Regulacje prawne dotyczące wykorzystania zasobów wodnych w dobrach wielkoksiążęcych wielkiego Księstwa Litewskiego za Jagiellonów

Anna Kołodziejczyk

Regulacje prawne dotyczące

wykorzystania zasobów wodnych w

dobrach wielkoksiążęcych wielkiego

Księstwa Litewskiego za Jagiellonów

Echa Przeszłości 11, 43-51

Anna Kołodziejczyk

Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

REGULACJE PRAWNE DOTYCZĄCE

WYKORZYSTANIA ZASOBÓW WODNYCH

W DOBRACH WIELKOKSIĄŻĘCYCH WIELKIEGO

KSIĘSTWA LITEWSKIEGO ZA JAGIELLONÓW

A n a l i z a r e g u l a c j i p r a w n y c h , d o t y c z ą c y c h e k s p l o a t a c j i z a s o b ó w w o d n y c h w d o b r a c h h o s p o d a r s k i c h W i e l k i e g o K s i ę s t w a L i t e w s k i e g o w X V I w ., n a l e ż y d o r z a d k o p o d e j m o w a n e j t e m a t y k i b a d a w c z e j . H i s t o r y c y z a j m u j ą c y s i ę n a ­ u k o w o W i e l k i m K s i ę s t w e m L i t e w s k i m ( d a l e j W K L ) , m i m o iż n i e j e d n o k r o t n i e c h a r a k t e r y z o w a l i j e g o p r a w o d a w s t w o , t o w ł a ś c i w i e n i e a n a l i z o w a l i g o p o d k ą t e m e k s p l o a t a c j i i a d m i n i s t r a c j i z a s o b ó w w o d n y c h 1. N ie c o w ię c e j u w a g i w s p o m n i a n y m w y ż e j r e g u l a c j o m , w o d n i e s i e n i u d o p a n o w a n i a Z y g m u n t a I I A u g u s t a ( a l e t e ż z l i c z n y m i o d w o ł a n i a m i d o r o z p o ­ r z ą d z e ń z c z a s ó w Z y g m u n t a I S t a r e g o ) , p o ś w i ę c i ł w s w y c h m o n o g r a f i a c h W ł a d i m i r I. P i c z e t a . B a d a c z t e n p i s z ą c o r e f o r m a c h g o s p o d a r c z y c h w i e l k i c h

1 J . B ardach, S ta tu ty litew skie w ich k ręg u praw no-kulturow ym , w: tenże, O d a w n e j i n ie d a w n ej L itw ie , Poznań 1988, s. 9-71; tenże, S tu d ia z u stroju i p r a w a Wielkiego K się stw a L itew skiego X IV -X V II w., W arszaw a 1970; J . Ju rg in is, L ito v sk ij S ta tu t - p a m ja tn ik isto rii p r a v a i k u ltu ry W ielikogo K n ja ż e stw a L itovskogo, w: P ie rw y j lito w sk ij S ta tu t 1529 g , Wilno 1982, s. 14-19; K. Avizonis, Lietuvos S ta tu ta i, w: tenże, R in ktin iai raśtai, t. 2, Rzym 1978, s. 3-170; S. L azutka, L ito w sk ij S ta tu t - fieo d a ln y j kodeks W ielikogo K n ja ż estw a L itow skogo, Wilno 1973; K. Jablonskis, L ietu vo s va lstyb es ir teises isto rija nuo X IV a. p a b a ig o s iki X V I a. vid u rio , Wilno 1971; W. T. P aszuto, O brazow an ije litow skogo g o su d a rs tw a , M oskwa 1959; M. Lubaw skij, Ob- łastn oje dielenie i m iestnoje u praw len ie L itow sko-ru sskago g o su d a rs tw a ko w rem ien i izd a n ia p ierw a g o L ito w sk a g o S ta tu ta , M oskwa 1892; tenże, O czerk isto rii L itow sko-ru sskogo g o su d a r­ s tw a do L u b lin sk o j u n ii w klu czitieln o, M oskwa 1910; M. F. W ładim irskij-Budanow , O czerki p o isto rii litow sko-ru sskogo p r a w a , t. 12, Kijów 1889-1890; T. Czacki, O lite w sk ich i p o lsk ich p ra w a c h o ich duchu, źrzó d ła ch , z w ią z k u i o rzeczach za w a r ty c h w p ier w sze m S ta tu cie d la L itw y

44

A nna Kołodziejczyk k s i ą ż ą t , o m a w i a ł o g ó l n e z a ł o ż e n i a „ U s t a w y n a w o ł o k i ” z 1 5 5 7 r. i „ U s t a w y l e ś n e j ” z 1 5 6 7 r .2 P r z e d s t a w i ł r ó w n i e ż w c z e ś n i e j s z e u s t a w y g o s p o d a r c z e - z l a t 1 5 1 4 - 1 5 3 4 - p o d k ą t e m i c h w p ł y w u n a z m i a n y f u n k c j o n o w a n i a d ó b r h o s p o - d a r s k i c h w z a k r e s i e z a r z ą d u i w y k o r z y s t a n i a l u d n o ś c i z a l e ż n e j 3 . N i e i n t e r e ­ s o w a ł y g o j e d n a k b l i ż e j t e z m i a n y w z w i ą z k u z g o s p o d a r k ą w o d n ą w d o b r a c h w i e l k o k s i ą ż ę c y c h d o X V I w. P o d o b n ie , c h o c ia ż j u ż n i e t a k s z c z e g ó ło w o p i s a ł o p o d e j m o w a n y c h o d l5 1 4 r. r e f o r m a c h g o s p o d a r c z y c h J a g i e l l o n ó w W ł a d y s ł a w P o c i e c h a w s w e j r o z p r a w i e 0 k r ó l o w e j B o n i e 4 . N a m a r g i n e s i e w a r t o s t w i e r d z i ć , iż w o g ó le w o d n i e s i e n i u d o e k o n o m i k i z a s o b ó w w o d n y c h d ó b r h o s p o d a r s k i c h k s i ę s t w a , b r a k j e s t w h i s t o r i o g r a f i i w y c z e r p u j ą c y c h o p r a c o w a ń . K i l k a u w a g „ U s t a w i e n a w o ł o k i ” i r y b o ł ó w s t w u W i e l k i e g o K s i ę s t w a L i t e w s k i e g o , i t o w o d n i e s i e n i u j e d y n i e d o P o d l a s i a w X V I s t u l e c i u , p o ś w i ę c i ł A l e k s a n d e r J a b ł o n o w s k i w t r z e c i m t o m i e s w e j p o m n i k o w e j p r a c y , w y d a n e j n a p o c z ą t k u X X s t u l e c i a 5 . P o d t y m k ą t e m o b s z a r G r o d z i e ń s z c z y z n y , a k o n k r e t n i e p u s z c z P e r s t u ń s k i e j i P r z e ł o m s k i e j , c h o ć g ł ó w n i e w k o n t e k ś c i e a n a l i z y j e d n e g o z e ź r ó d e ł - „ R e g e s t r u s p i s a n i a j e z i o r J . K . M o ś c i, k u n i e w o d n i c t w u G r o d z i e ń s k i e m u i P r z e ł o m s k i e m u n a l e ż ą c y c h ” z 1 5 6 9 r. - o m a w i a ł w s w y c h p r a c a c h K n u t O l o f F a l k 6 . T e m a t y c e j e z i o r d a w n e j G r o d z i e ń s z c z y z n y , j e d n a k g ł ó w n i e w u j ę c i u l i m n o l o g i c z n y m , p o ś w i ę c i ­ l i r ó w n i e ż s w o je p r a c e B a z y l i C z e c z u g a i A l f r e d L i t y ń s k i 7. O c z y w i ś c i e n i e s p o s ó b p o m i n ą ć m a t e r i a ł ó w o p r a c o w a n y c h p r z e z J e r z e g o W i ś n i e w s k i e g o , w k t ó r y c h p r z y o k a z j i k r e ś l e n i a r o z w o j u o s a d n i c t w a z i e m d a w n e g o P o d l a s i a 1 G r o d z i e ń s z c z y z n y p o j a w i a ł o s i ę t a k ż e w i e l e k w e s t i i z w i ą z a n y c h z o m a w i a n ą p r o b l e m a t y k ą 8 . O s t a t n i o z a g a d n i e n i a d o t y c z ą c e g o s p o d a r k i s t a w o w e j w d o ­

