DOI: http://dx.do.org/10.18290/rt.2016.63.3-8
BP JÓZEF WRÓBEL SCJ
SUMIENIE JAKO FUNDAMENT
GODNOS´CI I WOLNOS´CI CZŁOWIEKA
W KONTEKS´CIE JEGO SPOŁECZNEJ ODPOWIEDZIALNOS´CI
CONSCIENCE AS THE FOUNDATION OF HUMAN DIGNITY AND FREEDOM IN THE CONTEXT OF SOCIAL RESPONSIBILITY OF MAN A b s t r a c t. Conscience acts not only as a personal moral authority, but it is also a pillar of dignity and human freedom in the social life. It allows the joint search for the truth and resolve moral dilemmas by members of the human community. After presenting different inter-pretations of conscience, the author discusses the relationship of conscience with human digni-ty. The dignity of conscience is the basis of human freedom. At the same time human dignity is affirmed by the respect for freedom of conscience. The practical expression of this freedom is the right to conscientious objection. This problem occurs most often in the context of the duties of health professionals. Respect for their personal rights also demands respect for their right to conscientious objection when the proper procedure implies their moral responsibility which creates a conflict of conscience.
Key words: human dignity; freedom of conscience; conscience clause.
S´wiadomos´ci prawdy o sumieniu nie przyniosły współczesne poszukiwania filozoficzne i etyczne. S´wiadkami sumienia byli juz˙ staroz˙ytni mys´liciele. Marcus Tullius Cicero (106-43 przed Chr.) napisał o nim: „Mea mihi con-scientia pluris est quam omnium sermo” – „Moje sumienie znaczy dla mnie
Bp dr hab. Józef WRÓBELSCJ, prof. KUL − kierownik Katedry Bioetyki Teologicznej w Instytucie Teologii Moralnej KUL; adres do korespondencji: ul. S. Kard. Wyszyn´skiego 2, 20-105 Lublin.
wie˛cej niz˙ wszystkie mowy [tzn. powszechna opinia]”1. Sumienie nie tylko
cieszy sie˛ autorytetem moralnym. Ono jest równiez˙ gwarantem wewne˛trznej wolnos´ci człowieka, „wie˛z´ bowiem mie˛dzy wolnos´ci ˛a człowieka a prawem Boz˙ym ma sw ˛a z˙yw ˛a siedzibe˛ w «sercu» osoby, czyli w sumieniu”2. Dzie˛ki
niemu człowiek jest tez˙ bezpos´rednio odpowiedzialny za swoje czyny. St ˛ad ponadto wynika odpowiedzialnos´c´ człowieka za formacje˛ swojego sumienia. Nie wystarczy bowiem je miec´. Trzeba równiez˙ chciec´ usłyszec´ jego głos i przyj ˛ac´ płyn ˛ace z niego wezwanie.
Odpowiedzialnos´c´ za kształt sumienia i uległos´c´ wobec niego nie jest – jak sie˛ cze˛sto s ˛adzi – wył ˛acznie kwesti ˛a indywidualnego poste˛powania czło-wieka. Sobór Watykan´ski II zwraca uwage˛ równiez˙ na jego społeczn ˛a role˛: „Przez wiernos´c´ sumieniu chrzes´cijanie ł ˛acz ˛a sie˛ z innymi ludz´mi w celu poszukiwania prawdy i rozwi ˛azywania w prawdzie tak wielu problemów moralnych, które powstaj ˛a zarówno w z˙yciu jednostek, jak i we wspólnym z˙yciu społecznym. Im bardziej wie˛c bierze góre˛ prawe sumienie, tym bardziej osoby i grupy odste˛puj ˛a od s´lepej samowoli i staraj ˛a sie˛ dostosowac´ do obiektywnych norm moralnych”3. Powyz˙sza prawda odgrywa istotn ˛a role˛ w dyskusji nad wolnos´ci ˛a sumienia w konteks´cie pełnienia partykularnych funkcji społecznych, które implikuj ˛a indywidualn ˛a odpowiedzialnos´c´ moraln ˛a.
1. PYTANIE O ISTOTE˛ SUMIENIA
Swoj ˛a wymowe˛ maj ˛a odkrycia etnologiczne stwierdzaj ˛ace, z˙e prawie wszystkie ludy pierwotne praktykowały dosyc´ wysoki ideał moralny oraz były przekonane, z˙e człowiek posiada zdolnos´c´ do rozróz˙nienia moralnego czynów oraz wyczucia moralnego dobra, jakkolwiek zdolnos´c´ ta jest róz˙nie okres´la-na4. Sytuacja zmienia sie˛ stopniowo w kre˛gu grecko-rzymskiej refleksji
etycznej, gdzie sumienie otrzymuje po raz pierwszy techniczne okres´lenie. W je˛zyku greckim jest nazywane syneidesis i poje˛cie to pochodzi od syn-ioda
1Ad Atticum epistularum, Appleberg: Northwestern University 1916, 12, 28. 2JANPAWEŁII, Encyklika Veritatis splendor, Watykan 1993, nr 54 (dalej VS). 3Konstytucja duszpasterska o Kos´ciele w s´wiecie współczesnym Gaudium et spes, Rzym 1965, nr 16 (w: Sobór Watykan´ski II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznan´: Pallottinum 20022) (dalej KDK).
4Por. M. VIDAL, Manuale di etica teologia, t. 1: Morale fondamentale, Assisi: Cittadella Editrice 1994, s. 525 (Autor ten wylicza jeszcze inne cechy sumienia w rozumieniu ludów pierwotnych).
(bezokolicznik: syneidenai; dowiedziec´ sie˛ naocznie lub intuitywnie, dowie-dziec´ sie˛ wewne˛trznie, z przekonaniem rozs ˛adzac´). Oznacza wie˛c intuicyjn ˛a wiedze˛ moraln ˛a lub wewne˛trzne poznanie moralne. W je˛zyku łacin´skim jest ono nazywane conscientia i oznacza „wspóln ˛a z kims´ wiedze˛ o czyms´”, „s´wiadomos´c´ własnej wartos´ci moralnej i zasług”, „popełnionych win i wy-ste˛pków” oraz „wyrzuty sumienia”5.
Systematyczne opracowanie zagadnienia sumienia pojawia sie˛ juz˙ w s´red-niowieczu w kre˛gu filozofii i teologii scholastycznej. Role˛ wiod ˛ac ˛a pełni ˛a tutaj dwa nurty: franciszkan´ski i tomistyczny. Szkoła franciszkan´ska kładzie nacisk na wymiar woluntarystyczny. Sumienie jest wie˛c kojarzone z aktem woli ukierunkowanej na czynienie dobra. Z kolei s´w. Tomasz z Akwinu i je-go zwolennicy ł ˛acz ˛a włas´ciwos´ci sumienia z ludzkim intelektem, co oznacza, z˙e sumienie jest zasadniczo aktem rozumu. Niezalez˙nie od powyz˙szych szkół powszechnie uwaz˙ano, z˙e os ˛ad sumienia jest dokonywany w konteks´cie prawa moralnego naturalnego. Przez naste˛pne wieki te dwie szkoły w pewnym za-kresie konkurowały ze sob ˛a. Pozycje˛ dominuj ˛ac ˛a zyskało jednak uje˛cie tomi-styczne. Dopiero w XIX wieku pojawił sie˛ nowy akcent w uje˛ciu sumienia, a jego autorami byli przedstawiciele fenomenologii (m.in. F. Brentano, E. Hu-sserl, M. Scheler). Zgodnie z antropologi ˛a tego kierunku, sumienie było koja-rzone ze sfer ˛a przez˙yc´ uczuciowych6. Równolegle próbowano tez˙
przepro-wadzic´ reinterpretacje˛ kulturow ˛a sumienia, pozbawiaj ˛ac je wymiaru transcen-dentnego. Tendencje te pojawiły sie˛ mie˛dzy innymi w interpretacji biologicz-nej (K. Darwina, R. Hertwiga7), socjologicznej (A. Comte’a, E. Durkheima8,
H. Bergsona) i psychologicznej (Z. Freuda9)10.
Swoje koncepcje wnosz ˛a tez˙ współczesne uje˛cia filozoficzne, kulturowe i socjologiczne. Łatwo daje sie˛ zauwaz˙yc´ tendencje˛ do indywidualistycznych i subiektywistycznych interpretacji sumienia. Powołanie sie˛ podmiotu na autorytet swojego sumienia bywa niekiedy sposobem na uzasadnienie przyje˛-5 Por. Słownik łacin´sko-polski, red. M. Plezia, t. 1, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN 2007, s. 695.
