R om an Kabaczij
Z akerzonie
jako zb iorow y m it h isto ry czn y
u kraińsk iej św ia d o m o śc i n arodow ej
P o ja w ien ie się p ojęcia Z a k erzo n ie
H i s t o r ia p o w s t a n i a t e r m i n u i p o ję c ia Z a k e r z o n i e jest d ł u g a i n a tyle s k o m p l i k o w a n a , ż e d o tej p o r y n ie jest o n o u z n a w a n e p r z e z w i ę k s z o ś ć p o l s k i c h h i s t o r y k ó w o r a z cz ęść h i s t o r y k ó w u k r a iń s k i c h . W y d a w a n e w K a n a d z i e „W isti Z a - k e r z o n i a " , c z a s o p i s m o Z w i ą z k u U k r a i ń c ó w „ Z a k e r z o n ie " , w y j a ś n i a j ą , że t e r m i n u te g o z a c z ę t o u ż y w a ć w p o l i ty c z n e j p u b l i c y s t y c e lat c z t e r d z i e s t y c h u b i e g ł e g o stu le c ia jak o n a z w y z b i o r o w e j n a o z n a c z e n i e części W o ł y n i a i Galicji, k t ó r a piozostała n a z a c h ó d o d t a k z w a n e j linii C u r z o n a 1. M ó w i ą c d o k ł a d n i e , t e r m i n te n b y ł s t o s o w a n y w o d n i e s i e n i u d o z i e m z a m i e s z k a n y c h p r z e z l u d n o ś ć u k r a i ń s k ą , k tó ra m u s i a ł a je o p u ś c i ć n a s k u t e k k o n f l i k t u p o l s k o - u k r a i ń s k i e g o , p r z e s i e d le ń d o ZSRR w la ta c h 1944-1946 o r a z d e p o r t a c j i n a Z ie m i e O d z y s k a n e w P olsc e w r a m a c h akcji W isła w 1947 ro k u . B yły to t e r e n y P o ł u d n i o w e g o P o d la s i a , C h e ł m s z c z y z n y , N a d s a n i a i P ó ł n o c n e j (polskiej) Ł e m k o w s z c z y z n y . D z iś p o j ę c i e Z a k e - r z o n i a je st p o s z e r z o n e o P o d la s i e P ó łn o c n e , z a m i e s z k i w a n e p r z e z n i e w y s i e d l o n ą l u d n o ś ć u k r a i ń s k o j ę z y c z n ą , i Z a c h o d n ią B o j k o w s z c z y z n ę , p r z y ł ą c z o n ą d o P olski w 1951 r o k u n a p o d s t a w i e u m o w y o w y m i a n i e t e r y t o r i ó w m i ę d z y Z w i ą z k i e m R a d z ie c k im a Polską. 1 НК [Натал1я Кравчук], „Bierni Закерзоння", „Наше слово" 2004, № 9, 29 лютого.
Kresy a m itologia n a ro d o w a 1 2 8
Ja k p o w i e d z i a n o , o m a w i a n y t e r m i n n a w i ą z u j e d o linii C u r z o n a , k tóra p o ra z p i e r w s z y rozdzieliła P o la k ó w i U k r a iń c ó w w czasie, g d y Galicja W s c h o d n i a m ia ła s t a t u s t e r y t o r i u m m i ę d z y n a r o d o w e g o (lata 1919-1923). P o d z ia ł t e n zo s tał z a t w i e r d z o n y p r z e z R a d ę E n t e n t y 8 g r u d n i a 1919 ro k u . M i a n o linii C u r z o n a o t r z y m a ł j u ż w 1920 r o k u , g d y lo rd G e o r g e C u r z o n , m i n is t e r s p r a w z a g r a n i c z n y c h Wielkiej B rytanii, 12 lipca 1920 ro k u z a p r o p o n o w a ł Rosji R ad zie ckiej, b y w ł a ś n i e n a tej linii z a t r z y m a ł a o f e n s y w ę n a P o ls k ę 2.
N ie c h ę ć histo rio g rafii polskiej d o k w e s t i o n o w a n i a linii C u r z o n a i t e r m i n u Z a k e r z o n i e w y n i k a z d w ó c h p r z y c z y n : p o p i e r w s z e , linia ta z o s ta ła w y k o r z y s t a n a j a k o g r a n ic a p a ń s t w o w a w e w r z e ś n i u 1939 r o k u p r z y c z w a r t y m r o z b io r z e Polski, d o k o n a n y m p r z e z Z SRR i III R zesz ę, a p o d r u g i e j w o j n i e ś w i a t o w e j z o sta ła u s t a l o n a ja k o w s c h o d n i a g ra n ic a Polski; p o d r u gie, t e r m i n Z a k e r z o n i e p o w s t a ł w ś r o d o w i s k u n a c j o n a l is t ó w u k r a iń s k ic h i w cz asie g d y je u t w o r z o n o , nió sł w so b ie o t w a r t e ż ą d a n i e p r z y łą c z e n ia ty ch z ie m d o p r z y s z łe g o p a ń s t w a u k r a i ń skiego.
O ficjalnie t e r m i n Z a k e r z o ń s k i Kraj p o ja w i ł się w ro k u 1944, k i e d y „ P r o w i d " - d o w ó d z t w o O r g a n iz a c ji U k r a i ń s k ic h N a c j o n a l is tó w w y o d r ę b n i ł to t e r y t o r i u m w s w ojej s t r u k t u r z e ; na s t a n o w i s k o „ p r o w i d n y k a " O U N na Z a k e r z o n i u p o w o ł a n o J a r o sła w a S t a r u c h a „Stiaha"; UPA n a Z a k e r z o n i u p o ja w iła się n ie c o p ó ź n ie j. N a d o w ó d c ę form acji w o j s k o w y c h U k r a i ń c ó w z ie m n a z a c h ó d o d B u g u i S a n u w y b r a n o M y r o s ł a w a O n y s z - k e w y c z a „ O re s ta " . P o z a k o ń c z e n i u w a l k z UPA w Polsce i p o w y s i e d l e n i u U k r a i ń c ó w t e r m i n Z a k e r z o n i e p r z e s z e d ł d o p a m ięci s p o łe c z n e j ty ch o s t a t n i c h i stał się p r z e d m i o t e m p o l e m i k m i ę d z y p o ls k im i i u k r a iń s k i m i p u b l i c y s t a m i o ra z h i s t o ry k a m i.
