ze strony pan´stwa oraz wspópracy miedzynarodowej38. Jak suszne byy intuicje Papieza, potwier-dziy dalsze losy Europy. Juz w kilka lat póz´niej przyszo mu stawic´ czoa bezprecedensowemu rozpasaniu pogan´stwa o inspiracji przedchrzes´cijan´skiej (faszyzm i nazizm)39 lub postchrzes´cijan´skiej (komunizm)40.
37Por. tamze s. 283-284.
38Por. Encyklika Quadragessimo anno nr 76-98.
39 Por. Encyklika Non abbiamo bisogno (29 czerwca 1931); Encyklika Mit brennender
Sorge (14 marca 1937).
Postawe Piusa XII (1939-1958) wobec wspóczesnych mu kwestii spoecz-nych mozna okres´lic´, podobnie zreszt a jak w przypadku jego poprzedników, mianem profetyczno-krytycznej. Zostawi on ogromny dorobek, w którym chetniej podejmuje liczne kwestie moralne, prawne i spoeczne anizeli teolo-giczne. W swoim Magisterium próbowa w perspektywie Objawienia chrzes´ci-jan´skiego znalez´c´ odpowiedzi na liczne dylematy wspóczesnego mu czowie-ka, które odczytywa w kategorii „znaków czasu”. Wierny przyjetemu mottu:
Non nova sed noviter usiowa przekazac´ wspóczesnym nauke Kos´cioa
doty-cz ac a szeregu nowych problemów: spoeczen´stwa, rodziny, mazen´stwa, wy-chowania, wojny, pokoju, sportu, mody, kina i wielu innych.
Nauczanie Piusa XII jawi sie z perspektywy czasu jako summa doktryny chrzes´cijan´skiej dostosowanej do mentalnos´ci czowieka wspóczesnego. Stwo-rzy pewn a wizje, która kon´czy jedn a epoke i zapowiada drug a, któr a rozpo-cz a Sobór, odsyaj acy w swych dokumentach do dzie Piusa XII czes´ciej niz do spus´cizny jakiegokolwiek innego z poprzednich papiezy. Ten wysiek Papieza zosta doceniony przez liczne kregi ludzi kultury, nauki i sztuki, którzy odczytali jego nauczanie jako próbe budowania pomostów i dialogu miedzy Kos´cioem a s´wiatem wspóczesnym.
W nurcie zagadnien´ eklezjologicznych najwieksze znaczenie posiada nau-czanie Piusa XII na temat natury Kos´cioa i roli laikatu. W encyklikach
Mys-tici corporis z 1943 r. oraz Mediator Dei z 1947 r. dla okres´lenia Kos´cioa
Papiez porzuci tradycyjne prawnicze okres´lenie spoecznos´ci Kos´cioa i od-woa sie do biblijnej koncepcji Ciaa Mistycznego, zwracaj ac uwage na natu-re chrystologiczn a Kos´cioa, bed acego rozszerzeniem i kontynuacj a Wcielenia oraz podkres´laj ac znaczenie elementów prawnych i spoecznych w strukturze Kos´cioa. Tak jak Chrystus przyj a nature ludzk a by odkupic´ czowieka, tak teraz posuguje sie Kos´cioem dla kontynuacji dziea zbawienia41.
Podobnie jak poprzednicy, Pius XII domaga sie od chrzes´cijan, by – nie bed ac z tego s´wiata – byli zaangazowani w s´wiat; by lojalnie wspópracowali ze wszystkimi, nie zrzekaj ac sie swego ducha. Pomocna w tym celu ma byc´ nie tylko wypracowana przez Papieza szeroka deontologia laikatu, w której zostay ukazane specyficzne obowi azki poszczególnych grup zawodowych, ale takze uczynione przez Piusa XII podstawy teologii laikatu. To was´nie s´wiec-kim chrzes´cijanom powierzy Papiez w pierwszej kolejnos´ci misje doczesn a
41 Por. F. G r e n i u k. Teologia moralna Ciaa Mistycznego. W: Teologia moralna
Kos´cioa oraz zadanie przeniesienia w róznorakie struktury spoeczne i zawo-dowe przesania Ewangelii42.