6Por. T. S´LIPKO, Zarys etyki ogólnej, Kraków: Wyd. WAM 20095, s. 371.
7Sumienie jest efektem biologicznego rozwoju i socjalizacji człowieka ukształtowanego w wyniku procesów ewolucyjnych.
8Według E. Durkheima sumienie to głos społeczen´stwa odzywaj ˛acy sie˛ w człowieku. 9Według Z. Freuda sumienie to wewne˛trzna asymilacja autorytetu rodziców, wychowaw-ców. Pod wpływem tej presji u dziecka kształtuje sie˛ „super-ego”, które w pełni determinuje jego zachowania.
10Por. F. GRENIUK, Dzieje kształtowania sie˛ koncepcji sumienia, w: Człowiek, sumienie,
tych postaw czy przekonan´. W skrajnych przypadkach odwołanie sie˛ do su-mienia stanowi uzasadnienie samowoli, autonomii, indywidualizmu, czy tez˙ negacje˛ uznanych przez społeczen´stwo norm moralnych11.
Nierzadko sumienie jest utoz˙samiane z wiedz ˛a, przekonaniem, opini ˛a, przyzwyczajeniem, a niekiedy takz˙e z analiz ˛a i ocen ˛a jakiegos´ czynu zasły-szanego, domniemanego czy tez˙ teoretycznego, najcze˛s´ciej w znaczeniu: „co bym zrobił w takim przypadku” lub „co bys´ ty zrobił w takiej sytuacji”. W innych przypadkach jest ono utoz˙samiane z moraln ˛a orientacj ˛a danej spo-łecznos´ci, a nawet z przekonaniem całej ludzkos´ci. Najcze˛s´ciej jednak przez sumienie rozumie sie˛ osobiste, z reguły przemys´lane stanowisko człowieka w okres´lonych kwestiach, zwłaszcza kiedy to stanowisko implikuje jego zaan-gaz˙owanie i odpowiedzialnos´c´.
Powyz˙sze rozumienia sumienia nie odpowiadaj ˛a jednak jego naturze i w zwi ˛azku z tym pozostaj ˛a w sprzecznos´ci z teologicznomoralnym naucza-niem rozwijanym w łonie mys´li katolickiej i w nauczaniu Magisterium Ko-s´cioła. Zgodnie z nauczaniem katolickiej teologii moralnej sumienie jest aktem podmiotu, który ocenia swój czyn zamierzony lub spełniany „tu i te-raz”. Katechizm Kos´cioła Katolickiego definiuje je jako „s ˛ad rozumu, przez który osoba ludzka rozpoznaje jakos´c´ moraln ˛a konkretnego czynu, który zamierza wykonac´, którego włas´nie dokonuje lub którego dokonała”12.
Takie okres´lenie sumienia domaga sie˛ wyjas´nienia natury i struktury tej oceny. Dosyc´ powszechnie sumienie bywa utoz˙samiane z osobistym dos´wiad-czeniem autora danego czynu: wewne˛trzna rados´c´ czy pokój s ˛a s´wiadectwem spełnionego dobra, a wyrzuty i wewne˛trzny niepokój towarzysz ˛a popełnione-mu złu i wzywaj ˛a człowieka do refleksji nad moralnym poste˛powaniem. Takie dos´wiadczenia stanowi ˛a waz˙ny element sumienia, ale nie odzwierciedla-j ˛a odzwierciedla-jeszcze odzwierciedla-jego natury i wewne˛trzneodzwierciedla-j struktury.
U podstaw sumienia stoi szczególne uzdolnienie moralne człowieka nazy-wane synderez ˛a czy tez˙ prasumieniem. Sobór Watykan´ski II widzi w tej zdolnos´ci wrodzone „prawo” rozbrzmiewaj ˛ace we wne˛trzu człowieka wezwa-niem do „miłowania i czynienia dobra oraz unikania zła”13. Ten wewne˛trzny
dynamizm jest włas´ciwy kaz˙demu człowiekowi, który osi ˛agn ˛ał minimum rozumnos´ci. W trudnych przypadkach człowiek moz˙e sie˛ mylic´ co do tego, co jest dobre a co złe, ale wezwanie do dobra be˛dzie mu wci ˛az˙ towarzyszyło. 11 Por. G. TEICHTWEIER, Gewissen, w: Katholisches Soziallexikon, red. A. Klose, W. Mantl, V. Zsifkovits, Innsbruck−Wien−München: Verlag Tyrolia 19802, kol. 991.
12Por. Katechizm Kos´cioła Katolickiego, Poznan´: Pallottinum 20022, nr 1778. 13KDK 16.
Człowiek moz˙e tez˙ ten dynamizm zagłuszac´, moz˙e go lekcewaz˙yc´, ale nie jest w stanie sie˛ go pozbyc´. Ten wewne˛trzny „głos” wci ˛az˙ be˛dzie powracał, nawet po okresach dłuz˙szego milczenia. Jan Paweł II pisze: „Ciemnos´ci błe˛du i grzechu nigdy […] nie zdołaj ˛a do kon´ca zgasic´ w człowieku s´wiatła Boga Stwórcy. W głe˛bi serca stale te˛skni on za absolutn ˛a prawd ˛a i pragnie w pełni j ˛a poznac´, czego wymownym dowodem s ˛a niestrudzone poszukiwania, jakie człowiek prowadzi na kaz˙dym polu i w kaz˙dej dziedzinie”14.
W konteks´cie powyz˙szego wezwania do dobra dokonuje sie˛ w sposób wprost spontaniczny ocena moralna spełnianego czynu. W najbardziej pier-wotnej formie ocena ta jest dokonywana w s´wietle uniwersalnego prawa moralnego, stanowi ˛acego podstawe˛ prawa naturalnego, czyli tak zwanej złotej reguły: nie czyn´ drugiemu tego, co tobie nie jest miłe, czyn´ innym to, co bys´ chciał, z˙eby oni tobie czynili. Jest to fundamentalne prawo paralelnos´ci i wzajemnos´ci, które chociaz˙ przewaz˙nie niesformalizowane dostrzega w dru-gim człowieku równego w człowieczen´stwie, w godnos´ci, w potrzebach i w prawach bliz´niego. Zasada złotej reguły zakłada wie˛c w punkcie wyjs´cia spontaniczno-intuicyjne poznanie przez podmiot fundamentalnych form dobra. Bardzo waz˙n ˛a role˛ w tym poznaniu pełni, mie˛dzy innymi, introspekcyjne odniesienie sie˛ do swoich dos´wiadczen´ i historii. Najbardziej znanym zbiorem takich fundamentalnych kryteriów dobra jest Dekalog. Dla chrzes´cijan tym zbiorem jest równiez˙ moralne nauczanie i wzór osobowy Jezusa Chrystusa.