H is to rio g ra fia u k r a i ń s k a jest z d a n i a , ż e Z a k e r z o n i e jest n i c z y m i n n y m ja k u k r a i ń s k i m t e r y t o r i u m e t n i c z n y m , z a m i e s z k a
2 Станюлав Кульчицький, Коментар до emamini H am cuiï K ntuim opnoï
129 R o m a n K ab aczij Zakerzonie jako zbiorow y m it h istoryczny
n y m o d w i e k ó w p r z e z lu d n o ś ć u k r a iń s k ą (rusińską). G ł ó w n y m r z e c z n ik i e m tej tezy jest prof. W o ł o d y m y r S erh ijc z u k z Kijowa, k t ó r e g o p o g l ą d n a t e m a t sytuacji ż y w io łu u k ra iń s k ie g o na tych z i e m ia c h p r z e d d r u g ą w o jn ą ś w i a t o w ą p rz y to c zę: „ ...im [U kra i ń c o m - R.K.] u d a ł o się jeszcze p o z o s t a ć z w a r t ą e t n ic z n ą m a s ą n ie tylko n a P o d la siu , C h e ł m s z c z y ź n i e i N a d s a n i u , ale tak że za S a n e m " . W o d p o w i e d z i s tro n a p o lsk a w osobie prof. A jn en k ie- la s f o r m u ł o w a ł a o p in ię, iż „w s u m i e ż a d e n z tych p o w i a t ó w [istniejących w g r a n ic a c h w s p ó łc z e s n e j Polski - R.K.] nie m iał u k ra iń s k ie j w ięk sz o ści" 3. P o tw ie r d z a j ą to tak że ra d zieck ie d o k u m e n t y , p r z e d s t a w i o n e la te m 1944 ro k u p r z e z N ikitę C h r u s z c z o - w a Jó ze fo w i S ta lin o w i w z a łą c z n ik u d o p ro p o z y c ji u t w o r z e n i a w r a m a c h U kraińskiej SRR o b w o d u c h e łm s k ie g o i p rz y łą c z e n ia części Z a c h o d n i e j Galicji d o o b w o d u d r o h o b y c k ie g o . N a le ż y p r z y p o m n i e ć , że w latach 1939-1941 d o USRR n a le ż a ły ziem ie L u b a c z o w s k i e i p r a w o b r z e ż n y P rze m y śl, d la te g o nie z n a la z ły się w e w s p o m n i a n e j pro p o z y cji. D a n e ra d z ie c k ie nie były j e d n a k z g o d n e z rz ecz yw istośc ią a n i co d o wielkości o b s z a ru , ani co d o s k ł a d u n a r o d o w o ś c i o w e g o . N ie m a l nie b y ło już Ż y d ó w , f ig u ru ją c y c h w sta ty s ty k a c h p r z e d w o j e n n y c h w y k o r z y s t a n y c h w C h r u s z c z o w o w y m d o k u m e n c i e , d l a te g o s t o s u n e k ilościowy z m i e n i ł się n a k o rz y ść Polaków . W e d ł u g ty c h p ro p o z y c ji p la n o w a n o w łą c z y ć część e tn ic z n ie p>olskiego te r y t o r iu m Galicji Z a c h o d n i e j 4.
N i e b y ło j e d n a k t a je m n ic ą ani d la po lsk ich h is to ry k ó w , ani d la m ie js c o w e j lu d n o śc i, ż e taki s ta n b y ł r e z u l t a t e m polityki o s a d n i c t w a p o lsk ie g o c z a s ó w m i ę d z y w o j e n n y c h o ra z stulecia „ n a w r a c a n i a n a P o la k ó w " d a w n y c h u n itó w . E u s t a c h y Swie- ż a w s k i w 1962 r o k u o p u b l i k o w a ł w L o n d y n i e s ło w a j e d n e g o z k r e s o w y c h P o la k ó w , w y p o w i e d z i a n e w trak c ie k o n flik tu p o l s k o - u k r a i ń s k ie g o n a C h e łm s z c z y ź n i e w la ta c h 1943-1944, d o t y c z ą c e n i s z c z e n ia u k r a iń s k i c h c e rk w i w r o k u 1938: „Ale to kara
’ Володимнр С ерпичук, Emiiiani ме.жч та державный кардан Укра'ти, Khïb 2000, s. 352.
K resy a m itologia n a ro d o w a 13 0
Boża n a nas. Z a te d o m y Boże, r o z w a l o n e i z b e z c z e s z c z o n e . Za ł z y ty c h , k t ó r z y się w n i c h m o d l i l i . T o b y ł g ł o s n a s z e j z i e m i [w y r ó ż n i e n i e - R.K.]"5. W e d ł u g in fo rm a c ji ra d z ie c k ic h p o d c z a s w y s ie d l e n i a U k r a i ń c ó w z C h e ł m s z c z y z n y d o USRR n i e k t ó r z y m iejsco w i P olacy w y ra ż a li o p in ię , iż „ z ie m ie te g o p o w i a t u n a leżą się U k ra iń c o m , d l a t e g o też n ie m u s z ą i c h o p u sz c z a ć " (w ie ś S w i e rs z c z ó w )6. P o d o b n e b y ło s t a n o w i s k o s a m y c h U k r a i ń c ó w - p r z y k ł a d ó w b y ło wiele.
T r z e b a p o d k re ś lić , ż e nie w a r t o w o m a w i a n i u p o w s t a n i a i u t w i e r d z e n i a się d y s k u r s u n a t e m a t Z a k e r z o n i a p r z y z n a w a ć z b y t z n a c z ą c e j roli ideolo g ii O U N - U P A . K i e r o w n i c t w o tej o r g a n iz a c ji u ż y w a ł o t e r m i n u Z a k e r z o n i e w e w n ę t r z n i e i c z ę s to w p r a w i e g e o g r a f ic z n y m r o z u m i e n i u . W s w o i c h w e z w a n i a c h d o l u d n o ś c i m ie jsc o w e j O U N - U P A s t o s o w a ł y z w r o t y w s t y l u „ U k ra iń c y C h e ł m s z c z y z n y ! " c z y „ U k r a i ń c y Ł e m k o w s z c z y - zny!". Jak z a z n a c z a je d e n ze w s p ó ł c z e s n y c h b a d a c z y , „ p r z e z p e w i e n czas i d la UPA, i d la O U N b y ł y to z ie m ie m a r g i n a l n e " . M o i m z d a n i e m , z n a c z e n i e Z a k e r z o n i a d la U k r a i ń c ó w w z r a s t a ł o p r o p o r c j o n a l n i e d o t e m p a je g o u t r a t y - d e p o r ta c j i l u d n o ś c i z te g o t e r e n u , ilości t ra g e d ii ż y c i o w y c h p o w i ą z a n y c h z z i e m i a m i m i ę d z y P o p r a d e m a P o le s ie m . N i e p r z y p a d k o w o r e d a k t o r u k r a i ń s k i e g o p i s m a „ N a d B u h o m i N a r w o j u " , h i s t o r y k Jurij H a w r y l u k p r z y p o m i n a , że „ m y ś lą c o Ł e m k o w s z c z y ź - nie, N a d s a n i u , C h e ł m s z c z y ź n i e i P o d l a s i u - z ie m ia c h , k t ó r e p o [tylko po! - R.K.] 1944 ro k u sta ły się « Z a k e r z o n i e m » , n ie m o ż e m y z a p o m n i e ć o s m u t k u " 7.
