• Nie Znaleziono Wyników

Sie sittlichen Mahnungen in der Intertestamentlichen Literatur

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Sie sittlichen Mahnungen in der Intertestamentlichen Literatur"

Copied!
21
0
0

Pełen tekst

(1)

Lech Stachowiak

Sie sittlichen Mahnungen in der

Intertestamentlichen Literatur

Collectanea Theologica 48/Fasciculus specialis, 41-60

(2)

C o lle c ta n e a T h eo lo g ica 78 (1978) fasc. sp ecialis

LECH STA C H O W IA K , LUBLIN

DIE SITTLICHEN M A H NU NGEN

IN DER INTERTESTAMENTLICHEN LITERATUR

D ie le tz te n a ltte sta m e n tlic h e n S chriften — im k a th o lisc h e n K a­ non als ,, d eut er o kan oni s che ' ' Bücher b e z eic h n et — reic h en bis in das i. v o rch ristlic h e J a h rh u n d e rt zurück. B ereits in den le tz te n zw ei J a h rh u n d e rte n d er a lte n Ä ra, also p a ra lle l zu d e n jü n g ste n K etubim , e n tsta n d e n im M u tte rla n d u n d in d e r D iaspora zah lreich e (aber d ürftig erh alten e) S ch riften p o p u lä rth e o lo g isc h e n u nd p a rä n e tisc h e n C h arak ters. In b eid en nim m t d ie A n w e isu n g zum sittlich g u ten Le­ ben ein en b re ite n R aum ein, so d ass tro tz d er M an n ig faltig k eit d e r Q uellen e in allg em ein er C h a ra k te r d e r M ah n u n g entnom m en w e rd e n kann.

So g ru n d sätzlich d er U n tersch ied zw isch en den k an o n isc h e n und „ in te rte sta m e n tlie h e n ” S ch riften h e rv o rg e h o b e n w ird, so b leibt d en noch die sittlich -relig iö se L inie d er n ich tk a n o n isc h e n Bücher in den vom A lten T estam en t v o rg eg e b e n e n S chran ken. Die u rsp rü n g ­ lich zw eisp u rig e ·— erfah ru n g sm ässig e und re lig iö s-a u to rita tiv e 1 — H erk u n ft der M ah nu n g w irk t sich nu n in zw ei H a u p tte n d e n z en aus. E inerseits ist die U n terw eisu n g d iesse its-p ra k tisch ein g estellt, a n ­ d e rse its ric h te t sie ih ren Blick in zuneh m en d em M asse auf d as Eschaton, auf die Je n se itsv o rste llu n g . D ie E inw irku n g d e r inzw ischen zur Blüte gekom m enen A p o k a ly p tik 2 m ac h t sich a u ch auf dem

Ce-1 Die E n tw ic k lu n g slin ie d er sittlic h e n M ah n u n g im A lte n T e sta m e n t w u rd e im A rtik e l A u f d en S p u ren der P aränese im A lte n T e sta m e n t, C o lle c ta n e a T h e o lo ­ gica 46 (1976) S o n d erh eft, 58—79, d a rg e s te llt.

2 D er U rsp ru n g un d d ie E in w irk u n g d er A p o k a ly p tik auf das b ib lisch e S ch rifttu m w u rd e n in d e n le tz te n J a h r e n m eh rm als u n te rsu c h t ohne zu sic h e re n E rg eb n issen zu kom m en. M an vgl. b e so n d e rs; J. S c h r e i n e r , A ltte s ta m e n tlic h -

jü d isc h e A p o k a ly p tik . Eine E inführung, M ü n ch en 1969; H. G e s e-, A n fa n g und E nde d er A p o k a ly p tik , d a rg e ste llt am Sach a rja b u ch , Z e itsc h rift f. T h eo lo g ie

u. K irch e 70 (1973) 20—49; K. M ü l l e r , D ie A n s ä tz e der A p o k a ly p tik , in: L ite ­

ratur u. R elig io n d es F rü h ju d e n tu m s, W ü rz b u rg 1973, 31— 42; W . S c h m i t h a l s , D ie A p o k a ly p tik . E in iü h ru n g und D eu tu n g , G ö ttin g e n 1973; J. M. S c h m i d t , Die jü d isc h e A p o k a ly p tik . Die G e sch ich te ih rer E rfo rsch u n g v o n d en A n fä n g e n bis z u d en T e x tlu n d e n v o n Q um ran, N e u k irc h e n 2 1976; I. W i l l i - P I e i n ,

Das G eh eim n is d er A p o k a ly p tik , V et. T e sta m e n tu m 27 (1977) 62— 81. Die m eisten

F o rs c h e r n e ig e n dazu, die A p o k a ly p tik als ein e A rt v o n B ew egung in n e rh a lb des Ju d e n tu m s d e r a u s g e h e n d e n v o rc h ris tlic h e n Z eit zu v e rs te h e n (vgl. W . S c h m i t h a l s , a.a.O ., 9; I. W i 11 i - P 1 e i n, a.a.O ., 80).

(3)

b iet der E thik b em erkbar: a n g e sic h ts d e r h e ra n n a h e n d e n K a ta ­ stro ph e, die dem a lte n Ä on ein E nde setzen sollte, w ird d ie M ah n u n g

zur e th isc h v ollk o m m en en H a ltu n g d rin g en d u n d zw ar u n te r A u s­ schluss ein es je d e n Z w iesp alts des H erzen s.3 Die E in w irk un g d er A p o k a ly p tik auf ein zeln e in te rte sta m e n tlich e S chriften ist seh r v e r­ schieden. In v ielen S chriften ste h e n die b eid en A sp e k te — der d ie sse its-p ra k tisc h e u n d e sch a to lo g iseh e — n o c h sp a n n u n g slo s n e ­ b e n e in a n d e r, a b e r n ic h t se lte n w ird a n d e rsw o die M ahn un g zur e ig e n tlic h en ,,esch ato lo g isch en P a rän e se " au sg eb au t.

I. Die Q u e lle n d e r in te rte sta m e n ilic h e n P a rä n e se

Das G esetz ste h t w e ith e rh in im Z entrum des In te resse s der um d ie Z e itw en d e e n ts ta n d e n e n L ehrseh riften . E inzelne W e isu n g e n w e rd e n sittlich b e g rü n d e t oder an k o n k re te V e rh ä ltn isse u n d Le­ b e n su m stän d e an g e p asst. D ie k a su istisc h e B ehan dlu ng d e r V o r­ sch riften fän gt an die R angfolge der G ebo te zu v erw ischen . M an v e rsu c h t zw ar d e r Z e rsp litteru n g d e r U n te rw e isu n g e n tg e g e n z u ­ w irken, indem m an n a c h ein er gem ein sam en W u rzel der sittlich en H a ltu n g des M en sch en su ch t.4 H ier setzt d ie S p ek u latio n ein, w ie sie b e re its im Buche d e s K ohelet u n d der W e ish e it h e rv o rtritt. Z u­ g leich w erd en die v o n b e rü h m ten K en n ern des G esetzes g etro ffen en

L ösungen ü b er E inzelfragen in A pophtegm a-F orm gesam m elt um p a rä n e tisc h e n Z w ecken zu dienen.