W dalszej perspektywie punktem odniesienia dla sumienia s ˛a normy moral-ne, które wynikaj ˛a z prawa Boz˙ego (naturalnego i objawionego), czy to jako owoc refleksji, studium, konkluzji, dos´wiadczenia historycznego ludzkos´ci, czy tez˙ – dla chrzes´cijan – nieomylnego w sprawach wiary i moralnos´ci autorytetu Magisterium Kos´cioła. W linii zasadniczej, maj ˛ac na uwadze re-lacje człowieka do siebie samego czy tez˙ do bliz´nich, prawo to obejmuje zasady wynikaj ˛ace z godnos´ci i praw osobowych człowieka. Godnos´ci tej nie wi ˛az˙e jednak wył ˛acznie ze s´wiadomos´ci ˛a podmiotow ˛a człowieka, wewne˛trzn ˛a wolnos´ci ˛a i z wyrazami z˙ycia duchowo-psychicznego, ale z tym wszystkim, co konstytuuje jego osobow ˛a toz˙samos´c´. Innymi słowy w godnos´ci tej uczest-niczy cała psychosomatyczna konstytucja człowieka, wł ˛acznie z jego biolo-giczn ˛a i fizjolobiolo-giczn ˛a struktur ˛a. St ˛ad człowiek we wszystkich elementach konstytucji anatomicznej i w bytowych przejawach domaga sie˛ nalez˙nego szacunku. W praktyce oznacza to, z˙e prawo naturalne w punkcie wyjs´cia obejmuje te normy, które stoj ˛a na straz˙y nie tylko wolnos´ci mys´li, słowa,
wyznania, ale takz˙e integralnos´ci jego struktury cielesnej, zdrowia i z˙ycia. Natomiast przeciwne temu prawu s ˛a te czyny, które poniz˙aj ˛a człowieka, znie-walaj ˛a go, arbitralnie go okaleczaj ˛a, niszcz ˛a jego zdrowie, zadaj ˛a mu cierpie-nie i s´mierc´, uprzedmiotawiaj ˛a go, traktuj ˛ac jako s´rodek do jakiegos´ celu15.
W miare˛ integralny szkic problematyki sumienia domaga sie˛ jeszcze jedne-go dopowiedzenia. Jejedne-go rola nie ogranicza sie˛ wył ˛acznie do formalnej oceny czynu człowieka. Ostatecznym celem sumienia jest kształtowanie w człowieku postaw moralnej prawos´ci, która go uzdalnia do wejs´cia w komunie˛ z Bogiem i przyje˛cia daru z˙ycia wiecznego. Tak ˛a funkcje˛ intuicyjnie przypisywały sumieniu juz˙ przekonania ludów pierwotnych. Na tak ˛a funkcje˛ sumienia wskazuje równiez˙ chrzes´cijan´stwo. S´wiadectwo takiej wiary daje s´w. Paweł Apostoł rozpatruj ˛acy moz˙liwos´c´ osi ˛agnie˛cia zbawienia przez pogan, którzy nie poznali prawdziwego Boga i jego prawa, ale pozostali wierni swojemu sumieniu (por. Rz 2,14-15). Analogiczne s´wiadectwo daje Sobór Watykan´-ski II, który podkres´la, z˙e człowiek be˛dzie s ˛adzony według tego prawa, które Bóg wpisał w jego serce16.
W powyz˙szej perspektywie sumienie nie jest wył ˛acznie wskaz´nikiem es-chatologicznej przyszłos´ci człowieka. Pochwalaj ˛ac go za spełnione dobro, zache˛ca go do kontynuowania wysiłków na drodze do moralnej doskonałos´ci. Karc ˛ac go za popełnione zło, staje sie˛ takz˙e re˛kojmi ˛a nadziei, miłosierdzia oraz wezwania do nawrócenia. Jak podkres´la Jan Paweł II, s´wiadomos´c´ po-pełnionego zła przypomina mu, iz˙ „powinien prosic´ o przebaczenie, czynic´ dobro i z pomoc ˛a łaski Boz˙ej nieustannie c´wiczyc´ sie˛ w cnocie”17.
2. GODNOS´C´ SUMIENIA U PODSTAW WOLNOS´CI CZŁOWIEKA
Klasyczny wykład na temat sumienia wyróz˙nia sumienie prawdziwe i błe˛d-ne. Pierwsze os ˛adza czyn w oparciu o prawdziwe zasady. Z kolei błe˛dne sumienie kieruje sie˛ fałszywymi przesłankami. Nie oznacza to, z˙e za kaz˙dym razem sumienie błe˛dne traci na swoim znaczeniu. I w tym przypadku Sobór Watykan´ski II podkres´la, z˙e niekiedy „sumienie bł ˛adzi z powodu nieprzezwy-cie˛z˙alnej niewiedzy”, to znaczy braku znajomos´ci prawa moralnego, ale „nie traci przy tym swojej godnos´ci”. Taka niewiedza zwalnia człowieka z
od-15Por. KDK 27. 16Por. KDK 16. 17VS 61.
powiedzialnos´ci tylko wtedy, kiedy człowiek jest zatroskany na miare˛ swoich moz˙liwos´ci o poprawne uformowanie sumienia. Zupełnie inaczej przedstawia sie˛ jego sytuacja, kiedy „niewiele troszczy sie˛ o dochodzenie do prawdy i dobra, a […] na skutek przyzwyczajenia do grzechu stopniowo ulega niemal zupełnemu zas´lepieniu”18.
Konsekwentnie tylko poprawnie uformowane sumienie jest gwarantem dobra i z˙ycia w moralnej prawdzie. Ze swej natury jest ono bowiem s´wiad-kiem prawdy o prawie moralnym i o jego znaczeniu dla człowieka. Orientuj ˛ac zas´ człowieka na moralne dobro, nie moc ˛a bezwzgle˛dnego nakazu wyklucza-j ˛acego wyklucza-jego wolnos´c´, ale włas´nie moc ˛a prawdy, która os´wieca wyklucza-jego intelekt, staje sie˛ filarem jego godnos´ci i wolnos´ci. W ten sposób sumienie jest narze˛-dziem, które niweluje napie˛cie mie˛dzy wolnos´ci ˛a człowieka i moralnym pra-wem obliguj ˛acym go do okres´lonego poste˛powania. Dzie˛ki sumieniu to dobro zostaje odkryte jako powierzone mu konkretnie, w danym czynie19.
Akceptacja prawa moralnego w sumieniu i jego praktyczne wypełnienie jest s´wiadomym wyborem osobistego dobra oraz afirmacj ˛a jego godnos´ci, a tym samym aktem dojrzałej wolnos´ci20. Jan Paweł II pisze w tym wzgle˛-dzie: „wolnos´c´ człowieka i prawo Boz˙e spotykaj ˛a sie˛ i s ˛a powołane, aby sie˛ wzajemnie przenikac´, czego wyrazem jest dobrowolne posłuszen´stwo człowie-ka wobec Boga oraz bezinteresowna dobroc´ Boga wobec człowieczłowie-ka. I dlatego posłuszen´stwo Bogu nie ma – jak s ˛adz ˛a niektórzy – charakteru heteronomicz-nego, tak jakby z˙ycie moralne było podporz ˛adkowane woli absolutnej wszech-mocy, zewne˛trznej wobec człowieka i przeciwnej jego wolnos´ci. […] Tego rodzaju heteronomia byłaby jedynie form ˛a alienacji, sprzeczn ˛a z Boz˙ ˛a m ˛a-dros´ci ˛a i z godnos´ci ˛a ludzkiej osoby. Słusznie mówi ˛a niektórzy o teonomii lub tez˙ o teonomii uczestnicz ˛acej, jako z˙e dobrowolne posłuszen´stwo człowie-ka prawu Boz˙emu implikuje rzeczywisty udział rozumu i woli człowieczłowie-ka w Boz˙ej m ˛adros´ci i opatrznos´ci. […] Ukształtowana na wzór wolnos´ci Boz˙ej, wolnos´c´ człowieka nie zostaje zniesiona przez jego posłuszen´stwo Boz˙emu prawu. Wprost przeciwnie: jedynie dzie˛ki temu posłuszen´stwu trwa w praw-dzie i w pełni odpowiada ludzkiej godnos´ci”21.