H is to rio g ra f ia p o ls k a n a t o m i a s t c z y n n i k O U N -U P A w y s u w a n a p i e r w s z e m iejsce, m ó w i ą c o „ r o s z c z e n i a c h t e r y t o
3 Володимир С ерпйчук, Трагед'/я νκραϊιιιμβ П ольир, Терноппь, „Т ер н о тл ь" 1997, s. 65-68.
8 M ó w ię tu о Galicji Z a c h o d n ie j k o n tra G alicji W sc h o d n ie j (T arn o p o lsk ie , L w o w sk ie i S tan isław o w sk ie). O b a te r m in y są u ż y w a n e p rz e z h isto rio g rafię u k ra iń sk ą . B adacze u k ra iń sc y p o d G alicją Z a c h o d n ią c zęsto ro z u m ie ją p o w ia ty P rzem y śl, Jarosław , L u baczów , P rz e w o rs k , Ł a ń c u t, S anok.
7 E u stach y S w ieżaw sk i, A n i guzika, „W ia d o m o ści T y g o d n io w e ", L o n d y n 1962, 27 m aja, cyt. za: Bug. Rzeka, która łączy, P iaski 2002, s. 210.
1 3 1 R o m a n K ab aczij Z akerzonie jako zbiorow y m it h isto ry czn y r i a l n y c h n a c j o n a l is t ó w u k r a iń s k i c h " . P r z y k ł a d e m m o ż e być re p lik a A jn e n k ie la , w y g ł o s z o n a p o d c z a s p o l s k o - u k r a iń s k i e g o s e m i n a r i u m h is t o r y c z n e g o : „ S z a n o w n i P a n o w i e , a k t u a l n i e z n a j d u j e m y się w R e m b e r t o w i e . N ie c h c ia ł b y m by ć d e m a g o g ie m , ale c z y R e m b e r t ó w to t a k ż e Z a k e r z o n i e ? " 8. W ś la d za p o ls k im i h i s t o r y k a m i z a s t r z e ż e n i a w o b e c s t o s o w a n i a teg o t e r m i n u zaczęli f o r m u ł o w a ć r ó w n i e ż n i e k t ó r z y u k r a iń s c y b a d a c z e , m ó w i ą c o „ ta k z w a n y m Z a k e r z o n i u " - w y m i e n i ć tu m o ż n a H a w r y l u k a z Ł u c k a 4 i S t e p a n a M a k a r c z u k a ze L w o w a . T e n o s ta tn i n a s e m i n a r i u m n a u k o w y m , w o b e c n o ś c i p o l s k ic h h i s t o r y k ó w o ś w i a d c z y ł , ż e „jest u k r a i ń s k i m h i s to r y k ie m i w k ilk u m a te r i a ł a c h u ż y ł t e g o o k r e ś le n ia , ale z a k a ż d y m r a z e m p isa ł o „ ta k z w a n y m Z a k e r z o n i u " [...]. W l i te r a t u r z e b a n d e r o w s k i e j n i e z m i e n n i e u ż y w a n o n a z w y Z a k e r z o ń s k i K r a j" 10. N a ile sz c z e r a b y ła w y p o w i e d ź p r o f e s o r a , m o ż e m y się p r z e k o n a ć , c y tu ją c f r a g m e n t y jego re f e r a tu , w y g ł o s z o n e g o n a k o n f e r e n c ji 50-lecie deportacji: 1) „ P rz e c iw U k r a iń c o m Z a k e - r z o n i a z b ie g ły się i m p e r i a l i s t y c z n e i s z o w i n i s t y c z n e i n te r e s y w r o g i c h p o t ę g p a ń s t w o w y c h i p o lity c z n o - i d e o l o g i c z n y c h " ; 2) „ O c z y w iś c ie , w a l k a z b r o j n a UPA w Z a k e r z o ń s k i m Kraju, i n a Ł e m k o w s z c z y ź n i e w s z c z e g ó ln o ś c i, w la ta c h 1946-1947 [...] n ie m iała s z a n s n a su k c e s, [...] j e d n o jest p e w n e : w a lk ę tę p o p i e r a ł cały lu d ł e m k o w s k i " 11. D l a t e g o n a l e ż y p o w t ó r z y ć za W o ł o d y m y r e m S e rh ijc z u - k ie m , ż e o m a w i a n y t e r m i n u ż y w a n y jest p r z e z w ię k s z o ś ć h i s t o r y k ó w u k r a iń s k i c h b e z z a s t r z e ż e ń i m a m o c n ą p o z y c ję w u k r a iń s k i e j h i s to rio g ra fii12. W p r a c y d o k t o rs k ie j W o ł o d y m y r
н Володимир Сергш чук, Трагед'т νκραϊιιι/ίβ Полни/i, Тернопшь, „Тернопшь” 1997, с. 136-137. 9 Олег BicT O B H K , Д о бО-р/ччя УПА па Закерзоши, „Наше слово" 2003, № 43, 26 жовтня. 10 Юр iii Гаврилюк. А м ож е б т ак ..Ρίκ З а к е р з о н н я ? , „Наше слово" 2005. № 20, 15 травня.