2 W. I. Piczeta, A g ra rn a ja reform a S ig izm u n d a A w g u sta w L ito w sk o -R u ssk im g o su d a r- stw ie, cz. 2, wyd. 2, M oskwa 1958, s. 183-214; s. 263-268.

3 W. Piczeta, A g ra rn a ja reform a, cz. 1, wyd. 2, M oskwa 1958, s. 83-141.

4 W. Pociecha, K ró lo w a B on a (1494-1557). C zasy i lu d zie O d ro d ze n ia , t. 3, Poznań 1958, s. 51-55, 69-74.

5 A. Jabłonow ski, P o d la sie, w: Ź ró d ła dziejow e, t. 17, cz. 3: P o lsk a X V I w ieku p o d w zg lę­ d em g eog ra ficzn o -sta tystyczn ym , t. 6, cz. 3, W arszaw a 1910, s. 160-164.

6 „Regestr sp isan ia jezior J.K . Mości, k u niew odnictw u G rodzieńskiem u i Przełom skiem u należących 1569 r.”, w: K. O Falk, Wody w igierskie i hu ciań skie. S tu d iu m toponom astyczn e,

cz. 1, 2, U ppsala 1941, s. 1-11; te k s t „R egestru” zaw iera również praca: K. O. Falk, R eg estr sp isa n ia J ezio r...ro k u 1569, „Acta B altico-Slavica”, t. 10, 1976, s. 92-99.

7 B. Czeczuga, C zterystalecie sp isa n ia R egestru (1 5 6 9 -1 9 6 9 ) i zn aczen ie tego d oku m en tu d la lim n ologii, „Rocznik Białostocki”, t. 10, 1970, s. 335-345; A. Lityński, J ezio ra su w a lsk ie i ryb y j e za m ieszk u ją ce w św ie tle d a n ych dok u m en tu z X V I w ieku , „Archiwum Hydrobiologii Rybactw a”, t. 9, 1935, s. 123-124.

8 J . W iśniewski, D zieje o sa d n ic tw a w pow iecie sejn eń skim o d X V do X IX w ieku , w: M a te­ ria ły do d ziejó w zie m i sejneńskiej, B ia ły sto k 1963, passim ; tenże, D zieje o sa d n ic tw a w pow iecie su w a lsk im o d X V w iek u do p o ło w y X V II w ieku, w: S tu d ia i m a teria ły d o d zie jó w S u w a lszczyzn y,

B iałystok 1965, passim ; tenże, D zieje o sa d n ictw a w p ow iecie a u g u sto w sk im o d X V do końca X V III w ieku , w: S tu d ia i m a teria ły do d ziejó w P ojezierza A u gu stow skiego, pod red. J . A ntoniew i­ cza, B iałystok 1967, passim ; tenże, O sa d n ictw o w sch odn iej B iałostocczyzn y: geneza, ro zw ó j oraz zróżn icow an ie i p rz e m ia n y etn iczn e, „Acta Baltico-Slavica”, t. 11, 1977, passim .

