"Die Reichskirche nach Konstantin dem Grossen", część 2, Karl Baus, Hans-Georg Beck, Eugen Ewig, Hermann Josef Vogt, Freiburg-Basel-Wien 1975 : [recenzja]

Emil Stanula

"Die Reichskirche nach Konstantin

dem Grossen", część 2, Karl Baus,

Hans-Georg Beck, Eugen Ewig,

Hermann Josef Vogt,

Freiburg-Basel-Wien 1975 : [recenzja]

Collectanea Theologica 47/1, 227-229

R E C E N Z JE

₂₂₇

Osoba tego znanego teologa zajm uje w -książce stosun k ow o dużo m iejsca. C o n g a r z w łaściw ym s-obie -pragnieniem szuk ania tego, co jest w cudzych poglądach p ozytyw ne, podkreśla zasługi K ü n g a z ok resu soboru, a potem w -redakcji „Goncillum”, wypraża się z w ielk im uznaniem o jego książce o K ościele, m ów i o jego- bezw zględnej szczerości, bezkom prom isow ości i o d ­ daniu dla K ościoła. Za'zna-cza jednocześnie, że n ie zgadza się z jego w ielom a w ypow iedziam i i p ostaw ą „■rewolucjonisty”. Poglądy teologa z T ybingi są przyczyną niepokoju Ojca św. i k ied yś C o n g a r m usiał go zapew niać, że K ü n g jest chrześcijaninem (s. 160— 163).

C o n g a r w idzi szybk ie przem iany, jakim podlega św iat w spółczesny. Dokłada w szelkich starań, by utrzym ać z nim łączność i zrozum ieć m łode p okolenie. Pracuje do 11 godzin dziennie, dużo czyta, ma w iele osobistych k ontaktów , pragnie być łącznikiem m iędzy dawnym a w spółczesnym K ościo­ łem (s. 221—222). Często m ów i o sobie, że iest człow iekiem tradycji. Uw aża, że postęp, tworzenie nowego, jest m ożliwe w oparciu o osiągnięcia przeszłych pokoleń, o dziedzictw o k ulturaln e otrzym ane od przodków. D zięki tradycji nie zaczynam y od zera, ale w pisujem y sw oje osiągnięcia w historię. Sw e zadanie w id zi w tym , by pośród d zisiejszych przemian, św iadczyć o tradycji, a, chodzi m u zaw sze o tw órczy przekaz, ni-e zaś o n iew oln icze n aśladow an ie przeszłość# (s. 35, 185, 239).

Książka, jest interesującą autobiografią jednego z najw ybitn iejszych t e o ­ logów w spółczesnych. Zaw iera jego credo, dojrzałe i mądre, rozważne, n a c e ­ chow ane m iłością oraz trzeźw ą oceną ludzi i sytuacji. N iektóre .zagadnienia zostały potraktow ane pobieżnie, odczuw a się brak ich pogłębienia, n iek ied y n aw et dokończenia, m yśli. Jest to konsekw encją przyjętej form y literack iej. Jak w każdej rozm owie, tak i tu tem aty sp latają się ze sobą, rodzą się co­ raz now e skojarzenia, przypom inają różne sprawy, pojaw iają dygresje. N a ­ daje to jednak k siążce charakter bardzo żyw y, niem al beletrystyczny. Czyta się ją z zaciekaw ieniem także dlatego, że narratorem jest aktyw ny uczestnik opisyw anych wydarzeń. P olsk i czyteln ik m oże być n iek ied y zaskoczony ła ­ godnym p otraktow aniem przez o. C o n g a r a palących i bolesnych proble­ m ów nurtujących K ościół <np. kryzysu kapłaństw a). W ynika to w szakże z a ­ równo z sytuacji K ościoła na Zachodzie, jak i z jego- osob istej postaw y, pragnie on bowiem , by — mimo trudności i konfliktów — panowały w K oś­ ciele wolność i miłość.

M arzenna S tra sze w ic z, K ra k ó w

Karl BAUS, H ans-G eorg BECK, Eugen EWIG, Hermann Josef VOGT, Die

R eichskirche nach K on stan tin dem G rossen, część II: Die K irch e in Ost und W est von Chalkedon bis zu m F rü h m ittelalter (451—700), Freiburg—Basel—

Wien 1975, Verlag Herder, <s. X V I+352 <H andbuch der K irchengeschichte, w yd. Hubert J e d i n, t. II/2).

Druga część drugiego tomu, w ydaw anego przez H. J e d i n a podręcznika

H andbuch der K irchengeschichte, zam yka część poświęconą starożytności.