11 Polska-Ukraina. Trudne pytania, d z. cyt., s. 88.
12 О. Гаврилюк, Д еп о р т а ц п γκραΪΗΐ/ίβ па Волынь та поляк/в з Волин/ у повоеннi
роки, „Науковий bîchuk Волинського Державного Ужверситету. (сторичж на
K resy a m itologia n a ro d o w a 1 3 2
Kicak s łó w Z a k e r z o n i e i z a k e r z o ń c y u ż y w a , b e z ż a d n y c h d o d a t k o w y c h o b j a ś n i e ń , r ó w n o l e g l e z i n n y m i o k r e ś le n ia m i z ie m za B u g ie m i S a n e m o ra z ich m i e s z k a ń c ó w 13. T e r m i n Z a k e r z o nie sto s u je t a k ż e p olski b a d a c z Z b i g n i e w M a r c in K o w a l e w ski w j e d n e j ze s w o i c h u k r a iń s k i c h p u b l i k a c j i 14. D o o k r e ś le n ia „ U k ra iń c y Z a k e r z o n i a " o d w o ł u j e się r ó w n i e ż w e w s t ę p i e d o z b io r u d o k u m e n t ó w b ia ło ru s k i i n t e l e k t u a l i s t a z B ia ło sto c c z y z n y S o k ra t J a n o w i c z 15. T e r m i n Z a k e r z o n i e stał się s y m b o l e m w s p ó l n e j t r a g e d ii d e p o r ta c ji i historii U k r a i ń c ó w w P o lsc e - p o ł ą c z y ł ich w s z y s t kich - o d Ł e m k ó w d o P o d la s ia n . D l a t e g o n ie z g a d z a m się z e s t w i e r d z e n i e m , że jest to p r z y k ł a d j e d y n i e n a c jo n a l is t y c z n e j te rm in o lo g ii. P r z y to c z ę s ło w a dr. R o m a n a W y s o c k ie g o , w y g ł o s z o n e na p i e r w s z y m z e b r a n i u U k r a i ń s k i e g o T o w a r z y s t w a H i s t o r y c z n e g o w Polsce: „Kto m a s ta ć w o b r o n ie p r a w d y o n a s z y c h p r z o d k a c h ? [...] Kto m a s p r z y j a ć b a d a n i o m n a d histo rią n asz ej m ałej o jc z y z n y ? N ie m o ż e m y uciec o d p r y n c y p i ó w n a r o d o w o ś c i o w y c h , o ile ż y j e m y w św iec ie , g d z i e są o n e u n o r m o w a n e , są o b y c z a j e m " 16. Z a k e r z o n i e stało się s y m b o l e m w s p ó l n e g o losu ty ch m a ł y c h o jc z y z n .
M ito lo g iza cja i z je d n o c z e n ie d y sk u r só w na tem at zie m na za ch ó d od lin ii C u rzon a w jednej ca ło ści w y o b r a ż en io w ej
G d y w y s i e d l o n y z C h e ł m s z c z y z n y m ó w i o C h e ł m s z c z y ź n i e , p o z n a j e m y p r a w d ę o j e d n y m z re g io n ó w . G d y t e n ż e c z ł o w i e k z a c z y n a u ż y w a ć s ło w a Z a k e r z o n i e , m y śli o całości w ą s k i e g o p r z y g r a n i c z n e g o p a s m a o d J a n o w a L u b e l s k i e g o d o c z te r e c h ł e m k o w s k i c h w si w prawiecie n o w o t a r s k i m . Jak z a z n a c z a p o e
13 Polska-U kraim . Trudne pytania, dz. cyt., s. 110.
14 Степан Макарчук. Згуба Лемкйицини як п о ч и н прот и украт ськоео народу
i палыъко! державы, [w:] Депортация украинце з Лемк'нпцини. Надсяния.
Холлпцыны. ГПдляшшя ( 1944-1947/. Л ьв1в 1996. s. 25.
15 T am że, s. 28.
1 3 3 R o m a n K ab aczij Z akerzonie jako zbiorow y m it h istoryczny
ta T a d e u s z K o r a b o w y c z , s ł o w o Z a k e r z o n i e „jest d o ś ć w y g o d n e w u ż y t k o w a n i u i s z y b k o się p r z y w i a ł o w ś r ó d m ł o d z i e ż y " 17. N a o w o s z y b k ie „ p r z y w i a n i e się" p o jęcia Z a k e r z o n i e w p u b l i c y sty c e i n a u c e u k r a iń s k i e j ( n a j p i e r w n a e m igra cji, a o d k o ń c a lat o s i e m d z i e s i ą t y c h n a U k r a i n ie i w ś r ó d U k r a i ń c ó w w Polsce) z d e c y d o w a n y w p ł y w m iała n o s ta lg ia i p o c z u c i e w s p ó l n o t y l u d z i p o z b a w i o n y c h w ł a s n e j ziem i. N i e p r z y p a d k o w o w s p o m n i a n e n a p o c z ą t k u k a n a d y j s k i e T o w a r z y s t w o „ Z a k e r z o n ie " z a ło ż y li e m ig r a n c i n a r o d o w o ś c i u k r a iń s k ie j , k t ó r z y w y je c h a li z Polski w la ta c h o s i e m d z i e s i ą t y c h 18. N a j n o w s z ą h i s t o r i ę Z a k e r z o n i a t r u d n o so b ie w y o b r a z i ć b e z d r a m a t y c z n y c h o p i s ó w d e p o r ta c j i , o p o w i e ś c i o n i e i s t n ie j ący c h j u ż n a m a p i e w s ia c h - j u ż t e ra z p r z e s y c o n a jest re la cjam i p o d o b n e j treści. A u t o r z y b a d a ń , w s p o m n i e ń i ż y c io r y s ó w s p i e s z ą się, b y j a k na jw ię c e j n a p i s a ć o t y m is tn ie ją c y m ty lk o w ich p a m ię c i k ra ju . P r z e w r a ż l iw ie n i n a r o d o w o ś c i o w o , c z y n ią to c z ęsto w s p o s ó b d o ś ć p r o w o k a c y j n y . D ziś d y s k u sje n a t e m a t Z a k e r z o n i a są ż y w e p r z e w a ż n i e w ś r o d o w i s k u p o ls k ic h U k r a i ń c ó w i U k r a i ń c ó w e m i g r a n t ó w , p o c h o d z ą c y c h z t e r e n ó w Polski. P io tr S o b o tk a p isze, iż „ n a c j o n a li z m d i a s p o ry jest p o d s y c a n y g ł ó w n i e filozofią nieszc zęśc ia , n ie zaś, ja k się p o w s z e c h n i e s ą d z i, h is to rio zo fią e t n i c z n o - p l e m i e n n ą . Jest o n z u p e ł n i e i r r a c j o n a l n y i n i e b e z p i e c z n y z a r a z e m " 14. D la te g o z ta k ą z a w z i ę t o ś c i ą ro z w ija się w ł a s n y m it u k ra iń s k ie j d i a s p o ry w P olsce - m it Z a k e r z o n i a , k t ó r e jest dla niej s w o is tą Z ie m ią O b ie c a n ą . M it t e n w y r a s t a , j a k z a z n a c z a A n d rij W a rc h ił, z d w ó c h p o d s t a w o w y c h p r o b l e m ó w : 1) t r a g i c z n y c h d o ś w i a d c z e ń 1947 17 Володимир М иронович Кщак. Депортахря γκραϊηιρβ i П ольщi в УРСР г 1944-1946 р р т а Тх соцхазьно-економ'тна адаптахря. Автореферат дисерта- iiiï на тдобуття наукового ступеня кандидата 1Сторичних наук. Ч ерж вш 2003. s. 3-8. 18 3 6 i r H C B Mapuin Ковалсвскч. Польське пит ания у т елявоечнш стратега УПА, [w:] Волш/ь i Холмарша. 1938-1947. Л ьв1в 2003, s. 3 0 9 - 3 3 3 .