W e n n d a s bis je tz t G esag te dem J u d e n tu m im allg em ein en galt, so b e d e u te t d ies nicht, d ass d ie p a lä stin isc h e n u n d D iaspo ra-M ah­ n u n g e n v ö llig gleich g e a rte t w aren . Die T atsache, dass die D iaspora-

-Ju d e n in e in e r relig iö s u n d sittlich frem den U m gebung lebten, k o n n te auf- d ie G e staltu n g d er sittlich e n M ah n u n g n ich t ohne E in­ fluss bleiben. M an d a rf zw ar n ic h t v erg essen , d ass d ie in gro ssen K u ltu rz e n tre n w o h n e n d e n J u d e n sich der u m fassend en P rivilegien, p ra k tisc h v o ller A u to n o m ie e rfreu te n u n d die K o n ta k te m it den H e id e n sehr b e sc h rä n k t w a re n ; doch w a re n d ie D iasp o ra-Israeliten fak tisc h M itg lied er d e r h e lle n istisc h e n G esellsch aft und dem zufolge In h ab er e n tsp re c h e n d e r K uilturtraditionen. D en b e ste n K om m entar dazu b ild e t die- Ü b ersetzu n g d e r S e p tu ag in ta ,5 im V erg leich m it den

3 D ie W a rn u n g v o r d ip s y c h ia is t in d er alt- u n d n e u te s ta m e n tlic h e n L ite ra tu r p a rä n e tis c h e n In h a lts e in b e rü h m te r T opos (vgl. Ps 12,2— 3; Os 10,2/ Sir 1,28 usw .; a u c h n e b e n T e s tJ u d a 18,6; T estB en j 6,5; im N e u e n T esta m e n t: J a k 1,8; 4,8). W e ite re s s. O. J. F. S e i t z , A ite r th o u g ts on th e T erm of „D ip sych o s", N ew T est. S tu d ies 4 (1957/58) 327—334.

4 D iese W u rz e l w ird s e h r g e rn in h a p lo te s d er H a ltu n g g esu ch t. V gl. C. E d -1 u n d, Das A u g e d er E infalt, U p p sa la -1952, 5-1— 79.

6 A uf die P ro b lem e d e r S e p tu a g in ta -Ü b e rse tz u n g k a n n h ie r n ic h t e in g e g a n g e n w erd en . M an vgl. S. J e 11 i с о e, T h e S e p tu a g in t a nd M o d ern S tu d y , O x fo rd

(4)

DIE SITTLICHEN M AHNUNGEN 43 p a lä stin e n sisc h e n T rad itio n en . Es g e n ü g t d e n g riech isch en T ex t des J e s u Sirach-B uches m it d e n je tz t fast v o llstä n d ig greifb aren h e b rä i7 sehen T e x ten des O rig in a ls zu sam m en zu stellen .6

D azu g esellt sich n o ch ein a n d e re r F ak tor, d e r für d ie G e staltu n g d e r sittlich e n M ah n u n g v o n h ö c h ste r B ed eutun g g ew esen ist. Bei ziem lich ex k lu siv e r H a ltu n g d e r J u d e n d e n F rem den gegenüber, w u rd e dem M issio n sg ed an k en v o lle A u fm erk sam k eit gesch en k t. Um in d er h e id n isc h en W e lt e in e n g rö sse ren m issio n arisch en Erfolg zu erzielen, g a lt es, die G ru n d sä tz e d e r jü d isc h e n L ehre in ein er für die F rem den v e rstä n d lic h e n A rt d arzu stellen ; d a s gem einsam e h e l­ le n istisc h e L ehrgut d er P o p u la re th ik w a r ein seh r g ü n stig e r A n ­ k n ü p fu n g sp u n k t.7 Es e n tsta n d ein e ziem lich u m fang reich e jü d isc h e M issio n slite ratu r,8 d ie als H aup t- bzw. N e b en zw eck d ie W e rb u n g v on P ro se ly te n u n d zug leich P ro p a g an d a d e s jü d isc h e n L ehrguts im A u g e h a tte . D ass die sittlich e H a ltu n g n e b e n d e n relig iö se n G rund- p flich ten d arin das H a u p tth e m a w a r,9 b e d a rf k e in e r A usfüh ru n gen. F ür den g u tg e sin n te n H eid en b e sasse n ja d ie h o h en sittlich e n F o r­ d e ru n g e n der a ltte sta m e n tlic h e n R eligion eb en so w ie der M ono­ th eism u s die g rö sste A n zieh u n g sk raft.

V iel zu rü c k h a lte n d e r in den m issio n arisch en T en d en zen erw ies sich d er p a lä stin isc h e Ju d aism u s. D. D a u b e d ü rfte R echt haben, w e n n er die R eserv e d e s offiziellen Ju d e n tu m s in Je ru sa le m in H in b lick auf die M asse n b e k e h ru n g e n g e lte n d m ach t.10 V or allem ist dies in der E in sch ärfu ng d er erfo rd erten V o rb ed in g u n g en zu m erken: h ierin sp ié lte die sittlic h e U n te rw e isu n g ein e g ro sse Rolle. Es ging um die fu n d am e n ta len sittlic h e n Pflichten, die freilich a u s­ g efü h rter w a re n als d ie „ n o ach isch en G esetze" für d ie „G ottesfürch- tig en ". M an v e rm u te te b e k a n n tlic h die E xistenz eines P ro sely ten - -K atechism us zu diesem Zw eck, d e r in d er D iaspora m ehr oder w e n ig e r befolgt w o rd e n sei.11 W a s an d ie se r v iel u m stritte n e n (und

6 V gl. v o r allem J. H a d о t, P enchant m a u v a is e t v o lo n té libre d a n s la

sa g e sse d e B en Sira, B ru x elles 1970; T. M i d d e n d o r p , Die S te llu n g J e s u ben Siras z w is c h e n J u d e n tu m und H e lle n ism u s, L eiden 1973.

7 A ls B eisp iel k a n n h ie r „d ie g o ld e n e R eg el" a n g e fü h rt w erd en . N ä h e re s s. A. D i h i e , Die g o ld e n e R egel. E ine E in fü h ru n g in d ie G e sc h ic h te der a n tik e n

u nd frü h c h ris tlic h e n V u lg ä r e th ik , G ö ttin g e n 1962.

8 A llg em ein e H in w eise s. b. D. P. D a l b e r t , DJe T h e o lo g ie der h e lle n istisc h -

-jü d isc h e n M issio n slitera tu r u n ter A u s s c h lu s s Philo und J o sep h u s, H am b u rg 1954

u. J. M a i e r ■— J. S c h r e i n e r (H erausg.), L itera tu r und R elig io n d es F rü h ju ­

d en tu m s, G ü te rslo h 1973.

9 Vgl. d ie C h a ra k te ris tik d ie s e r E th ik b. W . B o u s s e t — H. G r e s s m a n ,

D ie R elig io n d es J u d e n tu m s im s p ä th e lle n istis c h e n Z eita lter, T ü b in g e n 4 1966,

410—412.

10 T h e N e w T e sta m e n t a nd R abbinic Ju d a ism , L ondon 1956, 114— 115; vgl. a u c h M t 23, 15.

1:1 V gl. E. L o h s e , K a te c h ism u s, in; D ie R elig io n in G e sch ich te und G eg en ­

(5)

schliesslich ab g e le h n te n ) V e rm u tu n g w a h rsch e in lic h sein kann, lässt sich auf gew isse T opoi bzw. T h em ata zurück fü hren, d ie m an c h e ro rts эшгде fe ste S chem ata ergaben, z.B. d a s Z w ei-W ege- u n d Zw ei-G ei- ster-Schem a, w o rau f w ir n o c h z u rü c k g e h e n w erden .

A u sse r re g e lre c h te n P ro se'ly ten -U n terw eisu ng en w ä re auch, d ie m issio n säh n lich e T ä tig k e it d er S e k ten (und h e te ro d o x en Gruppen.) in n erh a lb des Ju d e n tu m s in E rw ägu n g zu zieh en .12 A u ch d iese v e r­ w e n d e ten g ern p a rä n e tisc h e U n terw eisu n g sm ittel, um m öglichst v ie le From m e für ih re G em ein sch aften zu gew in n en. Seit Beginn ds. J a h rh u n d e rts ist die R egel d er D am askus-G em einschaft b e k a n n t13 u n d die Q u m ran -G ro tten lie ferte n e in e w e ite re R egel14 m it einem e ig e n a rtig en p a r än e ti sehen S tü ck ü b e r die zw ei G eister.15

Z uletzt sei n o ch ein e a n d e re Q u elle d er jü d isc h e n M a h n u n g e r­ w äh n t, d ie in der L iteratu r fo rm elle S puren h in te rla sse n h at: die S y n ag o g al-P red ig t oder H om ilie. D iese im A lten T estam en t n ich t u n b e k a n n te Form e n tw ic k e lte sich im R ahm en d e r h a g g a d isc h en und h a la c h isc h e n B eredsam keit des M u tte rla n d e s.18 P. S c h ä f e r 17 u n te rs u c h te die ä lte s te n d iesb ezü g lich en Q u ellen (Neh 8,1— 12; P h i l o , Q uod o m nis probus lib. 12 § 81—82; De som n. II, 18 § 127) und h eb t ü b erall d en L eh rv o rtrag n e b en der T ora-L esung h ervor; a lle rd in g s lässt sich die E n tw icklu n g des L e h rv o rtrag s und d e sse n S ch em ata n u r verm u ten .