Ostatnio w ydany w olum en jest — w przeciw ieństw ie do pierwszych dwu, dzieła E. B a u s a, pracą zbiorową, w której część poświęconą historii w cze­ snego Bizancjum opracował H. G. B e c k , rozdziały o Kościele łacińskim w tym czasie napisał E. E w i g , a partię poświęconą życiu wewnętrznem u Kościoła opracowali: K. B a u s i H. J. V o g t . Całość, prócz w ykazów bi­ bliograficznych ogólnych i szczegółowych, opatrzono tablicam i papieży, syno­ dów, cesarzy i królów. Tablic takich brak w tom ie pierwszym.

228

Praca układem ii problem atyką nie odbiega od tradycji pisania podręcz­ ników historii Kościoła w środowisku języka niem ieckiego. Można ją p o­ równać z podobnym podręcznikiem wydanym przez J. 'P. K i r <s c h a również u Herdera w 1930 r. Jest, oczyw iście, obszerniejsza i oparta o najnowsze ba­ dania archeologiczne i historii sztuki. Data roku 700 w tytule jest, rzecz prosta, umowna, faktycznie bowiem autorzy zajmują się problem atyką reli­ gijną k ościoła aż do okresu inw azji na tereny chrześciajńskie Islamu. Z tej racji jednak, skoro przyjęto określenie von Chalkedon należałoby term in us ad

quem podać bis zu m Islam , obydwa należą do dziedziny życia religijnego.

Układ książki je;st bardzo przejrzysty i z łatw ością można znaleźć in tere­ sujące informacje. Indeksy informują o m iejscach, w których dane zagadnie­ nie rozptrywane jest najbardziej szczegółowo. Zastanawia jednak dyspropor­ cja m ateriału poświęconego zagadnieniom Kościoła wschodniego '(tylko na 92 stronach) i spraw om Kościoła zachodniego {obejmuje 234 strony!). Podręcznik jest dziełem zbiorowym i część napisana przez H. B e c k a odznacza się w y ­ raźnie syntetycznym ujęciem. Wydaje się jednaik, że na takie ujęcie mogła w pływ ać tendencja podręczników zachodnich, a m ianowicie: zwracanie w ięk ­ szej uw agi na dzieje Kościoła zachodniego. Zainteresowanie W schodem m a­ leje w m iarę rozluźniania się kontaktów z Zachodem. W bibliografii um iesz­ czono pozycje w języku greckim, brak niem al opracowań rosyjskich i rad ziec­ kich, bułgarskich, czy południowo s ł o w i a ńsk i c h, tymczasem opracowania histo­ rii Bizancjum w tych językach nie są mniej interesujące od opracowań grec­ kich. Część, poświęcona w czesnem u Bizancjum, odznacza się znakomitą syn te­ zą najw ażniejszych zagadnień życia Kościoła na Wschodzie.

Autor zasadniczo pom ija zagadnienia polityczne, jeśli nie w iążą się z reli­ gijnym i, koncentruje się w yłącznie na sprawach teologicznych i kościelnych. W części drugiej, poświęconej kościołowi na Zachodzie, w ydarzenia polityczne zajm ują w ięcej miejsca. Jest to zrozum iałe ze względu na przem iany p oli­ tyczne w państwach powstałych na ruinach zachodniego cesarstwa. Część zagadnień kościelnych przeniesiono w ten sposób do drugiej części, m iędzy innym i problem stosunku m iędzy papiestw em a cesarzami, sprawy A fryki Północnej. Część poświęcona K ościołowi zachodniem u uwzględnia również w w iększym stopniu zagadnienia życia wew nętrznego Kościoła, organizacji, duszpasterstwa i liturgii. Być może, odzwierciedla to rów nież rzeczywistość historyczną. Bizancjum pod względem kościelnym ukształtowało się już za­ sadniczo w IV w. i 1 połow ie V wieku, jego życie kościelne toczy się raczej w łonie literatury teologicznej, sporów pochalcedońskich, gdy tymczasem na Zachodzie, w nowych państwach, Kościół m usi organizować w iele rzeczy jakby na nowo, a w w ielu dziedzinach życia religijnego postępow ał on o ja ­ kieś 50 do 100 lat za przemianam i na Wschodzie. Przeniesienie problem atyki stosunków papiestw a i cesarstw a do części drugiej, ukazuje w jak trudnej często sytuacji znajdow ali się papieże żyjąc na coraz mniej rzym skim Z a­ chodzie.