Zgodnie z powyz˙szymi uwagami człowieka nie zniewala takz˙e nauczanie zasad moralnych, czy to przez rodziców, odpowiedzialnych pedagogów, czy
18KDK 16; takz˙e VS 62-63. 19Por. VS 59.
20Por. tamz˙e, nr 35-41, 61. 21Tamz˙e, nr 41-42.
tez˙ przez Kos´ciół pełni ˛acy misje˛ nauczycielsk ˛a. Pełni ˛ac tak ˛a role˛, podmioty te – jak sugeruje Jan Paweł II w sparafrazowanym dalej teks´cie – „nie naru-szaj ˛a wolnos´ci sumienia chrzes´cijan: nie tylko dlatego, z˙e wolnos´c´ sumienia nie jest nigdy wolnos´ci ˛a «od» prawdy, ale zawsze i wył ˛acznie «w» prawdzie, lecz takz˙e dlatego, iz˙ […] nie wprowadzaj ˛a [one] do chrzes´cijan´skiego sumie-nia prawd mu obcych, a tylko objawiaj ˛a prawdy, które sumienie powinno juz˙ znac´ i rozwijac´ je, wychodz ˛ac od pierwotnego aktu wiary. […] Pragn ˛a one jedynie słuz˙yc´ sumieniu, pomagac´ mu, aby nie poruszał nim kaz˙dy powiew nauki na skutek oszustwa ze strony ludzi (por. Ef 4,14) i aby nie odchodziło ono od prawdy o dobru człowieka, ale by – zwłaszcza w sprawach trudniej-szych – mogło pewn ˛a drog ˛a dojs´c´ do prawdy i w niej trwac´”22.
3. AFIRMACJA GODNOS´CI CZŁOWIEKA PRZEZ AFIRMACJE˛ WOLNOS´CI SUMIENIA
Wolnos´c´ sumienia w z˙yciu społecznym to jedno z najwaz˙niejszych wy-zwan´ zwi ˛azanych z problematyk ˛a sumienia i praktyczn ˛a aplikacj ˛a pełnionej przez nie funkcji. Zagadnienie to, mimo z˙e jest tak mocno akcentowane w dzisiejszych czasach, to jednak w pewnych wymiarach nalez˙y do starych tradycji kulturowych i cywilizacyjnych, gdyz˙ jest praktyczn ˛a aplikacj ˛a dosyc´ powszechnie uznawanego od wieków prawa do wolnos´ci podmiotowych i wolnos´ci przekonan´.
To pewne zawahanie co do powszechnego uznania wolnos´ci sumienia wynika st ˛ad, z˙e w odległej przeszłos´ci dotyczyła ona przede wszystkim ludzi wolnych, członków wyz˙szych stanów i władców. Tak ˛a wolnos´ci ˛a nie cieszyli sie˛ niewolnicy lub ludzie przynalez˙ ˛acy do niz˙szych stanów, czego przykładem – dotycz ˛acym tylko w bardzo skromnym zakresie kwestii wolnos´ci sumienia – jest mie˛dzy innymi Magna Charta Libertatum, czyli Wielka Karta Swobód (ang. The Great Charter, łac. Magna Carta) wydana w Anglii 15.06.1215 r. przez króla Jana bez Ziemi23, a w praktycznie pełnym juz˙ zakresie
Deklara-cja Praw Wirginii (stanu Ameryki Północnej) z 12.06.1776 r., która w pierw-szym artykule podkres´la, z˙e „wszyscy ludzie s ˛a z natury jednakowo wolni i niezalez˙ni oraz posiadaj ˛a pewne przyrodzone prawa. […] Prawa te obejmuj ˛a
22Tamz˙e, nr 64.
23Por. Britannia History. Magna Carta. Http://www.britannia. com/history/ docs/ magna2. html [doste˛p: 15.06.2016]; takz˙e Http://pl.static.z-dn.net/files/d9d/6469a34df595bd421e8f484 88a4d4d24.pdf [doste˛p: 15.06.2016].
prawo do z˙ycia i wolnos´ci osobistej”. W ostatnim zas´ artykule (Art. 16) de-klaracja ta postanawiała: „Religia, czy tez˙ nasze obowi ˛azki wobec Stwórcy, jak równiez˙ sposób jej uprawiania, zalez˙ec´ moz˙e jedynie od ludzkiego rozu-mu i przekonan´, nie zas´ od przyrozu-musu czy przemocy; tak wie˛c wszyscy maj ˛a równe prawo do swobodnych praktyk religijnych zgodnych z nakazami sumie-nia, zas´ obowi ˛azkiem wszystkich ludzi jest przestrzeganie chrzes´cijan´skich zasad wyrozumiałos´ci, miłos´ci i dobroci wobec bliz´niego”24.
Przykładem publiczno-prawnego zanegowania prawa do wolnos´ci sumienia, a tym samym godnos´ci człowieka, był akt zawarcia pokoju w Augsburgu 25.09.1555 r. przez cesarza Karola V z protestanckimi ksi ˛az˙e˛tami Niemiec. Jednym z elementów tej ugody stała sie˛ zasada sformułowana przez prote-stanckiego prawnika J. Stephaniego „cuius regio, eius religio” („czyj kraj [władza, rz ˛ady], tego religia”). Jakkolwiek prawo to stworzyło podstawy dla zawarcia pokoju mie˛dzy siłami politycznymi ówczesnej Europy, to jednak było aktem nietolerancji, który zupełnie nie liczył sie˛ z przekonaniami religij-nymi poddanych i ich zniewalał25.
Zupełnie inaczej wygl ˛adała sytuacja w kraju katolickim, jakim było Kró-lestwo Polskie. W tym samym czasie, kiedy w oparciu o augsbursk ˛a zasade˛ w Europie szerzyła sie˛ nietolerancja wyznaniowa, ostatni z Jagiellonów, Zyg-munt II August (1520-1572), deklarował, z˙e nie jest panem sumien´ swoich poddanych („nie jestem panem waszych sumien´”). Wybór wyznania pozosta-wiał ich decyzji. Takiego wyboru mógł dokonac´ równiez˙ ten, kto chciał opu-s´cic´ Kos´ciół katolicki i stac´ sie˛ wyznawc ˛a wiary protestanckiej.
Podejs´cie Zygmunta II Augusta do problemu wolnos´ci sumienia miało juz˙ ponad dwuwiekow ˛a tradycje˛. W 1356 roku Kazimierz Wielki zatwierdził bowiem wolnos´c´ wyznania monofizyckich Ormian, a w 1341 roku takz˙e Kos´cioła Prawosławnego. W efekcie tych decyzji Polska była pierwszym krajem wielowyznaniowym w Europie, gdzie katolicyzm był religi ˛a dominuj ˛a-c ˛a i rz ˛ady sprawował katoli˛a-cki wład˛a-ca. Podobny status mieli z ˛a-czasem mie˛dzy innymi Z˙ydzi, Tatarzy, Rusini i luteranie. Prawa te zostały ponownie potwier-dzone przez sejm 29 stycznia 1573 r. (z dat ˛a z 28.01.1573 r.) w postaci konfederacji warszawskiej. Akt polskiego sejmu stwarzał gwarancje wolno-s´ciowe i pełne równouprawnienie równiez˙ dla niekatolickich wyznan´. Ze strony Kos´cioła katolickiego akt ten podpisał propter bonum pacis (ze wzgle˛-24Virginia Declaration of Rights, w: Wikisource, Https://en.wikisource.org/wiki/Virginia_ Declaration_of_Rights [doste˛p: 15.06.2016].
25Por. E. PISZCZ, Cuius regio, eius religio, w: Encyklopedia Katolicka, t. III, red. R. Łu-kaszyk, Lublin: TN KUL 1995, kol. 663-664.
du na dobro pokoju) biskup krakowski Franciszek Krasin´ski. Postanowienia konfederacji pote˛pił natomiast pap. Grzegorz XIII i kard. Stanisław Hozjusz, biskup chełmin´ski i warmin´ski26. W sprzeciwie tym nie tyle chodziło jednak o brak tolerancji wobec protestantów, co o katolick ˛a ocene˛ reformacji i o obawe˛, z˙e dzie˛ki konfederacji protestantyzm zawładnie równiez˙ Polsk ˛a.