b r a c h h o s p o d a r s k i c h n a P o d l a s i u ( g ł ó w n i e s t a r o s t w a k n y s z y ń s k i e g o ) , o m ó w ił J ó z e f M a r o s z e k 9 . Z a s y g n a l i z o w a n a p o w y ż e j p r o b l e m a t y k a w y m a g a b e z w ą t p i e n i a s t w o r z e ­ n i a w y c z e r p u j ą c e g o o p r a c o w a n i a m o n o g r a f i c z n e g o , z w i ą z a n e g o z s z e r o k o r o z u ­ m i a n ą e k s p l o a t a c j ą z a s o b ó w w o d n y c h w d o b r a c h w i e l k o k s i ą ż ę c y c h W ie l k i e g o K s i ę s t w a L i t e w s k i e g o d o X V I w .10 N i n i e j s z e u w a g i p o ś w i ę c o n o c z ę ś c i o w e m u w y p e ł n i e n i u t e j l u k i , p r z e d e w s z y s t k i m p o p r z e z u p o r z ą d k o w a n i e w r z e c z o w ą i c h r o n o l o g i c z n ą c a ł o ś ć i n f o r m a c j i ź r ó d ł o w y c h , d o t y c z ą c y c h u r e g u l o w a ń p r a w ­ n y c h , n o r m u j ą c y c h e k s p l o a t a c j ę w ó d w W i e l k i m K s i ę s t w i e L i t e w s k i m z a p a ­ n o w a n i a o s t a t n i c h J a g i e l l o n ó w . W ó w c z a s t o b o w i e m w ł a d c y L i t w y w z w i ą z k u z w z r a s t a j ą c y m i m o ż l i w o ś c i a m i g o s p o d a r c z e j e k s p l o a t a c j i d ó b r w ł a s n y c h i p o t r z e b a m i f i n a n s o w y m i s k a r b u W ie l k i e g o K s i ę s t w a , z a c z ę l i k ł a ś ć n a c i s k n a l e p s z y i c h z a r z ą d , n a d z ó r i w y k o r z y s t a n i e . W o d n i e s i e n i u d o z a s o b ó w w o d ­ n y c h , t a k j a k i l e ś n y c h , Z y g m u n t I S t a r y i n s p i r o w a n y d z i a ł a l n o ś c i ą k r ó l o w e j B o n y , o d c h o d z i ł o d i c h d o t y c h c z a s o w e g o u ż y t k o w a n i a , k o n c e n t r u j ą c e g o s i ę g ł ó w n i e n a u t r z y m a n i u r e g a l e ł o w i e c k i e g o . W r o z l e g ł y c h p u s z c z a c h i w o d a c h l i t e w s k i c h d o s t r z e ż o n o w ó w c z a s d u ż y p o t e n c j a ł e k o n o m i c z n y . D z i a ł a l n o ś ć t ą k o n t y n u o w a ł Z y g m u n t I I A u g u s t , k t ó r e g o p a n o w a n i e s t a ł o s i ę o k r e s e m p r z e ­ b u d o w y g o s p o d a r c z e j d ó b r w i e l k o k s i ą ż ę c y c h n a L i t w i e . U s t a w o d a w s t w o h o s p o d a r s k i e w z a k r e s i e o m a w i a n y m w n i n i e j s z y m a r ­ t y k u l e o b e j m o w a ł o d w i e g r u p y r e g u l a c j i p r a w n y c h . P o p i e r w s z e , r o z p o r z ą d z e ­ n i a , tz w . u s t a w y , k o n s t y t u c j e - o k r e ś l a j ą c e g o s p o d a r c z e w y k o r z y s t a n i e t y c h z a s o b ó w , w r a m a c h w ł a s n o ś c i h o s p o d a r a w W i e l k i m K s i ę s t w i e L i t e w s k i m . P o w t ó r e , o g ó l n e r e g u l a c j e p r a w n e , z w i ą z a n e z e s p r a w a m i w ł a s n o ś c i o w y m i , k t ó ­ r y c h p r z e d m i o t e m b y ł y j e z i o r a , s t a w y i r z e k i , a z n a j d u j ą c e s w o je o d z w i e r c i e ­ d l e n i e d l a o m a w i a n e g o o k r e s u g ł ó w n i e w p i e r w s z y m i d r u g i m S t a t u c i e L i- t e w s k i m 11. P i e r w s z y m z w y ż e j w s p o m n i a n y c h r o z p o r z ą d z e ń g o s p o d a r c z y c h J a g i e l l o ­ n ó w b y ł a „ U s t a w a p i s a n a d l a w s z y s t k i c h d w o r ó w W i l e ń s k i e g o p o w i a t u , t a k i T r o c k i e g o ” z 2 8 m a r c a 1 5 1 4 r . 12 Z y g m u n t I S t a r y - w r e a k c j i n a z ły s t a n f i n a n s o w y s k a r b u w i e l k o k s i ą ż ę c e g o - w y d a ł r o z p o r z ą d z e n i e w z a ł o ż e n i u d y s ­ c y p l i n u j ą c e d z i e r ż a w c ó w h o s p o d a r s k i c h w z a k r e s i e p r z e k a z y w a n i a d o c h o d ó w , n a l e ż n y c h w ł a d c y z t y t u ł u p o s i a d a n y c h p r z e z n i e g o m a j ą t k ó w z i e m s k i c h - d w o r ó w .

9 J. M aroszek, P ogran icze L itw y i K oron y w p la n a c h kró la Z yg m u n ta A u g u sta . Z h isto rii d ziejó w rea liza cji m yśli m on a rszej m ięd zy N iem n em a N a r w ią , B iałystok 2000, s. 281; tenże,

D o lin a N ereśli w p rzeszło śc i, „Białostocczyzna”, n r 2, 1997, s. 3 -19; tenże, D o lin a B ieb rzy w p rzeszło ści do końca X V III w ieku , „Białostocczyzna”, n r 1, 1995, s. 1-21.

10 G. Błaszczyk, G eografia h isto ryczn a W ielkiego K się stw a L itew skiego. S ta n i p ersp ek tyw y b a d a ń , Poznań 2007, s. 10.

11 P ir m a s is L ietu vo s S ta tu ta s. T ekstai sen aja ba lta ru siu , lo tyn u ir sen aja len ku k a lbom is,

pod red. S. L azutka, I. Valikonyte, E. G udravicius, cz. 1, V ilnius 1991; S ta tu t W ialikaga K n ia- s tw a L ito u sk a g a 1566 g o d a , pod red. T.I. D ounar, U.M. Satolin, Ja.A . Juho, M insk 2003.

12 „U staw a p isa n a d la w szystkich dworów W ileńskiego pow iatu, ta k i Trockiego”, w: M. Liubaw skij, O błastnoje dielenije, „Priłożenija”, n r 23, s. XIX-XXI.