W porównaniu obu części nasuw a się jeszcze jedno spostrzeżenie. G. B e c k zajm uje się w łaściw ie K ościołem w Bizancjum, traktując pow sta­ w anie K ościołów narodowych na W schodzie oraz ich rozwój przed inwazją Islamu, jako w ew nętrzną sprawę państw a i Kościoła w Bizancjum. Z tej racji, brak ukazania szczegółów nestoriańskich i monofizyckich Kościołów Wschodu. N asze spojrzenie postępuje zatem za historiografią bizantyjską, która ze w zględów politycznych traktowała tendencje do sam odzielności jako herezje. B e c k przyznaje tym czasem , że w iększą rolę w powstaniu i rozwoju K ościołów narodowych na Wschodzie odegrało poczucie odrębności, dążenie do oderwania się, .niż faktyczne różnice doktrynalne. To zjawisko najlepiej można zaobserwować na przykładzie Kościoła koptyjskiego (s.. 53). Jest w resz­ cie jedno wytłumaczende dysproporcji opracowania: w pierwszej części II to ­ mu poświęcono tak w iele m iejsca zagadnieniom życia wew nętrznego Kościoła,

R E C E N Z JE

₂₂₉

Przejdźmy jednak do interesujących nas szczegółów. W każdym okresie historii ukazuje się zw ykle kilka charakterystycznych zjawisk, nierzadko sta­ nowiących pew ną zagadkę dla badaczy. W historii Bizancjum takim zjaw i­ skiem w ydaje się ‘być ikonoklazm. Wprawdzie ramy chronologiczne om awia­ nego podręcznika nie sięgają tak daleko, jednak kilka w ypowiedzi, w skazu­ jących na to zjawisko, zasługuje na uwagę. Zdaniem B e c k a , do zrozu­ m ienia genezy ikonoklazmu może wmieść w iele ustalenie związków m iędzy określonym i form ułam i chrystologicznym i a kultem ikony (s. 79—80). W yni­ kałoby w ięc, że ikonoklazm, jako reakcja w sztuce i kulcie na form ułę chalce- dońską, b ył przejawem tendencji m onofizyckich. Rozwój kultu ikony w e wschodnim chrześcijaństwie po ikonoklazmie w skazyw ałby na brak w iększego uzasadnienia m onofizytyzm u w Kościołach narodowych, tradycyjnie nazy­ wanych monofizyckimi. W -ten sposób potwierdzałaby się teza o politycznych, a mie teologicznych przyczynach rozpadu w schodniego chrześcijaństwa.

W drugiej części wolum enu na uwagę zasługują trzy zagadnienia: znacze­ nie życia synodalnego w okresie Merowingów, idea celibatu duchownych oraz rozwój pokuty. Synody, jako zebrania czysto kościelne, odegrały już w po­ przednich okresach doniosłą rolę, później, wyznaczane przez cesarzy lub kró­ lów, nabrały także znaczenia politycznego. W państw ie M erowingów synody zbierano na rozkaz lub za zezw oleniem królewskim , jednak uchwały, m oty­ w ow ane prawem kościelnym, nabierały mocy niezależnie od potwierdzenia królewskiego. Tym warunkom należałoby zatem przypisać tak potężny póź­ niej rozwój prawa kościelnego na Zachodzie.

•Bardzo ciekawym zagadnieniem jest krótka informacja na temat idei i praktyki celibatu duchownych. Wśród w ielu innych czynników, formujących ideę celibatu (postanowienia synodów kształtow ały z pewnością tendencje m o­ nastyczne), autor dostrzega rów nież oddziaływ anie czynników ekonomicznych. Brak rodziny oraz potom stwa m iał być najlepszym zabezpieczeniem majątku kościelnego (por. s- 231 i nn).

Na kiliku stronach znajdujemy rów nież interesującą inform ację na tem at praktyki pokuty prywatnej (s. 253—257). Przede w szystkim — zdaniem autora — praktyka ta nie pojaw iła się tylko pod w pływ em tradycji monastycznych. Z przytoczonych faktów wynika, że praktyka pokuty prywatnej wiązała się prawdopodobnie z podjęciem się funkcji jednania grzesznika z Kościołem przez prezbiterów. B ył to, oczywiście, jeden z czynników kształtujących nową praktykę pokuty prywatnej.

Te i inne naśw ietlenia problem ów starożytnego Kościoła, a zwłaszcza opra­ cowanie pod w zględem źródłowym wzorowe, opatrzone najnowszą bibliografią, czynią z pracy jeden z lepszych w spółczesnych podręczników historii staro­ żytnej Kościoła.

ks. Emil Stanula CSSR, W arszaw a Sens et existence. En hom m age a Paul Ricoeur, wyd. Gary B r e n t M a d i ­

s o n , Paris 1975, Ed. du Seuil, s. 220.

Trudno wskazać filozofa naszych czasów, który sław ą przewyższałby Paula R i c o e u r a. Ten niestary jeszcze Francuz (60 lat), zdum iewający n ie­ spożytą energią twórczą (wykłada n-a/kilku uniw ersytetach i publikuje wciąż now e książki, o których m ów i się, że są ze złota), dał się poznać przede w szy ­ stkim jako -tłumacz oraz interpretator H u s s e r 1 a, jak też jako znakomity hermemeuta. Filozofię jego określa się niekiedy jako herm eneutykę, jednak w szerokim i dość specyficznym znaczeniu. Zdaniem R i c o e u r a, powołaniem