A u sserh alb P a lästin a s nah m am G o ttesd ie n st in den S yn ag o g en ein e g ew isse (m anchm al b e trä ch tlic h e ) Z ahl d er frem den Z uhörer teil, so d ass m ö g lich erw eise in d er P red ig t die p o p u lär-p h ilo so p h i­ schen M ittel, v o r allem die D iatrib e18 zur A n w e n d u n g kam .

12 V gl. M. S i m o n , L es se c te s ju iv e s a u te m p s de Jésu s, P aris i960; R. K a u f m a n n , G réai S e c ts a nd S ch ism s in Ju d a ism , N e w Y ork 1967; G. B a u m - b a c h, J e su s v o n N a za re th im L ich te der jü d is c h e n G ru p p en b ild u n g , B erlin 1971.

18 Ch. R a b i n , T h e Z a d o k ite D o cu m en ts, O x fo rd 2 1958.

14 M. B u r r o w s , T h e D ead S ea Scrolls οί St. M a rk's M o n asfery , II, 2; Pla­

te s a nd T ra n scrip tio n of th e M a n u a l of D iscipline, N ew H a v e n 1951.

15 IQ S 3,13— 4,26.

16 V gl E. L. D i e t r i c h , H aggada, in; D ie R elig io n in G esch ich te и. G e g e n ­

w a rt IIIs, 23; R. T. H e r f o r d , T a lm u d und A p o c ry p h a , London 1933, 109— 169,

bes. 127, ü b e rd ie s 290— 294; D. D a u b e , T h e N e w T e sta m e n t and R abbinic

Ju d a ism , L ondon 1956, 67— 71.

17 D er sy n a g o g a le G o tte s d ie n st, in: L itera tu r u. R elig io n d e s F rü h ju d e n tu m s,

G ü te rs lo h 1973, 391— 394. Bei* N e h (8,1— 12) fo lg t d er P re d ig tv o rtra g an fü n fter S telle (nach ein em A u fru f zu r T o ra le su n g , S c h riftv o rle su n g — u. evt. Ü b e r­ setz u n g — u. n a c h e in e r B erak a). D ie (predigtartdge?) E rk lä ru n g des T e x te s w ird au ch v o n P h i l o b ez e u g t — Q u o d o m n is p ro b u s lib e r 12 (V ita C o n te m p la tiv a 3).

18 J. d e F r a i n e (D ia trib e, in: B ib e l-L e x ik o n 2, 334) b e s c h re ib t die D iatrib e also auf d ie se W e ise : „Die E ig e n a rt d er D. b e s te h t d arin , d ass a n s ta tt des im D ia­ log a u ftre te n d e n w irk lic h e n G e g n e rs vo m S p re c h e r o d er S c h rifts te lle r ein fik tiv e r G eg n er e in g e fü h rt w ird. Ein w e ite re s M erk m al sin d d ie g e le g e n tlic h iro n isch en , ö fte rs rh e to ris c h -p a th e tis c h e n F ra g e n , auf d ie d u rc h G e g e n fra g e g e a n tw o rte t w ird ". M an. v gl. au c h W . C a p e l l e — H. J. M a r r o u , D iatribe, in: R e a lle x ik o n

(6)

DIE SITTLICHEN MAHNUNGEN 45 H. T h y e n 19 h a t es v e rs u c h t ein k la re s Bild d er G a ttu n g d er Dia- spora-H om ilie zu gew innen, w a s freilich n ic h t v ö llig g elu n g en ist. D ennoch trifft sein e B em erkung zu, d ass „in d e r g esam ten jüdisch- -h ellen istisch e n H om iletik... d a s b e w e g e n d e M o tiv u n d d ie le ite n d e T end en z ein e p ra k tisc h -p a rä n e tis c h e ” sei u nd d ie „e th isch e U n te r­ w eisung... Z w eck u n d Ziel d iese r jü d isc h e n P redigt, v o n ih rem A n ­ fan g bis zum E n d e"20 b ild ete. D ie H a u p ta u fg a b e der P red ig t b e s ta n d darin, d en M en sch en die N o tw e n d ig k e it d er E n tsch eid u n g zw ischen G ott u n d G ötzen, zw ischen G ut u nd Böse m it a lle r E in d rin g lich k eit n ah e zu b rin g e n . Sobald sich zu d iese r T en d en z die e sch ato lo g iseh e A u sric h tu n g g esellte, ersch ien d er Z w iesp alt der m en sch lich en Si­ tu a tio n in n o ch g rellerem Licht. Es g a lt zw ischen D iesseits u nd J e n ­ seits ein e W a h l zu treffen, ein e W ahl, d ie im sittlich e n Leben e rn ste F olgen h a b en m usste.

II. Die Form d er in te rte sta m e n tlic h e n P a rän e se

S e lb stv e rstä n d lic h m ü ssen in e rste r Linie d ie p a rä n e tisc h e n S chriften auf ih re Form h in u n te rsu c h t w erd en . G leichzeitig sind auch a p o k a ly p tisc h e Bücher u n d das th eo lo g isc h e S chrifttum des Ju d e n tu m s auf ih re U n terw eisu n g sfo rm en h in zu befrag en. Dies w ird um so m eh r am P latze sein, da die sp ä tjü d isc h e n S chriften (wie ü b rig e n s schon J e s u b e n Sirach) zum eist v e rsc h ie d e n e lite ra risc h e n E lem en te in ih re U n te rw e isu n g e n e in a rb e ite te n .21 Eine stre n g chro ­ n o lo g isc h e E in o rd n u n g des Stoffes ist bei ein er fo rm literarisch en F o rsch u n g sek u n d är. In u n s e re r U n te rsu c h u n g sc h eitert sie ü b rig en s an d e r U n sic h erh e it ü b e r die E n tste h u n g sz eit d er m eiste n S chriften bzw. d er z u g ru n d e lie g e n d en T rad itio n en .

Eine n ic h t g e rin g e R olle im E n tw ick lu n g sp ro zess d e r p a rä n e ti­ sch en F orm en k om m t d e r Schrift- u n d T o ra au sleg u n g d e r in te rte s ta ­ m en tlic h e n Z eit zu. In d er S chrift su c h te m an w e n ig e r n a c h einem W o rt sinn als n ach E rbauung, n a c h B eg ründung th eo log ischer L ehr­

19 Der S til der jü d is c h -h e lle n istisc h e n H o m ilie, G o ttin g e n 1955. D er V e rfa sse r u n te rs u c h t v o r allem die D iasp o ra-H o m ilie, doch g e lte n se in e H in w eise au ch zum T eil d e r jü d is c h e n P re d ig tp ra x is in P a lä stin a .

20 A . а. O., 87.

21 W . B o u s s e t — H. G r e s s m a n n (a.a.O., 416} b e sc h re ib t also die

s p ä tjü d is c h e U n te rw e isu n g : „W ohin w ir seh en , im m er h a b e n die A u sfü h ru n g en , d e n e n w ir b e g e g n e n , d ie E ig e n a rt des Z u fällig en , d es Z u sam m en g ew ü rfelten , U n te rg e o rd n e te n u n d V e rw o rre n e n ” . S. au c h g ew isse H in w eise b e i R. v o n U n g e r n - S t e r n b e r g , R e d e w e ise n d er B ibel. U n te rsu c h u n g e n zu e in z e ln e n

R ed en , N e u k irc h e n 1968; W . C. v a n U n n i k (H erausg.), L itera tu re ju iv e en tre T e n a ch et M ish n a , L eiden 1974. Im ä h n lic h e n S inne sc h re ib t J. M a i e r , F rü h jü ­ d isc h e Literatur. Ü b erb lick, in: L itera tu r u. R elig io n d es F rü h ju d e n tu m s , 121:

,,... v o n ein e m e in h e itlic h e n C h a ra k te r d er frü h jü d is c h e n L ite ra tu r — d er V ielfalt d e r jü d is c h e n W irk lic h k e it e n ts p re c h e n d — k a n n d a h e r k e in e R ede sein... N ich t s e lte n h a n d e lt es sich um S ch riften v o n lite ra ris c h u n e in h e itlic h e m C h a ra k te r’'.