46

A nna Kołodziejczyk J a k w y n i k a z j e j t r e ś c i , Z y g m u n t I S t a r y d o t e g o ż r o k u - o d m o m e n t u o b j ę c i a w ł a d z y n a L i t w i e - n i e o t r z y m y w a ł w ł a ś c i w i e ż a d n y c h d o c h o d ó w z t y c h d ó b r w p o w i e c i e w i l e ń s k i m i t r o c k i m 13. R o z p o r z ą d z e n i e w ł a d c y z m i e ­ n i a ł o t e n s t a n r z e c z y p o p r z e z p r e c y z y j n e o k r e ś l e n i e z a s a d f u n k c j o n o w a n i a d ó b r p o d z a r z ą d e m d z i e r ż a w c ó w o r a z i l o ś c i i r o d z a j u d o c h o d ó w , k t ó r e n a l e ż a ­ ł y s i ę z n i c h w ła d c y . W ś r ó d t y c h r e g u l a c j i z a w a r t o r ó w n i e ż d w i e , z w i ą z a n e z z a s o b a m i w o d n y ­ m i . P o p i e r w s z e w ł a d c a p o s t a n o w i ł , iż d z i e r ż a w c y m a j ą r o z p a t r z e ć lic z b ę b o b r o w n i k ó w w d z i e r ż a w a c h . T a m g d z i e b ę d z i e i c h z b y t w i e l u n a p o t r z e b y s ł u ż b y b o b r o w n i c z e j , n i e p o t r z e b n y c h o s a d z i ć n a z i e m i: „ n a w r o c e o s a d i t i ” i p o b i e r a ć o d n i c h c o r o k u p o k o p i e g r o s z y o p ł a t y 14. P o w t ó r e z a s t r z e g ł , iż w s z y s t k i e d o c h o d y z j e z i o r m a j ą p ł y n ą ć o d t ą d d o s k a r b u h o s p o d a r s k i e g o . D z i e r ż a w c y m i e l i p r a w o p o ł o w u r y b w y ł ą c z n i e n a s w o je p o t r z e b y 15. K o l e j n ą c h r o n o l o g i c z n i e - u s t a w ę d l a z i e m i ż m u d z k i e j z 2 1 p a ź d z i e r n i k a 1 5 2 9 r. - w y d a ł Z y g m u n t I S t a r y w z w i ą z k u z k a t a s t r o f a l n ą s y t u a c j ą e k o n o ­ m i c z n ą l u d n o ś c i z a l e ż n e j w e w ł o ś c i a c h h o s p o d a r s k i c h w t e j z i e m i 16. O b o k r o z p o r z ą d z e ń n o r m u j ą c y c h o g ó ln e f u n k c j o n o w a n i e w ł o ś c i h o s p o d a r s k i c h n a Ż m u d z i ( o b c i ą ż e n i a p o d a t k o w e , r o b o c i z n y , u p r a w n i e n i a u r z ę d n i k ó w w i e l k o k ­ s i ą ż ę c y c h i z a l e c e n i a g o s p o d a r c z e z w i ą z a n e z e k o n o m i k ą w ło ś c i ) p o t w i e r d z o ­ n o w o d n i e s i e n i u d o z a s o b ó w w o d n y c h k o n i e c z n o ś ć o p ł a c a n i a p r z e z k a ż d e g o z p o d d a n y c h d w u g r o s z y „ n i e w o d n i c z n y c h ” w z a m i a n z a m o ż l i w o ś ć ł o w i e n i a w j e z i o r a c h h o s p o d a r s k i c h 17. O k r e ś l o n o t a k ż e t e r m i n p o b i e r a n i a t y c h o p ł a t - n a B o ż e N a r o d z e n i e k a ż d e g o r o k u , a t a k ż e z a z n a c z o n o , iż d o c h o d y t e b ę d ą s ł u ż y ł y w y ł ą c z n i e w ł a d c y i j e g o n a s t ę p c o m 18. P r ó b y u r e g u l o w a n i a p r o b l e m ó w z w i ą z a n y c h z e k s p l o a t a c j ą w ó d z w ł a s z ­ c z a w k o n t e k ś c i e p r a w a w ł a s n o ś c i , p o d j ę t o n a s t ę p n i e w I S t a t u c i e l i t e w s k i m , p r z y j ę t y m n a s e j m i e w W i l n i e w 1 5 2 9 r . 19 P i e r w s z y S t a t u t p r z e w i d y w a ł w t y m w z g l ę d z i e k i l k a r e g u l a c j i , z a p i s a ­ n y c h w d w ó c h a r t y k u ł a c h - ó s m y m : „ O p r a w a c h z i e m s k i c h , g r a n i c z a c h , m i e ­ d z a c h i o k o p a c h ” - i d z i e w i ą t y m : „O ł o w je c h , p u s z c z a c h , b a r t n e d r z e w o , j e z i o r a , b o b r o w e g o n j, s o k o l e g n i a z d a i o c h m i e l i s z c z a c h ” , u j m u j ą c y c h w n o r ­ 13 Ibidem , s. XIX. 14 Ibidem , s. XX. 15 Ibidem.

16 „K onstytucja korolja jego m iłosti Zikgim onta w sim poddanym tiw unstw ziem li Zomojt- skoje u czy n ien aja”, w: L ie tu v o s M e trik a . K n y g a Nr. 2 5 (1 3 8 7 -1 5 4 6 ). U zra sym ą k n y g a 25,

D. A tanavicius, A. Baliulis, Vilnius 1998, n r 77, s. 133-137. U staw ę w ydrukow ano również w:

A k ty otnosiaszczesja k istorii z a p a d n ij R ossij, sobrannyje i izdan n yje archeograficzeskoju kom issie- ju , t. 2, 1506-1544, S an k tp etierb u rg 1848, s. 199-203, gdzie wydawca podaje d atę w ydania „8 ili 20 ja n w a ria 1529 god”. Jednocześnie w uw agach n a stronie 203 inform uje, że w dokum en­ tach M etryki Litewskiej funkcjonują dwie daty: 8 styczeń i 21 październik 1529 r., określające datację tego dokum entu, por. ibidem, s. 203.

17 „K onstytucja korolja jego m iłosti Zikgim onta”, s. 135. 18 Ibidem.