Naste˛pne wieki nie przyniosły zdecydowanych rozwi ˛azan´ w kwestii wol-nos´ci sumienia. Moz˙na by przypuszczac´, z˙e takie zasady wprowadziła Rewo-lucja Francuska, kiedy 26 sierpnia 1789 r. Konstytuanta ogłosiła Deklaracje˛ Praw Człowieka i Obywatela, a w niej wolnos´c´ słowa i wyznania, a jej motto stanowiła triada liberté, egalité, fraternité („wolnos´c´, równos´c´, braterstwo”). W praktyce wolnos´ciowe artykuły konstytucji nie miały wielkiego znaczenia. Władze Republiki wprowadziły okrutny terror, dławiły obywatelskie wolnos´ci, przes´ladowały Kos´ciół. Rewolucyjne zbrodnie zostały dopełnione przez „ma-sakry wrzes´niowe” (tak zwana septembryzacja) dokonane we wrzes´niu 1792 r. na przedstawicielach szlachty i duchowien´stwa oraz przez wprost zbrodnicz ˛a pacyfikacje˛ Wandei (od 21 stycznia 1794 roku), kiedy jej mieszkan´cy wyst ˛a-pili w obronie swoich fundamentalnych praw i wolnos´ci wyznania. Było to prawdziwe ludobójstwo. Historyk J. Hajjar podsumowuje te wydarzenia: „Rewolucja w imie˛ wolnos´ci przerodziła sie˛ w najbardziej nieludzki ucisk sumienia, a w imie˛ braterstwa rozpocze˛ło sie˛ praktykowanie okrucien´stwa. Wprowadzono rz ˛ady terroru: w okresie mie˛dzy wrzes´niem 1793 a lipcem 1794 r. tyrania osi ˛agne˛ła apogeum”27.
Wobec bolesnych dos´wiadczen´ przeszłos´ci zacze˛to czynic´ wysiłki na rzecz prawnych gwarancji poszanowania praw człowieka i wolnos´ci sumienia, uzna-j ˛ac uzna-je za istotne kryteria systemu wolnos´ciowego i demokratycznego. Gwaran-cje te zostały zapisane w najwaz˙niejszych współczesnych deklaracjach praw człowieka, poczynaj ˛ac od Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka uchwalo-nej przez Trzeci ˛a Sesje˛ Ogólnego Zgromadzenia ONZ 10 grudnia 1948 roku w Paryz˙u28. Dzie˛ki tej konwencji i jej nowelizacjom wolnos´c´ sumienia jest 26Por. O. DOBROJER, P. JANOWSKI, Konfederacja Warszawska, w: Encyklopedia Katolicka, t. IX, red. B. Migut, Lublin: TN KUL 2002, kol. 564-565.
27L.J. ROGIER, G. DEBERTIER DESAUVIGNY, J. HAJJAR, Historia Kos´cioła, t. IV:
1715-1848, Warszawa: PAX 1987, s. 113; por. takz˙e J. WRÓBEL, Współczesne wyzwania moralne z perspektywy katolickiej, czyli o godnos´ci człowieka w konteks´cie problemów społecznych i biomedycznych, w: Ekumenia a współczesne wyzwania moralne, red. T. Kałuz˙ny SCJ, Z.
Ki-jas OFMConv, Kraków: Wyd. Naukowe PAT 2009, s. 18.
28Artykuł 18: „Kaz˙dy człowiek ma prawo do wolnos´ci mys´li, sumienia i religii; prawo to obejmuje wolnos´c´ zmiany religii lub wiary oraz wolnos´c´ głoszenia swej religii lub wiary b ˛adz´ indywidualnie, b ˛adz´ wespół z innymi ludz´mi, publicznie lub prywatnie poprzez nauczanie,
prakty-dzis´ uznawana za etyczny fundament demokratycznego pan´stwa prawa. Uzna-nie tej wolnos´ci wraz z konstytucyjnym zabezpieczeUzna-niem stoi u podstaw wolnos´ci osobistych obywateli. Nie moz˙na jednak zapominac´, z˙e w niektó-rych opiniach wolnos´c´ sumienia stanowi wartos´c´ teoretyczn ˛a, gdyz˙ jest trakto-wana jako zagroz˙enie dla samej demokracji, dla bezpieczen´stwa i jednos´ci politycznej kraju, czy tez˙ dla wolnos´ci osobistej okres´lonej grupy obywateli. Szczególnym wyrazem negacji prawa do wolnos´ci sumienia jest powracaj ˛acy spór wokół klauzuli sumienia.
Poszanowanie wolnos´ci sumienia jest tez˙ przedmiotem troski Kos´cioła katolickiego, jakkolwiek do XIX wieku miał on z ni ˛a pewne trudnos´ci. Nie-którzy papiez˙e, na przykład, Pius VI (Quod aliquantum, 1791), Grzegorz XVI (Mirari vos, 1832) i Pius IX (Quanta cura oraz Sylabus, 1864), odrzucali teze˛ o wolnos´ci sumienia. Stanowiska te nie wynikały jednak z braku tolerancji i szacunku dla ludzkiego sumienia, ale z załoz˙enia, z˙e w sensie s´cisłym czło-wiek nie ma prawa do błe˛du, a tylko do prawdy, która jako jedyna afirmuje godnos´c´ człowieka. Nawi ˛azuj ˛ac do s´w. Augustyna, pap. Grzegorz XVI zauwa-z˙ył: „Czy moz˙e byc´ «bardziej nieszcze˛s´liwsza s´mierc´ dla duszy niz˙ wolnos´c´ bł ˛adzenia?»”29. Stanowisko Kos´cioła zacze˛ło sie˛ zmieniac´ od pontyfikatu pap. Leona XIII (1810-1903). Papiez˙ ten miał wprawdzie zastrzez˙enia do wolnos´ci sumienia i przekonan´, ale jednoczes´nie uznawał prawo człowieka do wolnos´ci, któr ˛a nazwał „praestantissimum naturae donum” („najdostojniej-szy dar natury”)30.
Mimo głoszenia niezmiennych dogmatów wiary i nieprzemijaj ˛acych zasad moralnos´ci, Kos´ciół uznaje prymat sumienia i jego wolnos´c´ jako zakorzenion ˛a w godnos´ci osobowej człowieka31. Stanowisko to eksponuje zwłaszcza od
So-boru Watykan´skiego II, który głosi prawo osoby i wspólnot do „odpowiedzialnej
kowanie, uprawianie kultu i praktyk religijnych” (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka przyje˛ta
i proklamowana rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ w dniu 10 grudnia 1948 r., w: Polska
Akademia Nauk. Instytut Pan´stwa i Prawa. Centrum Dokumentacji i Informacji Naukowej o Pra-wach Człowieka. Prawa człowieka. Dokumenty, t. 1: Dokumenty mie˛dzynarodowe. Bibliografia
polska, Wrocław−Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolin´skich 1989, s. 28.
29 GRZEGORZ XVI, «Mirari vos». Encyklika o liberalizmie i religijnym indyferentyzmie. Rzym 1832, nr 14. Hhttp://www.sanpiox.it/public/images/stories/PDF/Testi/Encicliche/Grego rio_XVI-Mirari_vos.pdf [IT] [doste˛p: 06.06.2016].
30 Por. E. SCHOCKENHOFF, Gewissensfreiheit, w: Lexikon der christlichen Ethik, red. G.W. Hunold, J. Sautermeister, t. 1. Freiburg−Basel−Wien: Herder 2003, kol. 695-699.