(7)

sätze. U nter d e n m an n ig faltig e n L iteratu r form en w e rd e n w ir un s n ä h e r n u r m it L eh rerzäh lu n gen, K om m entaren und b e so n d ers M ahn- re d e n besch äftig en . U n ter e in e r L eh rerzäh lu n g „ist d ie D arstellu n g ein es le h rh a fte n Z u sam m enhangs in e rz ä h le n d e r Form zu v e rste h en , w obei d u rc h d ie a n sc h a u lic h e S ch ild eru n g ein es als w a h r erz ä h lte n G esch eh en s d ie v o rg e tra g e n e L ehre jed e n Z w eifels e n th o b e n w e r­ d en so ll",22 S olche L e h rerzäh lu n g en sind b e re its im k a n o n isc h e n S chrifttum , u n te r d e n k e tu h im w o h lb e k a n n t;23 in d er in te rte sta m e n t- lic h e n L ite ratu r fin den sie sic h als N o v e lle n oder g ar R om ane24 w ie ­ der. H ie rh e r g e h ö rt w o h l das im D iatrib e-S til25 g e sch rieb e n e IV. M ak k ab äerb u ch , w en n es a u ch d er Form n a c h an ein en p h ilo so p h i­

schen T ra k ta t e rin n e rt.26

Der ü b e rlie fe rte T ex t d er k an o n isc h e n Bücher des. A lte n T e s ta ­ m en ts w ird in d e n M id rasch im zum G e g e n sta n d d e r a k tu a lisie re n d e n E rforschung und A u sleg u n g . Es g e h t n ic h t n u r um A n w e n d u n g des G esch rieb en en auf die S itu a tio n d er G e g e n w a rt oder N a c h g e sta ltu n g des schriftlich ü b e rlie fe rte n u n te r dem g e g e n w ä rtig e n A n lieg e n ,27 so n d ern um A u sleg u n g d e s W o rte s in sein er v o llen B e d eu tu n g s­ breite, w o b ei die sittlich e W e isu n g in den V o rd erg ru n d g elang t. D ies g ilt sow ohl für den h a la c h isc h e n M id rasch ,28 d e r sich m it T ora im H in b lick auf d en sittlich e n W an d el befasst, w ie auch d e r H ag- gada, die zur G e staltu n g d e r S ch rift-A u sleg u n g v e rsc h ie d e n e lite ­ ra risc h e Form en (z.B. G leichnisse, F abeln, A n ek d o ten , D ialoge) v e rw e n d e t.29

In den h o m iletisc h e n bzw. erzä h le n d e n M id raschim 30 ist jed o ch m it a u sg efü h rte n P a rä n e se n kau m zu rech n en ; die m id ra sc h a rtig e

22 V gl. P, W e i m a r , F orm en irü h jü d . L iteratur, ebd., 128.

23 Z. B. Tob, Ju d , E sth u. m an c h e T eile v o n Dn.

24 V gl. P. W e i m a r , F orm en ir ü h jü d isc h e r L iteratur, in: L iteratur un d R e li­

gio n d es Früh Ju d en tu m s, G ü te rs lo h 1973, 130— 135. D er V e rfa ss e r zä h lt zu d iesem

G enus n e b e n zw ei d e u te ro k a n o n is c h e n B üchern (Ju d ith u. Tobith) so lc h e S ch rif­ te n w ie III M ak k , Jo s e p h u. A se n e th u. den A riste a sb rie f. G ew isse ro m a n h a fte Z üge v e r r ä t au c h T e st Jo s 2—9.

26 N ä h e re s b ie te t T. S i n k e , O ta k z w a n e j d ia try b ie c y n ic z n o -s to ic k ie j, Eos 21(1916)21— 63; d e r s., S to la t s tu d ió w n a d s ta r o ż y tn y m i C y n ik a m i, ebd. 47(1954) 23— 34; H. T h y e n , D er S til der jü d isc h -h e lle n istic h e n H o m ilie, G ö ttin g e n 1956 u. W . C a p e l l e — H. J. M a r r o u , D iatribe, in: R e a lle x ik o n i. A n tik e и. C hri­

s te n tu m III, 990— 1009.

20 V gl. E. N o r d e n , D ie a n tik e K u n stp ro sa , Bd. I, D a rm s ta d t6 1971, 416— 420. F e rn e r: U. B r e i t e n s t e i n , B e o b a c h tu n g e n zu r S prache, S til u nd G e d a n k e n g u t d es V ie rte n M a k k a b ä e rb u c h s, S tu ttg a r t 1976.

27 V gl. P. W e i m a r , a.a.O ., 135— 136.

28 D er h a la c h isc h e M id ra sc h le g t g ru n d s ä tz lic h d ie g ese tz lic h e n A b sc h n itte d e r T o ra aus. D en B egriff „M id rasch " su c h t R. L e D é a u t, (A p ro p o s d 'u n e d e fi­

n itio n d u m idrash, B iblica 50(1969)395—413), g e n a u zu k lä re n . V gl. au ch J. N e w-

m a n , H alachic S o u rces iro m th e B eg in n in g to th e N in th C e n tu ry , L eiden 1969. 29 V gl. au c h D. W . G o o d ! n g, T w o p o ss ib le E xa m p les oi M id ra sh ic In te rp re ­

ta tio n in th e S e p tu a g in t E xo d u s, in: W o rt, Lied u nd G o ttessp ru ch , Bd. I, F estschr. J. Z ieg ler, W ü rz b u rg 1972, 39— 48.

(8)

DIE SITTLICHEN M AHNUNGEN 47 S ch riftau sleg u n g lässt zw ar p a rä n e tis c h e A k z e n te bzw. p a rä n e tisc h e T en den z zu, o hne jed o c h in ein e form elle M ah n u n g ü b erzu geh en. Die eig e n tlic h en M a h n re d e n d e r in te rte sta m e n tlic h e n L iteratu r rü h re n vom w eisheitldchen L e h rv o rtra g her, der eben falls an den S ch rifttex t anknüpft.

Das au ffällig ste Beispiel b ie te t die A b sch ied sred e, der als A uf­ b auschem a d as B u ndesform ular31 zu g ru n d e liegt. D as Schem a ist d reiteilig , w ob ei den S ch w erp u n k t die sittlich e M ahn un g bildet; die b eid en ü b rig en T eile — ein R ü ckblick des P a tria rc h e n (bzw. eines an d e re n h e rv o rra g e n d e n M an n es d er V erg an g en h eit) auf sein Leben zum Beginn d e r R ede u n d der es ch at ologi sehe A usblick am S chluss — sind für u n se re A u fg ab e w e n ig e r ergiebig. P. W e i m a r 32 b e sch re b it zu treffend den A u fb au d e r n a c h d iesem Schem a v e rfa sste n T e sta m en te d er XII P a tria rc h e n : „Der M ah n red e lieg t ein festes Schem a zugrunde, d essen ein zeln e S tru k tu rg lied e r d urch d en W e c h ­ sel v o n Im p e rativ zu P räsen s u n d zum E rzähltem pus in der V e r­ g a n g e n h eit d e u tlic h v o n e in a n d e r a b g eh o b en w erd en . Die e in le ite n ­ d en m ah n e n d e n Im p e rativ e erfa h re n so zusagen eine d o p p elte Be­ g ründung: z u n äch st d u rch 'e in e B eschreibung v on T ugend und La­ ste r' un d so d an n — d a ra n a n sch liesse n d ■— d u rch ein im allg em ein en au s d er B iographie d e s P a tria rc h e n en tn o m m en es Beispiel. A b ­ sch liessen d folgt noch m als ein e M ah n u n g ".33