19 C y ta t za: ks. G rz e g o rz S o sn a, Sprawy narodowościowe i w yznaniow e na Bialo-
K resy a m itologia n a ro d o w a 1 3 4
r o k u - to łączy w s p ó l n o t ę m n ie js z o ś c i u k ra iń s k ie j; 2) z a p a t rz e n ia p r z e d e w s z y s t k i m w h is to rię ty c h z ie m u k ra iń s k ie j p r z e s t r z e n i e tn o g ra fic z n e j, k t ó r e z o s ta ł y o b ję te d e p o r t a c j ą 21'. Ta d r u g a z a s a d a ro z w ija p o s z c z e g ó l n e m i t y Z a k e r z o n i a .
N a jb a rd ziej u t r w a l o n e i nieco r y w a liz u ją c e ze s o b ą są m ity „ w e w n ą t r z z a k e r z o ń s k i e " - m ity C h e ł m s z c z y z n y i Ł e m k o - w s z c z y z n y . Z a i n t e r e s o w a n y c h o d s y ł a m d o a r t y k u ł u Tematyka
przesiedleńcza w ukraińskim folklorze i literaturze2'. N i e z a l e ż n i e
o d siebie istnieją i n n e m i ty g e o g r a f i c z n e - takie j a k P r z e m y ś l , Jarosław , rz e k a S an. P r z e m y ś l n a z y w a n y jest p r z e z h i s t o r y k ó w i d z i e n n i k a r z y „ l e g e n d a r n y m k s ią ż ę c y m " , „ s ta r y m " czy w re s z c ie „ b a s tio n e m " . O s t a t n i e p i t e t w y n i k a z p r z e k o n a n i a , że „ P rz e m y ś l b y ł n a jd a le j w y s u n i ę t ą n a z a c h ó d t w i e r d z ą d u c h a u k r a iń s k i e g o " 22, i j a k p o d k r e ś l a ł b y ł y p r z e w o d n i c z ą c y p r z e m y s k i e g o o d d z i a ł u Z U w P Jurij S ta b is z e w s k y j, „ n i e g d y ś k u l t u r a l n e i re lig ijn e [u k r a i ń s k ie - R.K.] życie w P r z e m y ś lu b y ło b a rd z ie j i n t e n s y w n e n iż w e L w o w i e " 23. S ło w o „ b a stio n " w y k o r z y s t a ł o r ó w n i e ż d o w ó d z t w o O U N , t w o r z ą c n a z w ę o k r ę g u p r z e m y s k i e g o O U N . „K siążęcym i" n a z y w a n e są w l it e r a t u r z e r ó w n i e ż S a n o k , Jarosław , C h e ł m , D r o h i c z y n , o k r e ś lo n e z b i o r c z o p r z e z Jurija H a w r y l u k a m i a n e m „ k sią ż ę c y c h stolic"24. R z e k a S an w m i t o logii Z a k e r z o n i a f u n k c j o n u j e ja k o ź r ó d ł o siły n a r o d u u k r a i ń skiego, g r a n ic a e t n o s u . P o e ta A nd rij K r a m a r w w i e r s z u Osia-
jaiuiia25 z w r a c a się d o S a n u p r a w i e jak d o Boga: „ W y c z e r p n a s
211 Роман Висоцький. Спит i перспекти/ш украй/сько/ icm opim noïιιανκιι и Поль-
iifi. ..Наше слово" 2004. № 29. 18 линия.
21 Тадей Карабович, Д а проблема попятит „Бат ьк/вщ ина" у творчост/
укршнсъких noe/nie у П олы цi, [w:] O lg a P o p o w ic z (red .), Na pograniczu kultur,
P rzem y śl 2000, s. 31.
22 як [Натал1я Кравчук], ..Bierni Закерзопня ”, dz. cyt.
23 P io tr S obotka, Być w mniejszości. Rozważania o filozofii nieszczęścia, „ H o ry z o n ty K rakow skie" 1996, n r 3 -4 , s. 11.
24 Андрнй Вармл. Закерюнгцииа в тупику. ..Наше слово" 2005. № 7. 13 лю то го.
- Роман Кабачш, П ереселепська тематика « украш ськИ i л /m epamypi та
фольклор/, „R ocznik E u ro p e js k ie g o K olegium P o lsk ich i U k raiń sk ich U ni
1 3 5 R o m a n K ab aczij Z akerzonie jako zbiorow y m it h istoryczny
n o c a m i i d n i a m i / k i e r u n k a m i d r ó g , w y p e ł n i e n i e m ź r ó d e ł / m ija ją c y m i t w a r z a m i / w y d o b ą d ź nas, S a n i e " 26. P o d o b n i e p o s t r z e g a n a jest C h e ł m s k a G ó rk a . Jak o e p i t e t S a n u najc z ę stsz e j p o ja w i a się o k r e ś le n ie „ s r e b r n o w s t ę g i" ( s p o t y k a m y je n a p r z y k ła d w ty tu le książk i I w a n a K r y w u c k i e g o Gdzie srebrnowstęgi
San płynie).