Postac´ s´w. Jana XXIII (1958-1963), nastepcy Piusa XII na Stolicy Apos-tolskiej, bezpos´redniego prekursora i równoczes´nie gównego protagonisty pierwszego okresu Soboru Watykan´skiego II, pozostanie na zawsze zwi azana z tym epokowym wydarzeniem. Do historii przeszed on jako wielki pasterz Kos´cioa i s´wiata. Jednak jako nastepca Piotra jest on w pierwszej kolejnos´ci wspominany jako ten, który – wykazuj ac ogromn a odwage – podj a istniej ac a juz w zamys´le swego poprzednika idee Soboru powszechnego. Posiadaj ac wyj atkowe rozumienie wspóczesnos´ci oraz zadziwiaj acy realizm w widzeniu sytuacji ludzkiej i jej oceny, dostrzeg jasno miejsce i zadania Kos´cioa w s´wiecie wspóczesnym. Jego antydoktrynerska postawa historyka oraz zdol-nos´c´ do dialogu ze wspóczesnymi ludz´mi predysponoway go do tego, aby dokonac´ z jednej strony syntezy spoecznej nauki Kos´cioa, któr a w wielu kierunkach rozbudowa w swoich przemówieniach Pius XII, z drugiej zas´ jeszcze bardziej ukierunkowac´ Kos´ció na dialog ze wspóczesnym s´wiatem. Obie encykliki spoeczne Jana XXIII Mater et Magistra (15 maja 1961) oraz Pacem in terris (11 kwietnia 1963) odzwierciedlaj a cechy osobowos´ci Papieza: ducha czynnego uniwersalizmu, wielk a wiare w czowieka, optymizm w stosunku do pragnien´ i d azen´ ludzi dobrej woli, a takze wyrozumiaos´c´ dla b adz acych. Dokumenty te odchodz a od formy potepien´, staj ac sie raczej okazj a do ponownego sformuowania i przypomnienia zasad i aktualnych wskazan´ waznych dla chrzes´cijan w ich dziaalnos´ci spoecznej, gospodarczej i politycznej. Nauczanie Jana XXIII, a zwaszcza encyklike Mater et
Magis-tra, nalezy traktowac´ jako tworz ac a bezpos´redni kontekst dla przygotowywa-nego Soboru. Bya ona równiez okazj a, by zwrócic´ uwage na spoeczne i ogólnoludzkie znaczenie Kos´cioa i chrzes´cijan´stwa, na jego zdolnos´c´ roz-wi azywania problemów w skali s´wiatowej oraz na s´cise powi azanie losów Kos´cioa z losami ludzkos´ci. Staa sie takze manifestacj a ducha, jaki mia wkrótce towarzyszyc´ obradom soborowym, wskazuj ac na metode cierpliwego poszukiwania rozwi azan´ aktualnych problemów spoecznych43.
Otwarcie Soboru miao miejsce 11 paz´dziernika 1962 r. w bazylice s´w. Piotra w Watykanie. Jan XXIII, w przemówieniu inauguruj acym, wskaza Soborowi jego podstawowe zadanie polegaj ace na przyblizeniu
wspóczesne-42Na temat nauczania Piusa XII szerzej zob.: O. W a l t e r. Pius XII. Leben und
Persön-lichkeit. Olten: Otto Walter 1939; L. G i o r d a n i. Pio XII, un grande papa. Torino: SET 1961.
mu czowiekowi w sposób najbardziej przystepny dziedzictwa Tradycji, uwzgledniaj ac przy tym zmieniaj ace sie struktury spoeczen´stwa, jego zwy-czaje, idee, jezyk, wartos´ci. Nie chodzio przy tym o potepienie mozliwych bedów, lecz raczej o ukazanie znaczenia nauki Kos´cioa.
Pierwsza sesja Soboru nie doprowadzia do przyjecia zadnego z pieciu dyskutowanych schematów, ukazaa jednak wielk a wole podjecia zadan´ posta-wionych przed Soborem. Po nieoczekiwanej s´mierci s´w. Jana XXIII papiezem zosta kardyna G. B. Montini, który przyjmuj ac imie Pawa VI od samego pocz atku podj a sie kontynuacji dziea Soboru. Podczas przemówienia inaugu-ruj acego drug a sesje Soboru z wielk a klarownos´ci a i precyzj a raz jeszcze uj a cztery najwazniejsze zadania stoj ace przed Soborem: przedstawienie nauki o naturze Kos´cioa, jego odnowa wewnetrzna, otwarcie ekumeniczne i pro-mocja jednos´ci chrzes´cijan oraz dialog Kos´cioa ze s´wiatem wspóczesnym. Rozpoczety w poprzednim stuleciu odnowy eklezjologii w Pawle VI znalaz wielkiego oredownika.