In form eller H in sich t b e d e u te t d er A u fb au d er T estam en te d er XII P a tria rc h e n ein e n F o rtsch rift in d er G esch ich te der a ltte stam e n t- lich en M ahnung. Sow ohl d ie R ah m en erzäh lu ng w ie der „ a u to b io g ra ­ p h isc h e ” T eil kn ü p fen an die b ib lisch en A u ssa g e n (Gn 48-50) an, w e rd e n a b er im H in b lick auf d e n p a rä n e tisc h e n Teil e n tsp re c h e n d a u sg eb au t. A u sg e w ä h lte E pisoden au s dem Leben der P a tria rc h e n d ien e n ü b erd ies u n te r h a g g a d isc h er A u ssch m ü ck u n g als V orbild bzw. als W arn u n g . Die E rsetzu ng der T ora-G ebote d u rch L eben sv o r­ b ild er ist für u n se r G en u s c h a ra k te ristisc h , setzt ab e r ein g ru n d ­ v e rsc h ied e n e s V e rstä n d n is d er G esch ich te des V olk es Israel v o rau s. Die p ro p h etisc h e P red ig t ging d a ra u f aus, d e r G esch ichte in dem S inne G e g e n w a rtsw ert zu v erle ih e n , dass die U n treu e d es V olkes e in e rseits u n d die B u n d estreu e a n d e rse its b e to n t w erd en . D iese

30 Zum le tz tg e n a n n te m G enus is t w o h l d a s G e n e sis-A p o k ry p h o n aus Q u m ran (lQ G enA p) zu zäh len ; vgl. P. W e i m a r , a.a.O., 144.

31 S eit B a l t z e r (Das Bu.ndesiorm u.lai, N e u k irc h e n 2 1964) w ird d ieses S ch e­ m a (Sünde-E xil-R ückkehr) a llg e m e in a n e rk a n n t.

32 A .a.O ., 161. V gl. au ch H. A s c h e r m a n n , D ie p a rä n etisch en F orm en der

„T e sta m e n te der z w ö lf P atriarchen” u nd ih r N a c h w ir k e n in der fr ü h c h ris tlic h e n M a h n u n g , B erlin 1955, 12— 17, au ch 8— 10.

33 P. W e i m a r , a.a.O., 161. N e u e rd in g s u n te rs u c h te d ie G a ttu n g d er A b ­ sc h ie d sre d e E. C o r t è s , Los D iscursos de A d iö s de G n 49 a J n 13— 17. P istas

para la h isto ria de un g én ero litera rio e n la a n tig u a litera tu ra ju d ia , B arcelo n a

(9)

F e stste llu n g w a r ein d u rc h a u s h äu fig er A u sg a n g sp u n k t der M ahn- und V erh e issu n g sre d e n . A u ch d a s D eutero n o m iu m s te llte h isto risc h e und p a rä n e tisc h e E lem en te n e b e n e in a n d e r,34 jed o c h so, dass diese au s je n e n h erv o rg in g en . In d e n T e sta m en te n d er XII P a tria rc h e n d ag eg en kom m t es w e n ig e r au f d ie gro ssen h e ilsg e sc h ich tlic h e n P e rsp e k tiv e n an als auf d a s E in zelvo rb ild35 d e r sittlich e n H altung, d e r Fröm m igkeit und d e r G esetz-E rfüllung.

Den eig e n tlic h en M a h n te il le ite t (nach d er ü b lic h e n Ü berg ang s- form el: Und n u n hört, m e in e Kinder...) ein Im p e rativ ein, der au ch d as T hem a d e r M a h n u n g (eine T u g en d oder ein Laster) angibt. Im F o lg en d en w e rd e n d ie se n ä h e r u m schrieben, oft m it ein er k atalo g - a rtig en R eihe.38 H ier zeigt sich w ied eru m m it a lle r K larheit, w ie seh r d e r V erfasser an d e r a ltte sta m e n tlic h e n p a rä n e tisc h e n T rad itio n hing. Z w ecks C h a ra k te ris tik d e r je w e ilig e n H a ltu n g w e rd e n v iel h ä u fig er ein fach e oder a u sg efü h rte E in zelsprüche v e rw e n d et als a b s tra k te T ugendbegriffe. Es lä sst sich e in d e u tig festlegen, dass je n e S p rü ch e n ich t ad hoc geschaffen, so n d ern au s dem u m laufend en M a te ria l a u sg ew ä h lt w u rd en ; zum Teil sind die S p u ren d er A rb eit des K o llek te u rs noch ziem lich g u t sich tb ar.37 Z u w eilen w e rd e n auch d iese S prü ch e m it k le in e re n v o rb ild lic h en E rzäh lun gen au s dem Leben der P a tria rc h e n (bes. Jo sep h 's) ergänzt; v iel se lte n e r d ag eg en sind die w ö rtlic h e n Z ita te au s dem A lte n T estam en t.

E benso b em e rk en sw e rt ist d ie v e rfe in e rte W e ise d er V erb in d u n g m it H ilfe v o n S tich w ö rtern , d ie e n tw e d er m it d er zu b e h a n d eln d e n T u g en d id en tisc h oder w e n ig ste n s v e rw a n d t sind.38 E ine Zusam m

en-84 Vgl, G. v o n R a d , Das fo rm g e s c h ic h tlic h e P roblem d e s H e x a te u c h s, in: G esam m elte S tu d ien zum A. T., M ü n ch en 1958, 38.

35 K. В а 1 1 z e r, a.a.O., 151.

36 Z. В. T e s tJ u d a 16,1.3; G ad 5,1; A ss 5,1 u n d Jo s 10,2 (T ugendkatalog.) D ie n e g a tiv e F a ss u n g nim m t e in e n b re ite r e n R aum e in als d ie p o s itiv e v g l T est A ss 2,5. D ie D a rste lu n g d er L a ste r e rfo lg t (äh n lich w ie im A.T.) in k o n k re te r Form . S elb st die s c h e in b a r a b s tra k te n G e sin n u n g s sü n d e n s te h e n in e n g e r B eziehung zu k o n k re te n T a te n — vgl. S. W i b b i n g , Die T u g e n d - u nd L a ste rk a ta lo g e im N e u e n

T e sta m e n t, B erlin 1959, 33, fe rn e r A. V ö g 1 1 e, D ie T u g en d - un d L a sterka ta lo g e,

M ü n s te r 1935, 105— 106 u. H. A s c h e r m a n n, a.a.O., 87— 88.

87 Es ist h ie r a b e r e in e g ro s se V o rsic h t am P latze, da d ie T e x ttra d itio n der T e sta m e n te s e h r u n e in h e itlic h is t. V ie lle ic h t w ä re au c h m it m e h re re n fre ie n U m ar­ b e itu n g e n des T e x te s zu re c h n e n . Zu den T e x tp ro b le m e n s. M. d e J o n g e , T e­

sta m e n ta X II P atriarcharum , L eid en 2 1970; u n d E in z e lstu d ie n in : W . E l t e s t e r

(H erausg.), S tu d ie n z u d en T e sta m e n te n d er Z w ölf P atriarchen, B erlin 1969. ü b e r ­ d ies sin d zu v e rg le ic h e n : J. B e c k e r , U n te rs u c h u n g e n zu r E n tste h u n g sg e sc h ic h te

d e r T e sta m e n te der Z w ö lf P atriarchen, L eiden 1970 u n d M. d e J o n g e (H erausg.), S tu d ie s on th e T e s ta m e n ts of th e T w e lv e Patriarchs. T e x t a nd In te trp re ta tio n ,

L eiden 1975.