P o z a w y o d r ę b n i o n y m i „ m a ły m i" m ita m i istn ie je o c z y w iście s a m o d z i e l n y m i t Z a k e r z o n i a - Z i e m O jc z y s ty c h . D ziś łącz y się o n ściśle z t e z a m i g ł o s z o n y m i p r z e z z a r z ą d Z w i ą z k u U k r a i ń c ó w w P olsc e, z w i ą z a n y m i z p r o g r a m e m „ P o w ró t" . Z n a l a z ł o to p e w n e o d z w i e r c i e d l e n i e n a w e t w po ez ji. D o s k o n a łą ilustracją jest f r a g m e n t w i e r s z a p a t r i a r c h y u k ra iń s k ie j po ez ji w P olsce O s t a p a Ł a p s k ie g o : „S ław a C u r z o n o w i , co z ie m i m i a n o dał, że jest d o c z e g o w r a c a ć " 27. P r z e k o n a n i o k o n ie c z n o ś c i p o w r o t u U k r a i ń c ó w n a z ie m ie P o d k a r p a c i a i L u b e lsz c z y z n y , a p e lo w a l i d o r o d a k ó w , b y „m yśleli P r z e m y ś l e m " , s t w a r z a li w i zje n o w e g o p o k o l e n i a U k r a i ń c ó w , „ u c z u c i o w o s k i e r o w a n y c h k u Z ie m i o m O j c z y s ty m " . J e d e n z a u t o r ó w p is m a „Son i m yśl", u k a z u j ą c e g o się w l a t a c h 1993-2000, pisał: „ Z w r ó c im y s w o je t w a r z e d o Z a k e r z o n i a . I b ę d z i e m y iść"28. W p e w n y m se n s ie tw ó r c y ideologii Z a k e r z o n i a p rz e k ro c z y li r a c j o n a l n e g ra n ic e w s w o i m p o j m o w a n i u trad y c ji ziem i p r z o d k ó w , te ra z w li te r a t u r z e m o ż n a s p o t k a ć w y r a ż e n i a w s ty lu „serce Z a k e r z o nia" ( t e r e n y p o g r a n i c z a L u b a c z o w s k i e g o i T o m a s z o w s k ie g o , g d z i e ro z e g r a ły się n a j k r w a w s z e b i tw y z UPA)24; „ z a k e r z o ń s k i czas" - d e k l a r o w a n y p r z e z a l t e r n a t y w n ą s t r o n ę i n t e r n e t o w ą w w w . h a r a z d . n e t , i „ z a k e r z o ń s k i z e g a r" , k t ó r y w e d ł u g s łó w O li Solar, „ m ie r z y cz as, z a c z y n a ją c o d 1947 r o k u , d o ty łu " 30; w re s z c i e „ z a k e r z o ń s k i e b ab c ie i d z i a d k o w i e " i „ jęz y k z a k e -26 1ван Гречко, Перемисьт дзвони i dani дзвонять no-вкра'мськи, „За вшьну Украшу” 1992. № 5 9 , s. 2. 27 Володимир Прядко, Сврорег'юн з украш ським акцентом. 4.1. Ярослав- Перемиииь-Сяпок, „За вкпьну Украшу” 1994. 26 а ч н я , s. 3. 28 fOpiii Гаврилюк, А мож е б т ак ,,Ρίκ Закерзоння? ", d z. cyt. 29 T łu m a c z e n ie m oje - R.Κ. 10 Андрш Крамар, Осяяння, „B îchhk Закерзоння” 2001, № 5 -6 , s. 45.
K resy a m itologia n a ro d o w a 13 6
r z o ń s k i" (o s ta tn i jest m i e s z a n i n ą n e o l o g i z m ó w o p a r t y c h n a lek sy ce p o lskiej i f o n e t y c e u k r a i ń s k i e j 31).
W yż ej w y m i e n i o n e z ja w is k a ś w i a d c z ą o c e lo w y m w y k o rz y s ta n iu d y s k u r s u z ie m p r z o d k ó w p r z e z n ie k t ó r y c h - n i e licznych - d z ia ła c z y m n iejs zo ści u k ra iń sk ie j m ie sz k a ją c y c h na Z a k e r z o n i u . Są te ż w y r a z e m p r a g n i e n i a „ o d m ł o d z e n i a idei", a j e d n o c z e ś n i e m a j ą d o ś ć k i c z o w a ty c h a rak ter, w i d o c z n y ju ż w ś r o d o w i s k u n a j m ł o d s z e g o p o k o l e n i a U k ra iń có w . T o p o k o le nie nie m o ż e w y o b r a z i ć sobie b ó l u d e p o rta c ji, lecz m a P o la k o m z a złe k r z y w d y w y r z ą d z o n e d z i a d k o m . Z u p e ł n y kicz m o ż e m y z n a le ź ć m i ę d z y i n n y m i n a w s p o m n i a n e j ju ż s tro n ie i n t e r n e t o w e j, n p . w „ P r o g r a m ie o b c h o d ó w 57. ro c z n ic y akcji Wisła". W y starc zy w y m i e n i ć n ie k t ó r e p u n k t y o w e g o p r o g r a m u : „ T r a d y c y jn e o g n i s k o « B a n d e r o w s k ie b a l l a d y i ro m a n s e » " ; „S ea ns kina z a k e r z o ń s k ie g o « O g n io m i s tr z Kaleń»"; „ Z a k e r z o ń s k ie s p o r t y e k s t r e m a l n e : m a r s z n a Szczecin". N a ł a m a c h j e d n e g o p is m a „ p o r a d " u d z i e l a „ d r R izu n ", ja k p o d a j e re d a k c ja : a u t o r licznych publikacji z „ z ak erzo n o lo g ii" . N a p r z y k ła d o d p o w i a d a ją c n a p y tanie: „ W r a c a m n a Z a k e rz o n ie . P o r a d ź g d zie? ", d r R iz u n m ó w i: „ P rz e m y ś l - m i a s t o z a k o m p l e k s i o n y c h U k r a i ń c ó w - o d p a d a . J e d ź na P ó ł n o c n e P o d la s ie - ta m są s ze rs ze h o ry z o n ty , a l u d z ie ba rd z ie j tu tejsi"32. P rz y to c z o n e p r z y k ł a d y ś w i a d c z ą o k o le jn y m k ry z y s ie z a k e r z o ń s k i e g o m itu - ś w i a d o m o ś c i n a z w a n e j p rz e z O l ę S olar „ p ó ł z a k e r z o ń s t w e m " . K ry z y sy te p r z y c h o d z ą z k a ż d y m n o w y m p o k o l e n i e m U k r a i ń c ó w w y w o d z ą c y c h się z p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j Polski. W sp ó łc z e sn a d y sk u sja o Z a k erzo n iu K r y t y k a z a k e r z o ń s k i e j id e o lo g ii c z ę sto jest r ó w n o z n a c z n a z k r y t y k ą jej lid e ró w . W ś r o d o w i s k u p o ls k ic h U k ra iń c ó w , d o n ic h m o ż e m y z a lic zy ć B o h d a n a H u k a z P r z e m y ś l a , r e d a k t o r a
31 C yt. za: Тадей Карабович, Д о проблема поняття ..Б ат ькхвщ ина"у твор-
чоспи укр а и и ъ к и х поет i« у Польир, w : Na pograniczu ku ltu r, d z. cyt., s. 31.