m y p r a w n e d o t y c h c z a s o w y s t a n r z e c z y 20. O c z y w i ś c i e a r t y k u ł y t e n i e m o g ł y o b j ą ć w s z y s t k i c h a s p e k t ó w s p r a w , r o z s t r z y g a n y c h z w y k l e p r z e z s ą d y w i e l ­ k o k s i ą ż ę c e . D o t y c z y ł y j e d y n i e n a j w a ż n i e j s z y c h k w e s t i i , p o d l e g a j ą c y c h k o m ­ p e t e n c j i u r z ę d n i k ó w h o s p o d a r s k i c h . R o z d z i a ł t e n w s z e r o k i m z a k r e s i e o k r e ­ ś l a z a s a d y p o s t ę p o w a n i a s ą d o w e g o w p r z y p a d k u s p r a w s p o r n y c h z w i ą z a n y c h z w ł a s n o ś c i ą z i e m i . W o d n i e s i e n i u d o z a s o b ó w w o d n y c h u s t a l o n o p r z e d e w s z y s t k i m t r y b p o s t ę p o w a n i a w s p r a w a c h d o t y c z ą c y c h s p o r ó w o n i e p r a w n e z a j ę c i e j e z i o r c z y o d ł a w i a n i e b o b r ó w . P r z e d s ą d e m o b ie s t r o n y s p o r ó w p o w i n ­ n y b y ł y w ó w c z a s s t a w i a ć p o o s i e m n a s t u ś w i a d k ó w . S p o ś r ó d n i c h s ę d z i o w i e w y b i e r a l i p o s z e ś c i u ś w i a d k ó w , k t ó r z y w r a z z w ł a ś c i c i e l a m i - s t r o n a m i s p o r u , s k ł a d a l i p r z y s i ę g ę , o d n o ś n i e p r z e d m i o t u s p o r u 21. I t a k a r t y k u ł d w u n a s t y r o z d z i a ł u ó s m e g o I S t a t u t u l i t e w s k i e g o i n f o r m u j e 0 p o s t ę p o w a n i u w p r z y p a d k u , g d y g r a n i c ę w s p ó l n ą d ó b r s t a n o w i ł a r z e k a . J e ś l i z m i e n i ł a o n a k o r y t o , p o r z u c a j ą c d o t y c h c z a s o w y b i e g w ó w c z a s n a d a l g r a n i c a m i a ł a b i e c w z d ł u ż s t a r e g o k o r y t a . W ł a ś c i c i e l , k t ó r y u t r a c i ł w t e n s p o s ó b s w o b o d n y d o s t ę p d o r z e k i , p o s i a d a ł n a d a l p r a w o d o k o r z y s t a n i a z j e j p o ło w y ( n a c a ł e j d ł u g o ś c i g r a n i c y ) z a r ó w n o d l a ł o w i e n i a r y b , j a k i „ i n s z y c h p o ż i t k ó w ” . G d y b y z a ś k t ó r y ś z w ł a ś c i c i e l i p r z e k o p a w s z y r z e k ę z m i e n i ł j e j b i e g 1 u d o w o d n i o n o m u t o , w ó w c z a s m u s i a ł s z k o d ę n a p r a w i ć p r z y w r a c a j ą c r z e k ę w j e j s t a r e k o r y t o . R ó w n i e ż p o w i n i e n b y ł w y n a g r o d z i ć i n n e d o d a t k o w e u s z c z e r b k i , n a p r z y k ł a d u s z k o d z o n e ż e r e m i a b o b r o w e 22. W S t a t u c i e l i t e w s k i m d r u g i m z 1 5 6 6 r. d o d a n o , ż e p o ło w y r y b z r z e k i g r a n i c z n e j n a l e ż ą d o b r z e g ó w d w ó c h w ł a ś c i c i e l i . Z a z n a c z o n o t e ż , iż g d y r z e k a w y s y p i e p i a s e k i „ b r z e g u p r z y c z y n i ” n a l e ż y t e n n a d d a t e k d o j e d n e g o w ł a ś c i ­ c i e l a o d p o w i e d n i e g o b r z e g u 23. Z k o l e i a r t y k u ł t r z y n a s t y z r o z d z i a ł u ó s m e g o I S t a t u t u r e g u l o w a ł z a s a d y u ż y t k o w a n i a r z e k i ( l u b j e j f r a g m e n t u ) z l i n i ą b r z e g o w ą n a l e ż ą c ą w y ł ą c z n i e d o j e d n e g o k o m p l e k s u d ó b r . G d y b y w i ę c w ł a ś c i c i e l z i e m i p o s t a w i ł n a n ie j m ł y n y c z y z b u d o w a ł s t a w y z a l e w a j ą c w t e n s p o s ó b m ł y n y s ą s i a d a , w ó w c z a s z o b o w i ą z a n y z o s t a ł d o s p u s z c z e n i a w o d y p o d n a d z o r e m u r z ę d n i k a h o s p o d a r - s k i e g o ( w i ż a - s z p i e g a ) o r a z n a p r a w i e n i a s z k ó d . J e ś l i d o s z ł o b y w p o d o b n y c h o k o l i c z n o ś c i a c h d o z a t o p i e n i a s i a n o ż ę c i , c z y l i ł ą k i b e z w i e d z y j e j w ł a ś c i c i e l a , w t e d y m o ż l i w e b y ło j e d y n i e o d d a n i e i n n e j w z a m i a n . J e ż e l i n a t o p o s z k o d o ­ w a n y n i e w y r a z i ł b y z g o d y , t o t r a c i ł p r a w o d o i n n e g o z a d o ś ć u c z y n i e n i a s z k o d y . W p r z y p a d k u n a t o m i a s t u s y p a n i a g r o b l i r o z c i ą g a j ą c e j s i ę d o c u d z e g o b r z e ­ g u , k t ó r a s p o w o d o w a ł a b y z a t o p i e n i e s i a n o ż ę c i l u b u s z k o d z e n i e s t a w u m o ż n a j ą b y ło - z g o d n i e z I S t a t u t e m - r o z k o p a ć b e z ż a d n e j k a r y : „b o n i k t o n i m a b e s d o z w o l e n i a k u c u d z e m u b r z e g u g r o b l ie j z a s y p o w a ć a n i s t a w u z a i m a ć ”24. S t a t u t d r u g i z 1 5 6 6 r. ( a r t y k u ł s z e s n a s t y ) p o s t a n o w i e n i a t e p o t w i e r d z i ł 25. 20 Ibidem , s. 219-257. 21 Ibidem , s. 219 22 Ibidem, s. 227. 23 S ta tu t W ialikaga K n ia s tw a L ito u sk a g a 1566 g o d a , s. 165. 24 P ir m a s is L ietu vo s S ta tu ta s , s. 229. 25 S ta tu t W ialikaga K n ia s tw a L ito u sk a g a 1566 g o d a , s. 165-166, 172-173.