88 V gl. T estL evi(gr); Is s e c h a r, Z ab u lo n u. Jo s e p h (T ugenden); T est R uben, Sim eon, J u d a , D an, G ad (L aster). G e le g e n tlic h kom m en a u c h zw ei v e rs c h ie d e n e T u g e n d e n o d e r L a ste r in d e m se lb e n T e sta m e n t v o r. W e ite re s s. b. K. B a l t z e r ,

(10)

DIE SITTLICHEN M AHNUNGEN 49 Stellung d e r p o sitiv e n u n d n e g a tiv e n S tic h w ö rte r ergib t ein en T u ­ gend- u nd L asterk atalog , der kaum ein zu fälliges Ideal des V erfassers w id e rsp ie g elt.39 W e n n m an n o ch die M a n n ig fa ltig k e it d e r V e r­ b in d u n g des jew e ilig e n S tich w o rtes m it der a u sg ew ä h lten P a tria r­ c h e n g esc h ic h te hinzufügt, kom m t ganz sp o n tan die V erm u tu n g auf, dass d ie Z usam m enhän ge (an m an c h e n P u n k te n w en ig sten s) d u rch die H om ilie bestim m t w urden.

Ein w e ite re s M erkm al d er in te rte sta m e n tlic h e n M ah n u n g en und B elehrungen b ild et d er au ffällige A u fsch w u n g d es d u a listisch e n G edank ens; d ies fü h rte zur E n tste h u n g bzw. E n tw icklu ng der a n ti­ th e tisc h e n S chem ata in d e r P arän ese. Seit Beginn d er Q um ran- -F orschung sp rich t m an von e in e r eth isc h -d u a listisc h en T radition, die freilich am b e s te n in 1QS und 1QM greifb ar is t;40 die A b sch ied s­ re d e n d e r T e sta m en te d er XII P a tria rc h e n sind w oh l als sp ä te res Ü berlieferu n g sstad iu m zu b e zeich n en .41 In rein fo rm eller H in sicht g elan g en h ier solche S chem ata w ie Zw ei-W ege, Z w ei-G eister u. Z w ei-N eig u n gen (je s a iim ) zur v o lle n E ntfaltung; die stre n g e G e­ g e n ü b e rste llu n g d er T ugend- und L a ste rk ata lo g e in n erh a lb der M ah n u n g en b e d ü rfte ein er b e so n d e re n U n tersu ch u n g .42

III. Die paränetischen R ich tung en 1. D a s p a l ä s t i n i s c h e J u d e n t u m

In d essen b e sc h rä n k t sich die W e ite rb ild u n g d e r P a rä n e se n ich t n u r auf die Form. D iese d ien t h a u p tsä c h lic h dazu, d as a k tu e lle (zum Teil festg ep räg te) e th isc h e U n te rw e isu n g sm a terial m ö g lichst erfo lg ­ reich einzu p räg en. D as sittlich e Id eal d er U n terw eisu ng, in einer

89 D ass a u ss e r a b s tra k te n T u g e n d e n u. L a ste rn m an ch e a n d e re (konkrete) S tich w ö rter v o rk a m e n (oinos, ta x is usw .) o d er d ass g ew isse L aster in m e h re re n T e sta m e n te n zur D a rste llu n g g e la n g te n (z. B. porneia) lie g t w o h l in d e r E ig en art d er frü h jü d is c h e n P a rä n e se . D as Schem a w ird re c h t h ä u fig z u g u n ste n d e r p a ­ rä n e tisc h e n P o s tu la te u m g e s ta lte t od er g ar a u fg eg eb en .

40 D iese T ra d itio n is t n ic h t e in h e itlic h . In n e u e re n A b h a n d lu n g e n v e rm u te t m an im w ic h tig ste n L e h rstü c k 1QS 3,13—4,26 e in e E n te sc h a to lo g isie ru n g d er p a ­ rä n e tis c h e n P o stu la te im V e rg le ic h m it 1QM; d ie se S ch rift so ll die frü h e re Stufe des d u a listisc h e n G ed a n k e n s d a rs te lle n — v gl. P. v o n d e r O s t e n - S a c k e n ,

G ott un d B elial, G ö ttin g e n 1969, 116— 120. Ln CD, d as h a la c h isc h o rie n tie rte M ah­

n u n g e n e n th ä lt, lie g e n n u r R elik te d er d u a listisc h e n T ra d itio n v o r. A lle rd in g s m uss au c h h ie r m it e in e r E n tw ick lu n g g e re c h n e t w e rd e n . V gl. ü b e rd ie s H. W . H u p p e n b a u e r , D er M e n sc h z w is c h e n z w e i W e lte n . D er D u a lism u s der T e x te

v o n Q um ran u nd d er D a m a sk u slra g m e n te , Z ü ric h 1959.

41 P. v o n d e r O s t e n - S a c k e n (a.a.O., 205) sc h re ib t d iesb ezü g lich : „N ach d e r G e sta lt d er d u a listisc h e n Ü b e rlie fe ru n g g e u rte ilt, sind die T e sta m e n te s p ä te r

als S III, 13—IV ,26 v e r f a s s t'1.

42 V gl. P. v o n d e r O s t e n - S a c k e n , a.a.O., 120— 123 u. b e so n d e rs S. W i b b i n g, a.a.O., 43—76.

(11)

Fröm m igkeits- u n d N ä c h ste n e th ik k o n k re tisie rt43 h e b t sich d eu tlich v o n der ü b lich en ritu a l-g ese tzlich e n M oral d es A lte n T estam en ts ab. Dies b e d e u te t n a tü rlic h k e in e A u ssc h a ltu n g d e r T ora aus d e r sittli­ chen M ah n u n g d es Ju d e n tu m s; z.B. je d e s d e r XII T e sta m en te d er P a tria rc h e n su ch t ja d ie E in h altu n g vom G esetz d e n L esern b eizu ­ brin g en .44 Die W ah l zw isch en dem G esetz des H errn und den W e rk e n der U n g e re ch tig k e it ist für d ie sittlic h e H a ltu n g d es M ensch en n ach w ie v o r e n tsc h e id e n d .45 A n ste lle des ste ts v o rh e rrsc h e n d e n G esetzes w e rd e n jed n o c h allm äh lich ein z e ln e T u g end en g e ste llt,46 die m ei­ ste n s in d ire k te r B eziehung zum N om os ste h e n o d er w e n ig ste n s auf d iesen h in w e ise n .47 A n d e rseits w ird das G esetz se lte n e r zu Einzel­ tu g e n d e n k o n k retisie rt, als dies für m an ch e Bücher d e s A lten T e­ stam en ts (z.B. in d en P a rä n e se n d es Buches Tobit) festste llb a r w ar; das R itu elle tritt d e u tlic h zu rü ck .48 In n e g a tiv e r F assu n g sind es Laster, d ie vom G esetz w eg fü h ren ; sie sind d e u tlic h auf die D ekalog- -S ünden a u sg e ric h te t49, w e rd e n ab e r sy ste m atisc h erw eitert.

Der V erfasser d er T e sta m en te d er XII P a tria rc h e n b e g n ü g t sich n ic h t m it d e r b lossen A u fzählun g d er T u g en d en u n d L aster; er b e sin n t sich au ch auf ih re H erkunft. Der U rsp ru ng des G u ten ist ihm evident: es ist ja ein W id e rh all d e r G üte und G nade G o ttes.50 Um d ie T a tsa c h e d er S ü nde w e iss er w o h l au s E rfahrung u n d n a ­ m en tlich aus dem A lte n T estam ent, das d ie allg em ein e S ü n d h aftig ­ k e it so sehr b eto n t. D ennoch su ch t er n a c h ein em greifbaren a n th ro ­ p o lo g isch en Prinzip d er g u te n u n d b ö sen H an d lu n g sw eise. In jedem M en sch en w irk t ein „T rieb" oder b esser ein e N eig u n g ,51 die jew eils ein e eth isc h e E n tsch eid u n g h erau sfo rd ert. In so fern d as sittlich e T un d e s M ensch en v o n a u sse n h e r (von G ott bzw. v o n b ö sen M ächten) b e ein flu sst w ird, zieh t der V erfasser vor, vom G eist bzw. G eistern im M en sch en zu sp rech en .52 Es g eh t zw eifellos um d a sse lb e

psy-43 V gl. B. O t z e n , D ie n e u g e iu n d e n e n h eb rä isc h e n S e k te n s c h r iite n u nd die

T e sta m e n te der zw ö ll P atriarchen, S tu d ia T h eo lo g ica 7(1953)128— 129.