32 I le i po Бачик. Початок'.' ..S an R id eau . Часопис молодих”. Перемишль 2003. № 1, S. 8.
1 3 7 R o m a n K ab aczij Z akerzonie jako zbiorow y m it h isto ry c zn y
n ie is tn ie ją c e g o j u ż p i s m a „ W is n y k Z a k e r z o n i a " ( g d y u k a z y w a ł się jako k w a r t a l n i k , d o c z e k a ł się w ie l u o p i n ii, n ie z a w s z e p o z y t y w n y c h ) , A n d rija B o ż y k a z H r e b e n n e g o , M a r k a S y rn y - ka, sta łe g o a u t o r a „ N a s z e g o słow a". Je s z c z e j e d e n z a u t o r ó w te g o p i s m a p o d p s e u d o n i m e m „ S ia n o w y k " p is z e tak: „ W ś ró d n e g a t y w n y c h c e c h w y m i e n i m y p r a w i e p r o g r a m o w o z w i ę k s z o n ą d o z ę k r y t y c y z m u , z a l e d w i e n ie k r y t y k a n c t w o w o d n i e sie n iu d o U k r a i ń c ó w n a z i e m i a c h z a c h o d n i c h , w y o d r ę b n i a n ie - c z ęsto p o z o r n e - U k r a i ń c ó w n a Z i e m i a c h O j c z y s t y c h " 33. Z n a w c a „ W is n y k a " z a z n a c z a , że w t y m p i ś m ie „ m o ż n a b y ło s p o t k a ć w ie le a u t o r s k i c h r o z m y ś l a ń , c h o c ia ż d u ż a ilość m a te r i a łó w o p rz e s z ło ś c i nie p rz y c ią g a ła c z y te l n ik ó w , z w ła s z c z a m ł o d y c h [...]. P u b l i k o w a n e te k s ty c z ę s t o w y w o ł y w a ł y o b u r z e n i e o d b io rc ó w , ale p rz e c i e ż p o t r z e b o w a l i ś m y k r y t y c z n e g o s p o j r z e n ia n a s a m y c h s i e b i e . .. " 34. G ł ó w n y m z a r z u t e m p o z o sta je j e d n a k p e w n o ś ć „ z a k e r z o ń c ó w " , że t y lk o n a o jczystej z ie m i m o ż l i w e jest o d r o d z e n i e .
„Ideologii Z a k e r z o ń s z c z y z n y - p i s z e A n d rij W a r c h i ł - jest za m a ł o d la z a c h o w a n i a n a s z e j t o ż s a m o ś c i i p r z e c i w s t a w i e n i a się asym ilacji [...]. Jej s k u t k i e m jest r ó w n i e ż b r a k w y m i a n y idei i o tw a r c ia n a ś w ia t b liż s z y i d a l s z y " 35. P o w t a r z a tę te z ę O l g a J u rc z y s z y n : „ m a ło k to je d z ie n a Z a k e r z o n i e , p o d r u g i e , t r u d n o z a u w a ż y ć u m i e s z k a ń c ó w P o ł u d n i a j a k ą ś w i e l k ą p r z e m i a n ę ś w i a d o m o ś c i , a Z i e m i a O jc z y s ta nie r a t u j e ich t o ż s a m o ści. O c z y w iśc ie , b a r d z ie j w r a ż l i w y m p i ę k n o K a r p a t d o c i e r a d o d u s z y , ale o n i ta k czy inaczej o d n a j d u j ą s w o j ą t o ż s a m o ś ć w s z ę d z i e - nie ty lk o n a d «boskim » S a n e m " 36. O k a z u j e się, że
33 A rupiii Божнк. Тут и/е б'ст ься... серце Закерзоння, „Н аш е слово" 2003, № 30. 27 липня.
34 Оля Соляр. Д о а и д ηίβνκραϊιικιι « Укранп, „ S a n R id e a u . Часопис молодих”, Перемишль 2003. № 1, s. 36.
35 N p . „w eriw ci" (od pol. w ie ż o w c e ), „w y b re ry " (od p oi. w y b rz e ż e ), „ d rem z poreczok" (od poi. d ż e m z porzeczki). W literackim języ k u u k ra iń sk im u ż y w a n e są całkiem in n e form y. Zob.: Гринько Сподарик, Херсон у Γνροβί 1лавець-
кому або „нам чогось хочеться ”, „Наше слово" 2004. № 1 1 ,1 5 березня.
36 Doktor R izun radzi, „S anR ideau. Часопис молодих". Перемишль 2003, № 1, s. 61.
Kresy a m itologia n a ro d o w a 1 3 8
w s p ó ł c z e ś n i e i d e o lo g ia i m it Z a k e r z o n i a z a c z y n a ją o b ra s ta ć s k o j a r z e n i a m i z p rz e s z ło ś c ią - p rz e s z ło ś c ią , k tó ra n is zcz y n o w e i d e e i u n i e m o ż l i w i a ro z w ó j.