31Por. Sobór Watykan´ski II, Deklaracja o wolnos´ci religijnej «Dignitas humanae», Rzym 1965, nr 2 (W: Sobór Watykan´ski II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznan´: Pallottinum 20022).
wolnos´ci” i wolnos´ci od przymusu. „Wolnos´c´ polega na tym, z˙e wszyscy ludzie powinni byc´ wolni od przymusu ze strony czy to jednostki, czy tez˙ grup spo-łecznych i wszelkiej władzy ludzkiej, i to przynajmniej tak, z˙eby nikt nie był zmuszony do działania wbrew swemu sumieniu ani nie doznawał przeszkody, gdy działa według swego sumienia – prywatnie czy publicznie, sam albo stowa-rzyszony z innymi – w nalez˙nych granicach”32. Uznaj ˛ac te˛ wolnos´c´, Sobór
wskazuje zarazem na obowi ˛azek w tej materii: „Wszyscy ludzie s ˛a zobowi ˛azani, zwłaszcza w tym, co odnosi sie˛ do Boga i Jego Kos´cioła, do poszukiwania prawdy, a poznawszy j ˛a, przyj ˛ac´ i zachowac´. Tak samo tez˙ s´wie˛ty Sobór głosi, z˙e te obowi ˛azki dotycz ˛a sumienia ludzkiego i wi ˛az˙ ˛a je, a prawda narzuca sie˛ sumieniu tylko sił ˛a siebie samej i ogarnia umysły łagodnie, a zarazem zdecydo-wanie”33. Obowi ˛azek ten wynika st ˛ad, z˙e godnos´c´ sumienia nie jest
afirmo-wana przez jakiekolwiek dowolne przekonanie, ale przez „posłuszen´stwo prawu Boz˙emu” i tym samym przez trwanie w prawdzie34. Ten nierozdzielny zwi ˛azek
mie˛dzy prawd ˛a i godnos´ci ˛a sumienia powoduje, z˙e Kos´ciół czuje sie˛ zobligowa-ny do nauczania prawdy i wzywania do czynienia dobra, o czym była juz˙ mowa w poprzednim punkcie.
4. KLAUZULA SUMIENIA
Powyz˙sze refleksje sugeruj ˛a prawo człowieka do partykularnego wyrazu wolnos´ci sumienia okres´lanego w je˛zyku prawniczym klauzul ˛a sumienia. W swej istocie jest ona okres´lon ˛a regulacj ˛a prawn ˛a lub norm ˛a zwyczajow ˛a uznaj ˛ac ˛a prawo człowieka do posiadania własnych przekonan´, do wyraz˙ania sprzeciwu lub zaniechania pełnionych funkcji w sytuacji, kiedy staj ˛a sie˛ one z´ródłem powaz˙nego konfliktu sumienia. Niektórzy autorzy zawe˛z˙aj ˛a rozumie-nie klauzuli sumienia do braku uległos´ci wobec obowi ˛azuj ˛acego prawa w imie˛ osobistych przekonan´35.
Zgodnie z powyz˙szym okres´leniem klauzula sumienia nie jest prawnie usankcjonowanym otwarciem na jakies´ widzimisie˛, kaprys człowieka czy próz˙niactwo; nie jest łatwym zwolnieniem z podje˛cia wysiłku, ofiarnos´ci
32Tamz˙e, nr 2.
33Tamz˙e, nr 1; takz˙e, nr 2. 34Por. KDK 16.
35A. Szostek pisze np.: „Ze sprzeciwem sumienia mamy do czynienia wtedy, gdy obywa-tel z racji swych przekonan´ nie moz˙e respektowac´ obowi ˛azuj ˛acego prawa” (Sprzeciw sumienia
i społecznej solidarnos´ci, ale ma za podstawe˛ racjonalne i moz˙liwe do zrozu-mienia przez innych uzasadnienie podyktowane przez okres´lony system war-tos´ci, obiektywne dobro, zasady moralne, czy tez˙ przekonania religijne.
Powyz˙sze stwierdzenia sugeruj ˛a, z˙e klauzula sumienia w sensie s´cisłym nie dotyczy sfery z˙ycia prywatnego, ale tych wszystkich zaangaz˙owan´ człowieka, które implikuj ˛a jego odpowiedzialnos´c´ moraln ˛a i prawn ˛a w sferze z˙ycia spo-łecznego i pełnienia ról publicznych, a takz˙e s ˛a miejscem afirmacji jego godnos´ci i praw. Dylematy moralne nie towarzysz ˛a bowiem człowiekowi tylko w obre˛bie z˙ycia indywidualnego, ale w równej mierze z˙ycia społeczne-go i zawodowespołeczne-go, czyli wsze˛dzie tam, gdzie spotyka on innych ludzi i ponosi za nich lub razem z nimi odpowiedzialnos´c´ społeczn ˛a lub zawodow ˛a.
Problematyka klauzuli sumienia nie jest całkiem nowym zagadnieniem. Jest ona szeroko obecna w Pis´mie s´w.36 W sposób wyrazisty pojawiła sie˛ juz˙ w wyborze Sokratesa, Tomasza Becketa, Tomasza Morusa, Stefana Kard. Wyszyn´skiego, ks. Jerzego Popiełuszki, czy tez˙ wielkiej rzeszy me˛czenników za wiare˛ i wartos´ci moralne. Niemniej jakos´ciowo nowa przestrzen´ jest dopie-ro owocem demokracji jako systemu wolnos´ciowego, stwarzaj ˛acego na aktual-nym etapie rozwoju cywilizacyjnego najlepsze gwarancje dla podmiotowos´ci obywateli, a takz˙e dla uznania prymatu prawa moralnego przed prawem sta-nowionym. Nie dziwi wie˛c, z˙e problematyka klauzuli sumienia dopiero w na-szych czasach staje sie˛ przedmiotem studiów prawniczych, etycznych, teo-logicznomoralnych czy z zakresu katolickiej nauki społecznej. Maj ˛ac na uwa-dze nowos´c´ i wage˛ problematyki, która stanowi jej tres´c´, klauzula staje sie˛ prawdziwym znakiem czasu.
W polskiej rzeczywistos´ci klauzula sumienia pojawiła sie˛ w nieodległej przeszłos´ci w konteks´cie pełnienia słuz˙by wojskowej, kiedy niektóre osoby, mie˛dzy innymi S´wiadkowie Jehowy, mogły deklarowac´ swój sprzeciw wobec obowi ˛azku noszenia i uz˙ycia broni. W takich przypadkach osoby te były kierowane do słuz˙by pomocniczej, czy to w strukturach wojskowych, czy tez˙ społecznych. Klauzula ta utraciła swoje znaczenie, kiedy został zniesiony powszechny obowi ˛azek pełnienia słuz˙by wojskowej i utworzono armie˛ zawo-dow ˛a. W obowi ˛azuj ˛acej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. klauzule˛ sumienia gwarantuje Art. 53, ust. 1, która brzmi: „Kaz˙demu zapewnia sie˛ wolnos´c´ sumienia i religii”. Wolnos´c´ sumienia ma wie˛c charak-ter normy konstytucyjnej.
36Por. Z. WANAT, Profetyczny wymiar sprzeciwu sumienia, „Teologia i Moralnos´c´” 2013, nr 2(14), s. 19-33.
W najnowszych dyskusjach problem klauzuli sumienia pojawia sie˛ w pew-nym zakresie w normalizacji prawnej pełnienia obowi ˛azków zawodu se˛dziego. Takz˙e inne zawody oczekuj ˛a na skodyfikowanie uz˙ycia klauzuli sumienia. Nalez˙ ˛a do nich, mie˛dzy innymi, adwokaci i notariusze. Wobec tendencji do prawnego uregulowania zwi ˛azków homoseksualnych oraz osób, które zmieniły płec´, pojawiaj ˛a sie˛ głosy o koniecznos´ci zagwarantowania klauzuli sumienia dla pracowników Urze˛du Stanu Cywilnego. Zasugerowano tez˙ stworzenie takich gwarancji dla fizjoterapeutów.