44 T e s tJ u d a 26,1; Iss 5,1; 6,1; D an 5,1; G ad 3,1— 2; A ss 6,3. Im T estL evi (13,1— 4) e rs c h e in t das G esetz d ire k t als G e g e n sta n d d e r U n terw eisu n g .

45 D ie N o tw e n d ig k e it d e r E n tsc h e id u n g zw isch en dem G esetz des H e rrn u nd d e n W e rk e n des B elials w ird vom T estL ev i 19,1— 2 g efo rd ert. Z ur G e g e n ü b e rste l­ lu n g d e r b e id e n v g l a u c h T e stN e p h t 2,6.

46 Im R ang des Z e n tra lb e g riffe s e rs c h e in t oft h a p lo te s (Einfalt); s. auch C. E d - l u n d , D as A u g e der E inialt, U p p sa la 1952, 51— 79.

47 V gl. z. B. e le o s u nd a u c h T e stN e p h t 8,7(10): „A uch des G esetzes V o rsc h rif­ te n sin d zw iefältig u n d w e rd e n e rfü llt n u r d a n k d e r K lu g h eit".

48 M an vgl. A. M e y e r , D as R ä tsel d es J a k o b u sb rie te s, G iessen 1930, 191. 49 V gl. S. W i b b i n g , a.a.O., 32.

so V gl. a u sfü h rlic h b. L. R. S t a c h o w i a k , C h resto tes, F re ib u rg i. Schw. 1957; W . Z i m m e r l i , charis k tl., T h e o lo g isc h e s W ö r te rb u c h zu m N . T., IX (1973) 372— 381; K. W e i s s , c h re sto s k tl., ebd., 474—476.

51 V gl. W . D. D a v i e s , P aul a nd R abbinic Ju d a ism , London 1955 , 20—30; J. H a d o t , P en ch a n t m a u v a is et v o lo n té lib re dans la S a g esse de B en Sira, B ru x elles 1970.

(12)

DIE SITTLICHEN M AHNUNGEN 51 ch ölo g isch e P rinzip w ie die N eig u n g ; d er A u sg a n g sp u n k t h ierzu w a re n die b e id e n G e n e siste x te (Gn 6,5 u. 8,21), d ie d ie allgem eine S ü n d h a ftig k e it des M en sch en festste llten . D as Buch J e su s ' Sirach h a t d ie se Term ini aufgegriffen u n d in p a rä n e tis c h e r R ichtu ng e r­ w e ite rt;53 im R abbinism us g e la n g te n d ie d iesb ezü g lich en S p e k u la ­ tio n e n zur v o lle n E n tfaltu n g .54

F ür d ie W e ite rb ild u n g d e s p a rä n e tisc h e n G ed a n k e n s (bzw. der p a rä n e tisc h e n Form en) ist dies in so fern w ichtig, d a ss sow ohl die G eister w ie a u ch d ie N e ig u n g (die b e id e n N eig un gen ) v o n einer R eihe v on T u g en d en o der son st V e rh a ltu n g sw e ise n 55 d a rg e stellt w aren .

N o ch au ffallen d er ist d ie a n tith e tis c h e Z usam m enstellun g der beid en m ö g lich en H altu n g en . M it jed em M en sch en b esch äftig en sich zw ei G eister, d e r G eist d e r W e ish e it u n d d er G eist d es U n­ rechts; der. M ensch h a t zw isch en d en b eid e n zu en tscheid en, d.h. er m uss ein e e n tsp re ch e n d e H an d lu n g sw e ise w ä h le n .56 U nter A nkn ü p fu n g an den a ltte s ta m e n tlic h e n Begriff vom W e g 57 sp rich t das T estA sser v o n zw ei W egen, d e n e n zw ei N eig u n g e n (Triebe) und w ohl a u ch zw ei G eister e n tsp re c h e n .58 D ass es n ic h t um eine Bild­

sp rach e o h n e B ed eu tung geht, b e w e ist d ie E infügung d er B elehrung üb er zw ei W e g e in T estA sser n ich t in d e n M ahnteil, so n dern in die E inführung in d ie g anze A b sc h ied sre d e, auf d ie son st der a u to b io ­ g rap h isch e Teil en tfällt. A uf d u a listisch e s V o rh ab en des V erfassers d e u te t ü b rig e n s d as g e w ä h lte S tich w o rt „duo" (zwei) hin, fern er die G estaltu n g der S ü n d e n reih e n .59 Es b e s te h t k e in Z w eifel darüber, dass die ü b rig en T e sta m en te d iese lb e g e sp a lte te S tru k tu r des M en ­ schen v o rau sse tz e n . Einen B ew eis d afü r b ie te t d e r spezifische G e­ b rau ch der Term ini G eist-N eig u n g in d e n m eiste n T e sta m en te n .60 Es ist zu bem erken, dass d iese ,,d u a listisc h e " P räg u n g d e r sittlich e n M ah n u n g n ich t d en E in d ru ck d e s so eb en E rfu nd enen m acht, sond ern ein er Lehre, die sich h o h er A u to ritä t erfreu t. W ir h a b en v o rh er g e ­

52 V gl. T estL evi (gr) 2,3; fe rn e r Sir 39,6; W e is h 7,7— 8; 9,17; Ju b 25,14; 31,12; 4 E sdr 5,22.

s2 J. H a d o t, a.a.O.

54 W . D. D a v i e s , a.a.O., 22— 30.

66 T estR ub 3 ,lff u. T estB enj 6 u. 10 z ä h le n d ie E ig en sch a ften d e r „ N eig u n g en e in es g u te n M en sch en ".

56 Z. B. T e s tJ u d a 20,1— 2 u. T estA ss 1,4.

57 V gl. F. N ö t s c h e r , G o tte s w e g e und M e n s c h e n w e g e in der B ibel un d in

O um ran, Bonn 1958, bes. 47— 52 u. 57— 58; R. K o c h , d e re k , T heolog. W ö rte rb u c h

zum A. T., II (1974) 288— 312.

58 D ie b e id e n G e iste r w e rd e n h ie r n ic h t a u sd rü c k lic h e rw ä h n t, d o ch d er H in­ te rg ru n d d er M ah n u n g ist d e rs e lb e w ie in T e s tJ u d a 20,1, w o „duo p n e u m a ta ” d er A u sg a n g sp u n k t d er P a rä n e s e bilden.

50 V gl. S. W i b b i n g , a.a.O., 31— 32.

ee V gl. P. A. M u n c h , T h e S p irits in th e T e sta m e n ts o l th e T w e lv e Patriarchs, A c ta O rie n ta lia 13 (1935) 257— 263.

(13)

sehen, w ie g ern die P a rä n e se d ie festg ep räg ten , a n e rk a n n te n Form en aufnim m t.

Der H in te rg ru n d — und die A n sä tze d e r V o rg e sch ic h te — der b e sp ro c h e n e n a n tith e tis c h e n Form el d e r U n te rw e isu n g w ä re n w ohl am b e ste n in d en K reisen zu suchen, die, in ein er E n tsch e id u n g ssi­ tu a tio n stehend, ein reg e s In te re sse an d er th eo lo g isc h e n B egründung d ieser S itu a tio n zeig ten. T atsä c h lic h g ib t d ie d u a listisc h e Form der M ah n u n g je n e n ein es d er A rg u m en te in die H and, die die T e sta ­ m en te d er XII P a tria rc h e n dem g e istig e n M ilieu d e r Q um ran-G e- m ein sch aft zu sch re ib e n w o llte n .61