W y d a je się, że w tej d y s k u s ji d a w n e p o ję c ie Z a k e r z o n ia s tało się z a k ł a d n i k ie m p r o b l e m ó w z w ł a s n ą t o ż s a m o ś c ią w s p ó ł c z e s n y c h U k r a i ń c ó w w Polsce. Z a k e r z o n i e m u s i p o z o stać z a c h o d n i m s k r z y d ł e m d a w n e g o p o g r a n i c z a , o d p o w i e d n i k i e m p o ls k ic h K r e s ó w W s c h o d n i c h . H i s t o r y k E u g e n i u s z M isiło z a p r o p o n o w a ł n a w e t n o w y t e r m i n d la Z a k e r z o n i a - Z a c h o d n i e K re sy U k r a i n y - z b y t p r o w o k a c y j n y j a k n a r z e cz y w isto ś ć , ale o d z w ie r c i e d l a ją c y s t o s u n k i n a p o g r a n ic z u . P rze cież, jak s p r a w i e d l i w i e w s k a z u j e Jurij H a w r y l u k , „ U k r a i n a i P o lsk a ja k sio stry s y ja m s k ie b y ły z ł ą c z o n e p r z e z z ie m ie p o g r a n i c z n e , k tó r e elity p o l i ty c z n e o b u n a r o d ó w u w a ż a ł y za s w o j e " 37. Jak d a w n e Kresy, Z a k e r z o n i e u c i e r p ia ło w r ó w n y m s t o p n i u n a s k u t e k u s t a n o w i e n i a g ra n ic y n a linii C u r z o n a i o b u s t r o n n y c h w y s i e d l e ń . P o w i n n i ś m y z g o d z i ć się z ty m , ż e b r a k u k ra iń s k ie j p a ń s t w o w o ś c i w p rz e sz ło ś c i n ie m o ż e o d e b r a ć U k r a i ń c o m p r a w a d o p o s i a d a n i a s w e g o p o g r a n i c z a - sw o ic h Kresów. U k r a i ń c y b ę d ą p a m i ę t a ć , ż e z i e m i e Z a k e r z o n i a z a w s z e b y ły częścią u k r a iń s k i e g o m itu n a r o d o w e g o 38; om ija ją c d z isie jsz e g ra n ic e , b y ły n i e o d ł ą c z n ą częścią u k ra iń s k ie j p r z e s t rz e n i d u c h o w e j 39.
W ty m k o n tek ście m o ż n a p rz y to c z y ć f r a g m e n t d o k u m e n tu p o d s u m o w u j ą c e g o s e m i n a r iu m m i ę d z y n a r o d o w e Korcz-
m in - istnienie przy granicy - przeszłość, teraźniejszość i przyszłość terytoriów p rzyg ra n iczn ych , k t ó r e o d b y ł o się w s i e r p n i u 2004
r o k u w U l h ó w k u n a L u b e l s z c z y ź n i e : „ U c z e s t n i c y s e m i n a r i u m u z n a j ą n i e n a r u s z a l n o ś ć istn ie ją cej g ra n ic y , z a z n a c z a j ą c p r z y t y m , iż n ie o d z w i e r c i e d l a o n a , t a k j a k w i ę k s z o ś ć g r a n ic w s p ó ł c z e s n e g o św ia ta , re a lió w h i s t o r y c z n y c h o r a z p o t r z e b ’■ lOpii! Гаврилюк. А мож е ó т ак ,.Ρίκ Закерзония? ", d z. cyt. 38 Олег Bic'roBiiK, Д о 60-рЫчя У ПА на Закерзонш, d z. cyt. 39 Юрш Гаврилюк, А мож е ó так ,,Ρίκ Закерзония'.’ ", dz. cyt.
1 3 9 R o m a n K ab aczij Z akerzonie jako zbiorow y m it h istoryczny
ż a d n e g o z n a r o d ó w " 4". Is tn i e n i e m i t u Z a k e r z o n i a i s t o s o w a n i e te g o t e r m i n u w n a u c e jest g w a r a n c j ą d la s t r o n y u k ra iń s k ie j, ż e ś w i a t u z n a j e jej c ie r p ie n ie , u t r a t ę m ałej ojczy z n y , ta k s a m o jak U k r a iń c y u z n a ją t r a g e d i ę w s z y s tk ic h tych, k t ó r z y m u sieli o p u ś c ić t e r e n y dzisiejszej U krainy.
A co z z a k e r z o ń s k ą tożsam o ścią ? Ś w ie tn ie o d p o w i e d ział n a to p y t a n ie A ndrij W archił: „ O b o k p o z o s ta je tysiąc lat historii w s z e c h u k ra iń sk ie j, w cieniu jest w s p ó łc z e s n a U k r a ina, a m y o d n o s i m y się p r z e d e w s z y s t k i m d o n a s z e g o d r o b n e g o k o rz e ń c a [...]. To w s p ó ł c z e s n a U k ra in a p o z w a l a m i być U k ra iń c e m , b o jej z a w d z i ę c z a m to, że nie c z u ję się e k s p o n a t e m w s k a n s e n ie , a jestem częścią w ielk ieg o n a r o d u , k tó ry idzie s w o ją d ro g ą . M yślę, że k a ż d y U k ra in ie c w Polsce, k tó ry n ie chce się asy m ilo w a ć , m u si k a r m ić sw o ją u k ra iń s k o ś ć za p o ś r e d n i c t w e m w s p ó łc z e sn e j U k ra in y " 41.
P r e z y d e n t Ju sz c z e n k o , p rz e b y w a j ą c w P r z e m y ś l u w N a - r o d n y m D o m ie, p o w i e d z ia ł d o z e b r a n y c h p rz ed s taw icieli m n ie jsz o śc i u k ra iń s k ie j tak ie sło w a: „N ie c h c ia łb y m , ż e b y p rz e s z ło ś ć z a h a m o w a ł a n a s z p o s t ę p . R o z u m i e m , że n i e k t ó r z y m ają w sercu ból, k tó ry j e sz c z e n ie zgasł. Ale ja d o w a s a p e l u ję, p r z e d e w s z y s t k i m d o s w e g o p o k o l e n i a - trz e b a z a c z ą ć żyć r o z u m n i e . P o w i n n i ś m y p o d a ć ręce. P o w i n n i ś m y p o r o z u m i e ć się i w t y m p o k o j u s z u k a ć ra d o ś c i i z a d o w o l e n i a w n a s z y m u k r a i ń s k i m ż y c iu " 42.
411 h ttp ://w w w .p o rta l-u k ra in a .p l/k o rc z m in /s p o tk a n ia .h trn l 41 A rupii: Bapxiji, Закерзопщина в тупику, d z. cyt.
42 C yt. za: Богдан Гук, / ηριιϊχαβ 12 кв'т ня 2005 року Президент Украти
Шктор Ю щенко з/ своею друж иною Катериною в княж ий град Перемишль,