Problem klauzuli sumienia najszerzej jest dyskutowany w konteks´cie pełnienia obowi ˛azków przez pracowników słuz˙by zdrowia (m.in. przez lekarzy, lekarzy dentystów, piele˛gniarki, połoz˙ne, farmaceutów). Jest ona zapisana w Ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty (artykuł 30 i 39)37, w Kodeksie Etyki
Le-karskiej z 2 stycznia 2004 r. uchwalonym w dniu 20 wrzes´nia 2003 r. w War-szawie przez Nadzwyczajny VII Krajowy Zjazd Lekarzy (Art. 4 i 7)38, w
Usta-wie o zawodach piele˛gniarki i połoz˙nej z dnia 15 lipca 2011 (Art. 12, p. 2)39
oraz w Kodeksie Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej (Art. 3)40.
Artykuły Ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty (analogicznie Art. 7 Kodeksu Etyki Lekarskiej), mówi ˛ace o klauzuli sumienia, rodz ˛a sprze-37 Zgodnie z artykułem 39 lekarz ma prawo odmówic´ wykonania s´wiadczenia zdrowotne-go, powołuj ˛ac sie˛ na klauzule˛ sumienia. To s´wiadczenie winien jednak wykonac´ „w kaz˙dym przypadku, gdy zwłoka w jego udzieleniu mogłaby spowodowac´ niebezpieczen´stwo utraty z˙y-cia, cie˛z˙kiego uszkodzenia ciała lub cie˛z˙kiego rozstroju zdrowia oraz w innych przypadkach niecierpi ˛acych zwłoki” (Art. 30) (Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty, z 5 grudnia 1996 r., Dz.U. 1997, nr 28, poz. 152. „Internetowy System Aktów Prawnych”, Http://isap.sejm. gov.pl/DetailsServlet?id=WDU19970280152 [doste˛p: 06.06.2016]).
38Zgodnie z artykułem 4 lekarz powinien miec´ moz˙liwos´c´ zachowania swobody w zakre-sie działan´ zawodowych. Artykuł 7 postanawia, z˙e w uzasadnionych przypadkach lekarz ma prawo odmówic´ działan´ włas´ciwych dla jego zawodu lub od nich odst ˛apic´. Prawo to jest zawieszone w przypadku niecierpi ˛acym zwłoki. Lekarz odmawiaj ˛acy spełnienia posługi winien wskazac´ pacjentowi/petentowi inn ˛a moz˙liwos´c´ uzyskania tego s´wiadczenia (Kodeks Etyki
Le-karskiej, „Portal Naczelnej Izby Lekarskiej”,
Http://www.nil.org.pl/dokumenty/kodeks-etyki-lekarskiej [doste˛p: 06.06.2016)).
39Zgodnie ze wskazanym artykułem połoz˙na i piele˛gniarka nie s ˛a zobligowane do wyko-nania polecenia lekarskiego, czy tez˙ innej posługi, która jest niezgodna z ich sumieniem
(Usta-wa o zawodach piele˛gniarki i połoz˙nej, z dnia 15 lipca 2011 r., Dz.U. 2011, nr 174, poz. 1039;
„InternetowySystemAktówPrawnych”,Http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=WDU2011174 1039 [doste˛p: 06.06.2016].
40Zgodnie ze wskazanym artykułem aptekarz s´wiadczy usługi w sposób wolny i zgodnie ze swoim sumieniem (Kodeks Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej. Uchwała Nr VI/25/ 2012 z dnia 22 stycznia 2012 r. VI Krajowego Zjazdu Aptekarzy, „Portal Naczelnej Izby Apte-karskiej”,Http://www.nia.org.pl/page/82/gt-kodeks-etyki-aptekarza-rzeczypospolitej-polski.html [doste˛p: 06.06.2016]).
ciw lekarzy i etyków, w tym Zespołu Ekspertów Konferencji Episkopatu Polski do Spraw Bioetycznych. Zespół ten stoi na stanowisku, z˙e „prawo do odmowy udzielenia s´wiadczenia zdrowotnego z powodu obiekcji sumienia jest immanentnie zwi ˛azane z osobow ˛a godnos´ci ˛a człowieka i wynikaj ˛ac ˛a z niej wolnos´ci ˛a sumienia”, a takz˙e „ograniczenie klauzuli sumienia, wprowadzone do art. 39 przez odwołanie sie˛ do art. 30, dotyczy wył ˛acznie niebezpieczen´-stwa utraty z˙ycia, cie˛z˙kiego uszkodzenia ciała lub cie˛z˙kiego rozstroju zdro-wia, natomiast nie obejmuje «innych przypadków niecierpi ˛acych zwłoki»”41. Analogicznie Zespół Ekspertów ocenia próby nałoz˙enia na lekarza powołu-j ˛acego sie˛ na klauzule˛ sumienia obowi ˛azku wskazania innego specpowołu-jalisty mog ˛acego wykonac´ takie s´wiadczenie42. Obowi ˛azek taki stoi w oczywistej
sprzecznos´ci z zasad ˛a klauzuli sumienia (w gre˛ nie wchodzi tutaj bowiem niemoz˙nos´c´ fizyczna, np. brak dostatecznych kwalifikacji czy dos´wiadczenia, ale niemoz˙nos´c´ moralna). Te bowiem racje, które staj ˛a sie˛ motywem odmowy s´wiadczenia i powołania sie˛ na prawo do klauzuli sumienia, zostałyby uznane za pozbawione moralnego znaczenia, jez˙eli s´wiadczenie wykona inny lekarz. Z punktu widzenia moralnego postawy takiej, ani rozwi ˛azania prawnego, nie da sie˛ obronic´, gdyz˙ w gre˛ wchodzi tutaj formalne współdziałanie w złem, które nigdy nie jest dopuszczalne. W omawianym przypadku wskazanie inne-go specjalisty stanowiłoby bowiem bezpos´redni ˛a pomoc w osi ˛agnie˛ciu skutku niemoralnego. Analogiczna argumentacja, maj ˛aca na uwadze formalne współ-działanie w złem, pojawia sie˛ w przypadku odmowy przepisania przez lekarza recepty na s´rodki antykoncepcyjne i wczesnoporonne oraz odmowy wydania orzeczenia maj ˛acego charakter wskazania do przerywania ci ˛az˙y43.
*
Zgodnie z przeprowadzonymi analizami godnos´c´ osoby ludzkiej i zwi ˛azana z ni ˛a wolnos´c´ sumienia, w tym prawo do klauzuli sumienia, stanowi podsta-wowy kanon uczestnictwa w z˙yciu społecznym. Człowiek wierny swojemu sumieniu nie moz˙e bowiem relatywizowac´ ocen moralnych w zalez˙nos´ci od
41Stanowisko Zespołu Ekspertów Konferencji Episkopatu Polski do Spraw Bioetycznych
w Sprawie Klauzuli Sumienia, Warszawa, 14.04.2014, „Portal Konferencji Episkopatu Polski”,
Http://episkopat.pl/dokumenty/pozostale/5717.1,Stanowisko_Zespolu_Ekspertow_KEP_ds_Bio etycznych_w_sprawie_klauzuli_sumienia.html [doste˛p: 05.06.2016], p. 14; por. takz˙e p. 11.
42Por. tamz˙e, p. 12. 43Por. tamz˙e, p. 15.
tego, czy ich przedmiot jest zwi ˛azany ze sfer ˛a z˙ycia prywatnego, czy tez˙ publicznego. Jedna i druga sfera domaga sie˛ bowiem odpowiedzialnos´ci mo-ralnej w oparciu o jeden spójny system wartos´ci. Konsekwentnie sytuacje społeczne, implikuj ˛ace odpowiedzialnos´c´ moraln ˛a, domagaj ˛a sie˛ odpowiednich rozwi ˛azan´ prawnych sytuacji konfliktowych na poziomie kompetentnych in-stytucji pan´stwowych. „M ˛adry prawodawca stara sie˛ […] takiej sytuacji unik-n ˛ac´ i tak formułowac´ prawo, by było w unik-nim miejsce unik-na respektowaunik-nie róz˙unik-nic s´wiatopogl ˛adowych przekładaj ˛acych sie˛ na konflikt sumienia”44.