48

A nna Kołodziejczyk A r t y k u ł c z t e r n a s t y z I S t a t u t u l i t e w s k i e g o - p r z e w i d y w a ł n a t o m i a s t p o ­ s t ę p o w a n i e w p r z y p a d k u p o d e j r z e n i a , iż k t o ś n i e p r a w n i e c h c e w y b u d o w a ć s t a w p r z y c u d z y m b r z e g u c z y z a t o p i ć k o m u ś s i a n o ż ę c i . W ó w c z a s n a l e ż a ł o to m i e j s c e w o b e c n o ś c i „ w i ż a ” z l u s t r o w a ć i p o d tz w . „ z a r u k ą ” , c z y l i p o r ę c z e n i e m „ z a p o w i e d z i e ć ” , a z a t e m o k r e ś l i ć p r a w o w ł a s n o ś c i 26. R o z d z i a ł d z i e w i ą t y t e g o ż S t a t u t u , w a r t y k u l e t r z e c i m g w a r a n t o w a ł z k o l e i s w o b o d n e u ż y t k o w a n i e j e z i o r w ł a ś c i c i e l o w i , n a w e t j e ś l i n i e n a l e ż a ł d o ń l a s o t a c z a j ą c y j e g o j e z i o r o . M ó g ł o n b r a ć s o b i e n a w e t d r e w n o d o r o b i e n i a k o r y t n a r y b y w c z a s i e z im o w e j p o r y c i ą g n i ę c i a n ie w o d ó w . N i e w o l n o m u b y ło n a t o m i a s t w j a k i k o l w i e k i n n y s p o s ó b c z y n i ć s z k ó d w c u d z e j p u s z c z y 2 7 . W a r t y k u l e p i ą t y m u s t a l o n o t a k ż e , ż e z a „ p o w ł ó c z e n i e ” ( o d ł a w i a n i e n i e w o ­ d e m ) c u d z e g o j e z i o r a w s w o je j p u s z c z y n a l e ż y z a p ł a c i ć o d s z k o d o w a n i e z a r y b y w ł a ś c i c i e l o w i j e z i o r a , a t a k ż e d o d a t k o w o k a r ę d o s k a r b u h o s p o d a r a 28. T e u s t a l e n i a p r e c y z o w a ł d o d a t k o w o a r t y k u ł ó s m y . O k r e ś l o n o w n i m k o n k r e t ­ n ą k a r ę z a p o w ł ó c z e n i e j e z i o r a , s t a w u i s a d z a w k i o r a z u s z k o d z e n i e b ą d ź s p a l e n i e m ł y n a , a t a k ż e r o z k o p a n i e g r o b l i . S t a n o w i ć j ą m i a ł o d w a n a ś c i e r u b l i g r o s z y l i t e w s k i c h ( o c z y w iś c ie d o d a t k o w o n a l e ż a ł o t e ż w y n a g r o d z i ć s z k o d y ) 29. W d r u g i m S t a t u c i e l i t e w s k i m d o d a n o p o s t a n o w i e n i e m ó w i ą c e o t y m , i ż o s o b a , k t ó r e j z d a r z y s i ę w y p a d e k p o d c z a s t r a n s p o r t u r z e k ą , m a p r a w o n a c u d z y m b r z e g u s i ę r a t o w a ć i n a p r a w i a ć s z k o d y , b e z ż a d n y c h o p ł a t 30. W f u n d a m e n t a l n e j i n i e j e d n o k r o t n i e o m a w i a n e j w l i t e r a t u r z e „ U s t a w i e n a w o ł o k i h o s p o d a r a K o r o l a J e h o M i ł o s t i ” z 1 k w i e t n i a 1 5 5 7 r ., s p r a w o m w y k o r z y s t a n i a w ó d p ł y n ą c y c h i s t o j ą c y c h p o ś w i ę c o n o n i e m a ł o u w a g i 31. W ś r ó d 4 9 a r t y k u ł ó w U s t a w y z n a l a z ł y s i ę r e g u l a c j e d o t y c z ą c e b u d o w y s t a w ó w , i c h e k s p l o a t a c j i o r a z b u d o w y m ł y n ó w i i c h e k s p l o a t a c j i w d o b r a c h h o s p o d a r s k i c h W K L 32. W ł a d c a n a k a z y w a ł u r z ę d n i k o m ( w r a d n i k o m ) p o z a k o ń c z e n i u p r a c p o l o ­ w y c h n a j e s i e n i i n a w i o s n ę , t a m g d z i e t o b ę d z i e m o ż l i w e , b u d o w ę s t a w ó w i s a d z a w e k . N a p o w y ż s z e c e l e n a l e ż a ł o p r z e z n a c z y ć d o 2 0 k o p g r o s z y ( o p ł a ­ t a z a g r a b a r z y i n a j e m n y c h l u d z i d o p r a c k o n s t r u k c y j n y c h ) z d o c h o d ó w z a r y b y , s p r z e d a ż b y d ł a i p r o d u k t ó w r o l n y c h . J e ś l i k w o t a t a k a n i e b y ł a w y s t a r ­ 26 P ir m a s is L ietu vo s S ta tu ta s , s. 229. 27 Ibidem , s. 245. 28 Ibidem , s. 249. 29 Ibidem , s. 251. 30 S ta tu t W ialikaga K n ia s tw a L ito u sk a g a 1566 g o d a , s. 169-170.

31 „U staw a n a wołoki hospodara korolja jego m iłosti wo w siem W ielkom K nijazstw ie Litowskom. L eta Bożeho N arożenia 1557, m iesiąca ap riela 1 d n ia”, w: L ito w sk a ja M etrika. K n ig i p u b liczn ych d ieł, t. 1, w: „R usskaja Istoriczeskaja Biblioteka”, t. 30, Ju riew 1914, kol. 542-586. „U stawę n a wołoki” w ydrukow ano również dw ukrotnie w pierwszej połowie XIX w ie­ ku. Por.: U staw a n a wołoki hospodara Korola Jeh o M iłosti z 1557 r., w: J. Jaroszew icz, Obraz Litwy pod w zględem jej cywilizacji od czasów najdaw niejszych do końca w ieku XVIII, Wilno 1844, s. 229-275; 1557 ap rielia 1, o k tab ria 20, i 1558 m aja i iju n ia 20. U staw y o upraw lienji Korolewskich wołostiej, s dopołnitielnym i k nim statjam i, s. 72-91 (gdzie „U staw ę” podzielono n a 57 artykułów ).

c z a j ą c a , o j e j p o d w y ż s z e n i u d e c y d o w a l i r e w i z o r o w i e n a p o d s t a w i e u s t a l e ń z h o s p o d a r e m 33. P o ł ó w r y b , c z y li s p u s z c z a n i e s t a w ó w , o d b y w a ć s i ę m i a ł o t y l k o z a p o z w o l e ­ n i e m w ła d c y . D z i e r ż a w c a - w r a d n i k - m i e j s c o w y p o s i a d a ł p r a w o d o co d z i e ­ s i ą t e j r y b y z t a k i e g o o d ł o w u , p o z a k t ó r y m n i e w o ln o m u b y ło p r o w a d z i ć p o ło w ó w , n a w e t n a w ł a s n e p o t r z e b y 34. Z g o d n i e z b r z m i e n i e m u s t a w y t a m g d z i e b y ł o t o m o ż l i w e , p r z y s t a w a c h n a l e ż a ł o b u d o w a ć m ł y n y z b o ż o w e , a t a k ż e w i ę k s z e o d w ó c h , t r z e c h k o ł a c h , k t ó r e o b s ł u g i w a ł y w ó w c z a s f o l u s z e i r u d n i c e . D e c y z j ę w t e j s p r a w i e p o d e j m o ­ w a n o z u d z i a ł e m r e w i z o r ó w . M ł y n a r z e o t r z y m y w a l i p r a w o d o j e d n e j w o ln e j w ł ó k i o r a z t r z e c i e j m i a r k i m ą k i j a k o w y n a g r o d z e n i a . W z a m i a n m u s i e l i p r o ­ w a d z i ć m ł y n , d b a ć o j e g o k o n s e r w a c j ę i w y p o s a ż e n i e o r a z j e d e n d z i e ń w t y g o d n i u o d b y w a ć s ł u ż b ę c i e s i e l s k ą w n a j b l i ż s z y m d w o r z e 3 5 . D o d a j m y , iż h o s p o d a r z a d b a ł n a w e t w t y m m i e j s c u o k o n t r o l ę r z e t e l n o ś c i m ł y n a r z y , b o ­ w i e m w s k a z a n o w t y m a r t y k u l e r ó w n i e ż s p o s ó b d o w o d z e n i a (c o c i e k a w e , w s p r a w a c h n i e j a s n y c h p o w o ł y w a n o e k s p e r t ó w s p o ś r ó d i n n y c h m ł y n a r z y ) i k a r a n i a m ł y n a r z y z a z ł o d z i e j s t w o 36. W k i l k u n a s t ę p n y c h a r t y k u ł a c h „ U s t a w y ” o m a w i a n o k o l e j n o p o ło w y b o ­ b r ó w ( a r t y k u ł 3 2 ) , k t ó r e t a k j a k d o t ą d p r o w a d z i ć m i e l i „ n a h o s p o d a r a ” b o - b r o w n i c y o t r z y m u j ą c z a t o co p i ą t e g o b o b r a l u b „ p o c z e r e w i e o t k o ż d o g o b o b r a ”37. P r a w o d o w y k o r z y s t a n i a r z e k i j e z i o r ( a r t y k u ł 3 3 ) d l a p o d d a n y c h h o s p o d a r s k i c h ( a l e t y l k o d l a n i c h , co p o d k r e ś l a ł a r t y k u ł c z t e r d z i e s t y ó s m y t e j ż e u s t a w y 38) n a k a z y w a ł o ło w ić r y b y w r z e k a c h i j e z i o r a c h p r z y p o m o c y k r y h y ( k r y k i ) , w ę d y , b r o d n i a , t r y h u b i c y , o b o r a i i n n y c h m a ł y c h s i e c i. Z a b r a ­ n i a n o n a t o m i a s t „ z a b i j a n i a ” j a z ó w , k t ó r e w y n i s z c z a ł y r y b y , z w ł a s z c z a p o d c z a s t a r ł a . W m i e s i ą c a c h k w i e t n i u , m a j u i c z e r w c u : „ n i c z y m r y b n i e ł o w i t w o z i e r a c h , t o l k o d l j a m o n o ż e n i a i c h w t y c h m i e s i e c a c h , c z o h o w r a d i n i e w o d - n i c z y j e z a b o r o n i t i m a j u t , w i e d ż e w r i e k a c h w o l n y c h z a w ż d y p o d d a n y m u ł o w n a r y b y [ p r z y s ł u g u j e - A .K .] ”39. N i e s t e t y , z a p l a n o w a n y w c a ł o ś c i d l a s p r a w z w i ą z a n y c h z e k s p l o a t a c j ą j e z i o r a r t y k u ł c z t e r d z i e s t y n i e z o s t a ł o p r a c o w a n y . W o r y g i n a l n y c h d o k u m e n ­ t a c h M e t r y k i L i t e w s k i e j p o z o s t a w i o n o d l a n i e g o s i e d e m p u s t y c h k a r t 40. T r u d ­ n o d o c i e k a ć d z i ś , co z a d e c y d o w a ł o o t y m o p u s z c z e n i u . B y ć m o ż e s p r a w y z w i ą z a n e z j e z i o r a m i w y m a g a ł y j e s z c z e d o p r a c o w a n i a , k t ó r e g o j e d n a k n i e u z u p e ł n i o n o n a w e t w w y d a n y m 2 0 w r z e ś n i a te g o ż 1 5 5 7 r. „ D o p e ł n i e n i j u i i s p r a w l i e n i j u ” „ U s t a w y n a w o ł o k i ” , i n s p i r o w a n y m u w a g a m i P i o t r a C h w a l -33 Ibidem , kol. 558. 34 Ibidem , kol. 559. 35 Ibidem . 36 Ibidem . 37 Ibidem , kol. 576. 38 Ibidem , kol. 584-585. 39 Ibidem , kol. 576-577.