*
Na nauczanie wyzej wymienionych papiezy, obficie czerpi acych z dorobku swoich poprzedników, nalezy spojrzec´ jako na zwien´czenie procesu bed acego bezpos´rednim kontekstem dla wydarzenia Soboru Watykan´skiego II, które wraz z nauczaniem Piusa IX, Soboru Watykan´skiego I i nastepnych papiezy przeomu XIX i XX wieku tworzy klamre, pos´rodku której znajduje sie wspa-niay dorobek teologii tego okresu, najbardziej podny od czasów Soboru Trydenckiego. Nietrudno zauwazyc´ wyraz´n a zmiane w rozozeniu akcentów: od obrony przed wieloma szkodliwymi nurtami nowozytnymi, z których wiele miao wprost antychrzes´cijan´ski i ateistyczny charakter, co prowadzio do pewnej zachowawczos´ci Magisterium Kos´cioa, a nawet potepien´, po zyczliwe otwarcie, nie wolne jednak od ostroznos´ci. Dialog bowiem i otwarcie Kos´cio-a na s´wiat wspóczesny nie moze odbywac´ sie za wszelk a cene, kosztem utraty swojej wasnej tozsamos´ci.
Powyzsze rozwazania, przyjmuj ace postac´ pewnych prodromów przed was´ciwym podjeciem analiz na temat eklezjologii Soboru Watykan´skiego II, potwierdzaj a wzajemne przenikanie sie i dopenianie nauczania Magisterium Kos´cioa z jednej strony przez refleksje teologiczn a, z drugiej zas´ przez zycie Kos´cioa, a wiec sensus Ecclesiae odczytywany w zyciu i dziaalnos´ci chrzes´-cijan. Magisterium zbiera i niejako konsekruje najlepsze owoce badan´ teolo-gicznych, strzeg ac i koryguj ac bedne opinie teologów. Dzieki swemu
cha-risma veritatis certum staje sie gwarantem susznej drogi w rozwoju Tradycji
i wiernos´ci z´ródom wiary, podczas gdy teologia jest bardziej wrazliwa na znaki czasu i uwarunkowania wspóczesnos´ci. Owocem obu porz adków episte-mologicznych okaze sie eklezjologia Vaticanum II i obie jego eklezjalne konstytucje.
BIBLIOGRAFIA
Z´ róda
De Ecclesia Christi (Instrumentum laboris Soboru Watykan´skiego I). W: La fede della Chiesa nei documenti del Magistero. Red. J. Neuner, H. Roos, K. Rahner. Roma: Ed. D. Balboni 1967 s. 275-285.
P i u s XI: Encyklika Quadragessimo anno (15 maja 1931). P i u s XI: Encyklika Non abbiamo bisogno (29 czerwca 1931). P i u s XI: Encyklika Mit brennender Sorge (14 marca 1937). P i u s XI: Encyklika Divini Redemptoris (19 marca 1937). P i u s XII: Encyklika Humani generis (12 sierpnia 1950).
Literatura
A u b e r t R.: Aspects divers du néo-thomisme sous le pontificat de Léon XIII. W: Aspetti della cultura cattolica nell'età di Leone XIII. Atti del Convegno (Bologna, 27-29 dicembre 1960). Red. G. Rossini. Roma: Ed. Cinque Lune 1961 s. 133-227.
C h a r l i e r L.: Essai sur le problème théologique. Thuillies: Ramgal 1938.
C h e n u M.-D.: Une Ecole de théologie. Le Saulchoir. Kain-lez-Tournai: Le Saulchoir 1937. C o n g a r Y.: Ciao mistyczne Chrystusa. Tum. M. Winowska. Lwów: Wydawnictwo
OO. Dominikanów 1938.
C o n g a r Y.: Kos´ció jako sakrament zbawienia. Tum. T. Mazus´. Warszawa: PAX 1980. C o n g a r Y.: Kos´ció, jaki kocham. Tum. A. Ziernicki. Kraków: Stowarzyszenie Pomocy
Wydawnictwom Katolickim na Ukrainie „Kairos”1997.
C o n g a r Y.: L'église de saint Augustin é l'époque moderne. Paris: Cerf 1970.
C o n g a r Y.: O Kos´ció suzebny i ubogi. Tum. A. Kurys´. Kraków: Stowarzyszenie Pomo-cy Wydawnictwom Katolickim na Ukrainie „Kairos” 2000.
C o n g a r Y.: Prawdziwa i faszywa reforma w Kos´ciele. Tum. A. Ziernicki. Kraków: Znak 2001.
C o n n o l l y J. M.: Le renouveau théologique dans la France contemporaine. ParisFri-bourg: Ed Saint-Paul 1966.
D a n i é l o u J.: Les orientations présentes de la pensée religieuse. „Etudes” 29:1946 nr 4 s. 5-21.
D y l J.: Sobory powszechne w drugim tysi acleciu chrzes´cijan´stwa. Tarnów: Biblos 1997. G i o r d a n i L.: Pio XII, un grande papa. Torino: SET 1961.
G o c k o J.: Nauka spoeczna Kos´cioa w poszukiwaniu wasnej tozsamos´ci. Warszawa: TNFS 2013.
G r e n i u k F.: Teologia moralna Ciaa Mistycznego. W: Teologia moralna u kresu II Ty-si aclecia. Red. J. Nagórny, K. Jezyna. Lublin: RW KUL 1998 s. 75-89.