BIBLIOGRAFIA
I. Z´ródła
1. Kos´cielne
GRZEGORZ XVI, Mirari vos. Encyklika o liberalizmie i religijnym indyferentyzmie, Watykan 1832, Http://www.sanpiox.it/public/images/stories/PDF/Testi/Encicliche/Gregorio_XVI-Mirari _vos.pdf [doste˛p: 06.06.2016].
JANPAWEŁ II, Encyklika Veritatis splendor, Watykan 1993.
Sobór Watykan´ski II, Konstytucja duszpasterska o Kos´ciele w s´wiecie współczesnym Gaudium
et spes, Rzym 1965 (w: Sobór Watykan´ski II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznan´:
Pallottinum 20022).
Sobór Watykan´ski II, Deklaracja o wolnos´ci religijnej Dignitas humanae, Rzym 1965, nr 2 (w: Sobór Watykan´ski II, Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznan´: Pallottinum 20022).
Katechizm Kos´cioła Katolickiego, Poznan´: Pallottinum 20022.
Stanowisko Zespołu Ekspertów Konferencji Episkopatu Polski do Spraw Bioetycznych w Spra-wie Klauzuli Sumienia. Warszawa, 14.04.2014, „Portal Konferencji Episkopatu Polski”. Http://episkopat.pl/dokumenty/pozostale/5717.1,Stanowisko_Zespolu_Ekspertow_KEP_ds_ Bioetycznych_w_sprawie_klauzuli_sumienia.html [doste˛p: 05.06.2016].
2. Prawne Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2.04.1997 roku.
Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty, z 5 grudnia 1996 r., Dz.U. 1997, nr 28, poz. 152, „Internetowy System Aktów Prawnych”, Http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet?id=W DU19970280152 [doste˛p: 06.06.2016).
Kodeks Etyki Lekarskiej z 2 stycznia 2004 roku, „Portal Naczelnej Izby Lekarskiej”, Http://www.nil.org.pl/dokumenty/kodeks-etyki-lekarskiej [doste˛p: 06.06.2016].
Ustawa o zawodach piele˛gniarki i połoz˙nej, z dnia 15 lipca 2011 r., Dz.U. 2011, nr 174, poz. 1039, „Internetowy System Aktów Prawnych”, Http://isap.sejm.gov.pl/DetailsServlet ?id=WDU20111741039 [doste˛p: 06.06.2016].
Kodeks Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej, Uchwała Nr VI/25/2012 z dnia 22 stycznia 2012 r., VI Krajowego Zjazdu Aptekarzy, „Portal Naczelnej Izby Aptekarskiej”, Http:// www.nia.org.pl/page/82/gt-kodeks-etyki-aptekarza-rzeczypospolitej-polski.html [doste˛p: 06. 06.2016].
Magna Charta Libertatum. Britannia History. Magna Carta, Http://www.britannia.com/history /docs/magna2.html [doste˛p: 15.06.2016]; takz˙e Http://pl.static.z-dn.net/files/d9d/6469 a34df595bd421e8f48488a4d4d24.pdf [doste˛p: 15.06.2016].
Virginia Declaration of Rights. „Wikisource”, Https://en.wikisource.org/wiki/Virginia_Declara tion_of_Rights [doste˛p: 15.06.2016].
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka przyje˛ta i proklamowana rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ w dniu 10 grudnia 1948 r., w: Polska Akademia Nauk. Instytut Pan´stwa i Prawa. Centrum Dokumentacji i Informacji Naukowej o Prawach Człowieka, Prawa człowieka. Dokumenty, t. 1: Dokumenty mie˛dzynarodowe. Bibliografia polska, Wrocław− Warszawa: Zakład Narodowy im. Ossolin´skich 1989, s. 24-31.
II. Opracowania
Conscientia, w: Słownik łacin´sko-polski, red. M. Plezia, t. 1, Warszawa: Wyd. Naukowe PWN 2007, s. 695.
CICEROMARCUSTULLIUS, Ad Atticum epistolarum, Appleberg: Northwestern University 1916. DOBROJERO., JANOWSKIP., Konfederacja Warszawska, w: Encyklopedia Katolicka, t. IX, red.
B. Migut, Lublin: TN KUL 2002, kol. 564-565.
GRENIUK F., Dzieje kształtowania sie˛ koncepcji sumienia, w: Człowiek, sumienie, wartos´ci, red. J. Nagórny, A. Derdziuk, Lublin: RW KUL 1997, s. 75-90.
PISZCZ E., Cuius regio eius religio, w: Encyklopedia Katolicka, t. III, red. R. Łukaszyk, Lublin: TN KUL 1995, kol. 663-664.
ROGIERL.J., DEBERTIER DESAUVIGNY G., HAJJAR J., Historia Kos´cioła, t. IV: 1715-1848, Warszawa: PAX 1987.
SCHOCKENHOFFE., Gewissensfreiheit, w: Lexikon der christlichen Ethik, red. G.W. Hunold, J. Sautermeister, t. 1, Freiburg−Basel−Wien: Herder 2003, kol. 695-699.
S´LIPKO T., Zarys etyki ogólnej, Kraków: Wyd. WAM 20095.
SZOSTEK A., Sprzeciw sumienia a prawo naturalne, „Teologia i Moralnos´c´” 2013, nr 2(14), s. 7-18.
TEICHTWEIER G., Gewissen, w: Katholisches Soziallexikon, red. A. Klose, W. Mantl, V. Zsifkovits, Innsbruck−Wien−München: Verlag Tyrolia 19802, kol. 991-997.
VIDAL M., Manuale di etica teologia, t. 1: Morale fondamentale, Assisi: Cittadella Editrice 1994.
WANAT Z., Profetyczny wymiar sprzeciwu sumienia, „Teologia i Moralnos´c´” 2013, nr 2(14), s. 19-33.
WRÓBEL J., Współczesne wyzwania moralne z perspektywy katolickiej, czyli o godnos´ci człowieka w konteks´cie problemów społecznych i biomedycznych, w: Ekumenia a współczesne wyzwania moralne, red. T. Kałuz˙ny SCJ, Z. Kijas OFMConv, Kraków: Wyd. Naukowe PAT 2009, s. 15-38.
SUMIENIE JAKO FUNDAMENT GODNOS´CI I WOLNOS´CI CZŁOWIEKA W KONTEKS´CIE JEGO SPOŁECZNEJ ODPOWIEDZIALNOS´CI
S t r e s z c z e n i e
Sumienie nie pełni tylko roli osobistego autorytetu moralnego, ale jest równiez˙ filarem godnos´ci i wolnos´ci człowieka w przestrzeni z˙ycia społecznego. Umoz˙liwia ono bowiem wspólne poszukiwanie prawdy i rozwi ˛azywanie dylematów moralnych przez członków ludzkiej społecznos´ci. Po przedstawieniu róz˙nych interpretacji sumienia, autor omawia zwi ˛azek sumienia z godnos´ci ˛a człowieka. Godnos´c´ sumienia stoi u podstaw jego wolnos´ci. Jednoczes´nie godnos´c´ człowieka jest afirmowana w poszanowaniu wolnos´ci jego sumienia. Praktycznym wyrazem tej wolnos´ci jest prawo do sprzeciwu sumienia. Problem ten wyste˛puje najcze˛s´ciej w konteks´cie pełnienia obowi ˛azków przez pracowników słuz˙by zdrowia. Poszanowanie ich osobowych praw domaga sie˛ uszanowania równiez˙ ich prawa do klauzuli sumienia, kiedy włas´ciwe im poste˛po-wanie implikuje ich odpowiedzialnos´c´ moraln ˛a rodz ˛ac ˛a konflikt sumienia.