50

A nna Kołodziejczyk c z e w s k i e g o 41. D l a o m a w i a n y c h p r z e z n a s z a g a d n i e ń p r z y n i o s ł o o n o j e d y n i e r o z s z e r z e n i e o b o w i ą z k u p r a c y c i e s i e l s k i e j w e d w o r z e , ś w i a d c z o n e j p r z e z m ł y ­ n a r z y , d o d w ó c h d n i w t y g o d n i u 42. W z r a s t a j ą c y n a c i s k J a g i e l l o n ó w n a p o d w y ż s z a n i e d o c h o d ó w z d ó b r w i e l ­ k o k s i ą ż ę c y c h , a t a k ż e m n o ż ą c e s i ę p r o b l e m y w y n i k a j ą c e z r o z w o j u f o l w a r ­ k ó w , s p o w o d o w a ł y w y d a n i e w 1 5 6 7 r o k u „ U s t a w y z a m k o w , d z i e r z a w y d w o r - c o w n a s z y c h W i e l k i e g o X i ę s t w a L i t h e w s k i e g o ”43. J e s t o n a j e d n ą z n a j o b s z e r ­ n i e j s z y c h r e g u l a c j i h o s p o d a r s k i c h , d o t y c z ą c y c h z a r z ą d u d ó b r w W i e l k i m K s i ę s t w i e L i t e w s k i m . W s p o s ó b s z c z e g ó ło w y , w s k a z u j ą c y n a w i e l k ą d b a ł o ś ć 0 d o b r y z a r z ą d d ó b r , a l e t e ż w y s o k ą z n a j o m o ś ć i c h f u n k c j o n o w a n i a w y d a w a ­ n o p o l e c e n i a i c h z a r z ą d c o m . W o d n i e s i e n i u d o w y k o r z y s t a n i a w ó d r o z p o r z ą d z a n o b u d o w ę s t a w ó w 1 s a d z a w e k (p o z a k o ń c z e n i u p r a c p o lo w y c h ) w m i e j s c a c h d o t e g o d o g o d n y c h . K o n t r o l ę p o c z y n a ń w t y m z a k r e s i e p r z e p r o w a d z a ć m i a n o c o r o c z n i e , p o p r z e z s p r a w o z d a n i a s k ł a d a n e h o s p o d a r o w i . O n t e ż p r z y d a w a ł s o b i e p r a w o d e c y d o ­ w a n i a o c e lo w o ś c i b u d o w y n o w y c h s t a w ó w . T a m , g d z i e s t a w y l u b s a d z a w k i j u ż f u n k c j o n o w a ł y , a z o s t a ł y u s z k o d z o n e p r z e z z e r w a n i e g r o b l i d z i e r ż a w c y s a m i p o d e j m o w a l i d e c y z j ę c o d o i c h n a p r a w y , j e d n a k o b c i ą ż y w s z y k o n k r e t n y m a j ą t e k co n a j w y ż e j k o s z t a m i d z i e s i ę c i u k o p g r o s z y ( n a m i s t r z a c z y g r a b a - r z y ) 44. Z a l e c a n o j e d n o c z e ś n i e z a r y b i a n i e t y c h s t a w ó w i s a d z a w e k r y b a m i z b l i s k o p o ł o ż o n y c h j e z i o r , r z e k i ja z ó w . G d y b y t a k i c h n i e b y ł o w n a j b l i ż s z e j o k o lic y , s t a w ó w n i e n a l e ż a ł o k o n s t r u o w a ć , g d y ż n i e d a w a ł y b y s p o d z i e w a n y c h z y s k ó w . R o z p o r z ą d z e n i a d o t y c z ą c e w c h o d ó w d o r z e k i j e z i o r h o s p o d a r s k i c h z a w i e ­ r a ł a r ó w n i e ż „ U s t a w a k r o l a j e g o m c i l e s n i c z e m . . . ” z 2 7 l u t e g o 1 5 6 7 r . 45 Z a p i s a ­ 41 Ibidem , kol. 585-590. 42 Ibidem , kol. 589.