G u a r d i n i R.: Vom Leben des Glaubens. Mainz: Matthias Grünewald-Verlag 1935. J o u r n e t Ch.: L’Eglise du Verbe Incarné. Essai de Théologie spéculative. T. 1-3. Paris:
Desclée de Brouwer 1941, 1951, 1969.
L a u b i e r P. de: Mys´l spoeczna Kos´cioa katolickiego od Leona XIII do Jana Pawa II. Tum. B. Luft. WarszawaStrugaKraków: Michalineum 1988.
L u b a c H. de: Katolicyzm, spoeczne aspekty dogmatu. Tum. M. Stokowska. Kraków: Znak 1961.
L u b a c H. de: L’Église dans la crise actuelle. Paris: Cerf 1969.
L u b a c H. de: Les Églises particulières dans L’Église universelle. Paris: Aubier Montaigne 1971.
L u b a c H. de: Paradoxe et Mystère de L’Église. Paris: Cerf 1967.
M a j k a J.: Katolicka nauka spoeczna. Studium historyczno-doktrynalne. Rzym: Fundacja Jana Pawa II, Polski Instytut Kultury Chrzes´cijan´skiej 1986.
M o n d i n B.: Storia della Teologia. T. 1-4. Bologna: Edizioni Studio Domenicano 1996-1997.
N e u n e r P.: Eklezjologia – nauka o Kos´ciele. Tum. W. Szymona. W: Podrecznik teologii dogmatycznej. Traktat VII. Red. W. Beinert. Kraków: Wydawnictwo S´w. Stanisawa B. M. 1999 s. 207-506.
S c h a t z K.: Sobory powszechne. Punkty zwrotne w historii Kos´cioa. Tum. J. Zakrzewski. Kraków: Wydawnictwo WAM 2001.
T s h i b a n g u Th.: La théologie comme science au XX siècle. KinshasaLouvain: Presses Universitaires du Zaïre 1980.
W a l t e r O.: Pius XII. Leben und Persönlichkeit. Olten: Otto Walter 1939.
W i n l i n g R.: Teologia wspóczesna. Tum. K. Kisielewska-Sawin´ska. Kraków: Znak 1990.
Z i e l i n´ s k i Z.: Papiestwo i Papieze dwóch ostatnich wieków. Warszawa: PAX 19993.
KOS´CIÓ VATICANUM II I JEGO EKLEZJOLOGIA PRÓBA RETROSPEKCJI Z PERSPEKTYWY 50 LAT GAUDIUM ET SPES
(I)
S t r e s z c z e n i e
Artyku jest czes´ci a wiekszego projektu badawczego, którego przedmiotem jest ponowne spojrzenie na eklezjologie Soboru Watykan´skiego II. Jego celem jest ukazanie odnowy eklezjo-logicznej w okresie Soboru przez pryzmat spoecznego posannictwa Kos´cioa. Bedzie to oznaczao poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób rozwój mys´li eklezjologicznej wpyn a na spoeczn a refleksje Kos´cioa w ramach jego nauki spoecznej i moralnos´ci zycia spoecznego. W centrum dyskursu zostanie postawiona Konstytucja duszpasterska o Kos´ciele w s´wiecie wspóczesnym Gaudium et spes, która takze wyznaczy zakres podjetych analiz. Projekt przyjmie postac´ tryptyku, który bedzie kontynuowany w kolejnych tomach „Roczników Teologicznych”. Bezpos´redni a okazj a do podjecia tego tematu jest 50. rocznica ostatniego
Soboru (1962-1965), a w sposób szczególny rocznica publikacji Konstytucji pastoralnej Gau-dium et spes.
Czes´c´ I tryptyku ma za zadanie ukazac´ gówne z´róda eklezjologii Vaticanum II i jej odnowy, do których autor zaliczy dorobek I Soboru Watykan´skiego, pierwszego spos´ród soborów ekumenicznych, na którym problematyka Kos´cioa staa sie centrum debat soboro-wych, nawet jes´li czyniono okazjonalnie. By on takze podsumowaniem pewnego okresu w his-torii mys´li teologicznej i – na swój sposób – naprowadzi teologie katolick a na nowe tory. Oprócz wkadu Soboru Watykan´skiego I przyjdzie wskazac´ takze na najwazniejszych papiezy okresu miedzy dwoma ostatnimi Soborami ekumenicznymi, jak i na szereg wybitnych teolo-gów, którzy – zwaszcza po I wojnie s´wiatowej i w okresie samego Soboru – w swoich bada-niach podejmowali problematyke eklezjologiczn a.
Sowa kluczowe: Sobór Watykan´ski II, eklezjologia, Konstytucja Gaudium et spes, Sobór