43 „U staw a zamkow, dzierzaw y dworcow naszych Wielkiego X ięstwa Lithewskiego, ta k w W ilenskim , iako Trockim powieciech, y iako się starostow ie, dzierżawcy y urzędnicy zachowac m aią (b.d.)”, w: L ito w sk a ja M etrika. K n ig i p u b liczn y ch d ieł, t. 1, w: R usskaja Istoriczeskaja Biblioteka, t. 30, Ju riew 1914, kol. 599-622. U staw a ta nie je s t d atow ana w dokum entach M etryki Litewskiej. W pisano j ą je d n a k do ksiąg pomiędzy dokum entam i z 1558 roku a doku­ m entem „U stawy kro la iego mci lesniczem w W ielkim Xięstwie Lithew skim ” z roku 1567. W treści ustaw y jej w ystaw ca, zapew ne Zygm unt A ugust (bowiem powołuje się kilkukrotnie na decyzje „krola jego mci starszego”, np. kol. 610) zaznacza, iż podejm owane decyzje w ynikają z ustaw y Brzeskiej (np. kol. 612 i 621), czyli popraw y II S ta tu tu Litewskiego uchwalonej na sejmie brzeskim w roku 1566. W św ietle powyższych u sta le ń należy zrewidować dotychczas przyjm ow aną n a rok 1547 datację „U staw y zamkow, dzierzaw y dworcow naszych Wielkiego X ięstw a Lithew skiego”. Zob. G. Błaszczyk, L itw a n a p rzeło m ie śred n io w iecza i n ow ożytn ości 1 4 9 2 -1 5 6 9, P oznań 2002, s. 129. „Ustawę zamkow, dzierżaw y dworcow naszych” w ydrukow ano również przed 1914 rokiem, je d n a k także bez podania daty. Zob. M. Downar-Zapolski, O czerki p o org a n iza cji, „Priłożenija”, n r 39, s. 84; „U staw a zamków, dzierżaw y dworców naszych W ielkiego K sięstw a Lithew skiego ta k w W ilenskim iako Trockim powiecie y iako się starosto­ wie, dzierżaw cy y urzędnicy zachować m aią”, „A thenaeum ”, t. 5, 1845, s. ?

44 „U staw a zamkow, dzierzaw y dworcow naszych, kol. 608.

45 „U staw a kro la iego mci lesniczem w W ielkim X ięstwie Lithew skim . Roku 1567, fe- b ru a ria d n ia 27, w Knyszinie, z rozkazania kr[ola] iego mci, p a n a naszego m[iłosciwego],

n o w n i e j b o w i e m , iż : „ n a r z e k a c h i m a ł y c h r z e c z k a c h , k t ó r e o d j e z i o r a d o j e z i o r a i d ą i p r z e c h o d z ą , a b y ż a d n y c h j a z o w [ l e ś n i c z o w i e - A .K .] n i e z a b i j a l i i n i k o m u i n s z e m u z a b i j a ć n i e d o p u s z c z a l i d l a w o l n e g o p r z e c h o d u r y b o d j e z i o r a d o j e z i o r a , a w s z a k o ż g d z i e b y k t o r e r z e k i j u ż p r o m i n ę ł y j e z i o r a , ś c i ą ­ g a ł y b y s i ę , a p ł y n ę ł y d o r z e k i w i e l k i e j t a m j a z y m a j ą z a b i w a ć i z t e g o p o ż y t e k d o s k a r b u K r ó l a J e g o M o ś c i m n o ż y ć , a t a k o w e r z e k i m a j ą i m o p o w i e d z i e ć i o k a z a ć p o s ł a ń c y K r ó l a J e g o M o ś c i”46. R e a s u m u j ą c p o d k r e ś l i ć n a l e ż y , i ż o d d r u g i e g o d z i e s i ę c i o l e c i a X V I w. w z r a s t a z n a c z n i e z a i n t e r e s o w a n i e w i e l k i c h k s i ą ż ą t e f e k t y w n o ś c i ą e k o n o m i c z ­ n ą d ó b r h o s p o d a r s k i c h w W i e l k i m K s i ę s t w i e L i t e w s k i m , w t y m w y k o r z y s t a ­ n i e m z a s o b ó w w o d n y c h . D e c y d o w a ł y o t y m p r z e d e w s z y s t k i m r o s n ą c e p o t r z e ­ b y f i n a n s o w e s k a r b u l i t e w s k i e g o w z w i ą z k u z w o j n a m i m o s k i e w s k i m i , a t a k ż e d z i a ł a l n o ś ć g o s p o d a r c z a k r ó l o w e j B o n y o r a z Z y g m u n t a I I A u g u s t a . R e g u l a c j e p r a w n e , s y g n o w a n e p r z e z w ł a d c ó w a d o t y c z ą c e m a j ą t k ó w l i t e w ­ s k i c h b ę d ą c y c h i c h w ł a s n o ś c i ą w s k a z u j ą n i e t y l k o n a w z r a s t a j ą c ą d b a ł o ś ć o s p r a w n e f u n k c j o n o w a n i e t y c h d ó b r , a l e t e ż o u c z c i w y n a d z ó r z e s t r o n y u r z ę d n i k ó w . S U M M A R Y

There is a scarcity of research investigating the legal regulations governing water resources in the Grand Duchy of Lithuania in the 16th century. Although the legal system of the Grand Duchy of Lithuania has been analyzed by historians on many occasions, the issues relating to the operation and administration of water resources remain largely unexplored. Beginning in the 1520s, the grand dukes deve­ loped a growing interest in the economic effectiveness of the Grand Duchy of Lithu­ ania, in particular the effectiveness of its water resources. The Lithuanian treasury was in dire need of additional revenues to plug budget holes resulting from the Muscovite wars and the financial policies of Queen Bona and King Sigismund II Augustus. The laws endorsed by Polish rulers in connection with their Lithuanian estates testify to effective management practices and honest supervision exercised by the authorities.

d a n a ie sth n a u k a panom lesniczem , jak o sprawow ac się m aią n a lesnictw ach y urzedziech swoich”, w: L ito w sk a ja M etrika. K n ig i p u b liczn ych d ieł, t. 1, w: „R usskaja Istoriczeskaja Biblio­ te k a ”, t. 30, Ju riew 1914, kol. 622-628. Zob. też: Liesnoj ustaw , w: M. F. Downar-Zapolskij,

O czerki p o o rgan izacji za p a d n o -ru ssk a g o k re stja n stw a w X V I w iekie, Kijew 1905, „Priłożenija”, n r 40, s. 101-105; U staw a leśn a z 1568 r., „A thenaeum ”, t. 6, 1844, s. 7 -8 (gdzie wydawca podał błęd n ą d atę ustawy).