D as historisch e, in d en D ienst d e r P a rän e se g e ste llte G en u s fü h rt uns w eiter, zum Buch d e r Ju b ilä e n . In d es sind die B eziehungen zw ischen d iesem Buch u n d d e n T e sta m en te n v ie l enger als d er A n k n ü p fu n g sp u n k t in d e r a ltte sta m e n tlic h e n G eschichte. D as Buch u m fasst a u sse r d er spezifisch zu sam m en g estellten U rg e sch ic h te 62 sow ohl A b sc h ied sre d en 63 w ie au ch e sch a to lo g isch e Elem ente. Die P a rän e se nim m t hier ein en b e sch e id en e re n P osten ein als in den T estam en ten . Sie b e w e g t sich in n erh a lb d er allg em ein en Regeln, die auf das G esetz, die W eish eit, G e re ch tig k e it und E rk en n tn is hinzielen. D ie In itia tiv e d e r sittlich e n U n te rw e isu n g w ird v o n G ott selbst aufgenom m en u n d d u rch d ie Engel, fern er d u rch die U rv ä ­ te r 64 au sg efü h rt. Ein w ic h tig e s L eh rm ittel b ild e n die G ebote, w ie sie auf den him m lisch en T afeln ein g e p räg t sind.65 E benso w ic h tig sch ein t ab er d a s V o rb id d e r P a tria rc h e n g ew esen zu sein.66 A n d e n eig en en „W eg des H e rrn " k n ü p fen die A b sc h ied sw o rte A brah am s an.67 Es kom m en h ier h a u p tsä c h lic h relig iö se, ab er a u ch sittlich e P flich ten zur D arstellu ng. D er p rie ste rlic h e n T rad itio n d er Schrift e n tsp rech en d , n e h m e n d ie k u ltisc h e n B estim m ungen e in e n b re ite n Raum ein, w a s in d er W ah l des S tich w o rts „Blut" zum A u sd ru c k kom m t.68 ü b e rh a u p t e rsc h e in e n die P a tria rc h e n als p e d a n tisc h e

61 M. P h i l o n e n k o (Les in te rp o la tio n s c h ré tie n n e s d e s T e sta m e n ts des

D ouze P atriarches et le s M a n u scrits de Q um ran, P aris 1960) sch rieb so g a r v o n e i­

n e r d ie sb e z ü g lic h e n „ a v e u g la n te é v id e n c e " (S. 3), w as sic h e r ü b e rtrie b e n ist. 62 D er V e rfa s s e r ste llt sich zur A u fg a b e das h o h e A lte r u. den him m lisch en U rsp ru n g des G esetzes d u rc h E rfo rsch u n g d er G e sch ich te n ach zu w eisen .

63 Ju b 7,30 ff (N oe)[ 20— 22 (A b rah am ); 36 (Isaac) usw .

64 M an vgl. M. T e s t u z, Les id é e s re lig ie u se s d u L ivre de Ju b ilé s, G en èv e- P aris I960, 94.

65 N a c h Ju b 2,2 (vgl. 1,29; 4,19; 16,3) alle D inge sin d n a c h d en v o rb e s tim m te n P lä n e n G o tte s e rsc h a ffe n w o rd e n . D iesem G esetz u n te rlie g t au c h d er W a n d e l des M en sch en , d.h sein W eg, d e r (äh n lich w ie das G erich t ü b e r die A b trü n n ig e n ) auf d en h im m lisch en T afeln a u fg e z e ic h n e t ist. V gl. au ch T estA ss 2,10; 7,5; 1 H en 93,2; 103,2; n ä h e re s s. M. T estuz, a.a.O ., 53.

66 Z. B. Ju b 10,17 (Noe); 23,10 (A braham ) usw . .

67 Ju b 20,2; 21,2 — v gl. 22,23. '

(14)

DIE SITTLICHEN MAHNUNGEN 53 B eobachter des G esetzes.69 D ie Folgen d er E in h altu n g bzw. N ic h t­ e in h a ltu n g d e r W e isu n g e n e rh a lte n d ie in d e n T e sta m en te n ü b lich e

Form d er F lu c h an d ro h u n g bzw. S e g e n sv erh e issu n g .70

In te re ssa n t ist d ab ei der d u a listisch e U n terb au der sittlich en M ahnung, ziem lich äh n lic h w ie in d e n T e sta m en te n d e r XII P a­ tria rc h e n . Eine sy ste m atisc h e D arstellu n g w ird kaum geboten; das allg em ein e Bild lässt sich ab e r aus g e le g e n tlich e n A u ssp rac h e n e ntneh m en. Der U n te rw e isu n g lieg t die V o rste llu n g von d er W ahl des W e g es d u rch d en M en sch en zugrunde. Der E n tsch eid en d e ist n a c h w ie v o r d er M ensch, doch w ird d ie R olle d er G eister sta rk b e ­ to nt. J e n ach Z u g e h ö rig k e it zu einem d e r zw ei L ager fü h ren die den H eilsw illen G o ttes fö rd e rn d en G eister den M ensch en auf d en W eg d er G erech tig k eit, w ä h re n d die b ö sen G eister u n te r F ü h ru n g von M astem a71 den W eg des V e rd e rb e n s w eisen . W en n ab er in d en T e­ sta m e n te n die G eister h a u p tsä c h lic h p sy ch o lo g isch v e rsta n d e n w urden, kom m t in Ju b ilä e n ihr tra n sz e n d e n te r C h a ra k te r zum A u s­ druck. Es g eh t led ig lich um ein e A k ze n tv ersc h ie b u n g ; die engen P a rallele n zw ischen d e n b e id e n S ch riften e rla u b en u ns den V erfasser vo n T est u. Ju b im selb en g eistig e n bzw. p a rä n e tisc h e n M ilieu zu su ch en ,72 w en n a u ch n ich t u n b e d in g t in der g leichen Zeit.

Ein w eiteres, d en b e id e n o ben b e sp ro c h e n e n n a h v e rw a n d te s Buch, H enoch, g eh ö rt zu d en sp ä tjü d isc h e n A p o k a ly p sen .73 Der äth io p isch e Text, w ie es h e u te vo rlieg t, b iete t b e re its eine Bear­ b e itu n g oder K om pilation ä lte re r Stoffe, d ie ü b erd ies aus v erschie- d n en Z eiten h erzukom m en sch ein en . A n fü n fter S telle (Kap. 91-104) findet sich ein p a rä n e tis c h e r Teil, aus Lehr-, M ahn- und R üg ered en H en o ch s b esteh en d . D ie Form ein er R ede an d ie v e rsa m m e lte n V e r­ w a n d te n lä sst auf d ie w o h lb e k a n n te n Z usam m en hän ge schliessen. D as ü b lich e T estam ent-S chem a w ird w e n ig e r ausg efü hrt, lieg t ab er zw eifellos dem A b sc h n itt 1 H en 91,1-17 u n d 94,1-5a zugrunde. Der M ensch m uss sich a u ch h ier zw isch en dem W e g e d e r G e re ch tig k e it (1 H en 91,18-19), des F rie d e n s (94,4) und dem W e g e d er G e w a lttä ­ tig k e it (91,19) oder B osheit (94,3 — vgl. J u b 23,16) en tsch eid en . Sein sittlich e r W a n d el (sein „W eg") ist n o ch d e u tlic h e r als im Buche der J u b ilä e n v o n G ott vorb estim m t, w a s u n te r d em selb en Bild d e r him m ­ lisch en T afeln zur D arstellu n g g e la n g t (1 H en 93,2; 103,2 — vgl. Ju b 2,2).

69 O. E i s s f e l d t , E in leitu n g in das A lt e T e sta m e n t, T ü b in g e n 3 1964, 823. 70 M an vgl. d ie F lu c h a n d ro h u n g J u b 21,22 u nd S e g e n sv e rh e iss u n g 21,24; ü b e r­ dies: 36,9ff; 20,9 usw .

71 Ju b 10,8; 11,5.11 usw . N ä h e re s b ie te t H. H a a g , T e u f eisg la u b e, T üb in g en 1974, 231— 232. O b M astem a au c h in d en Q u m ra n te x te n als E ig en n am en v o rk o m m t m uss d a h in g e s te llt b le ib e n — H. H a a g , ebd., 236, Anm . 66.

72 Vgl. H. H a a g, a.a.O., 236— 240.

73 S. S. B. F r o s t , O ld T e sta m e n t A p o c a ly p tic , London 1952, 164— 177, 210—230.

(15)

In des d rin g t d e r Blick des V erfassers v iel w e ite r ins Eschaton, w o ein e L ösung d e r d u a listisch e n S p an n u n g erfolgt. Indem er an den L ich t-F in stern is-G eg en satz74 ank n ü p ft, s te llt er für d e n G u ten das Leben „im ew igen Licht" (1 H en 92,4; 2 H en 30,15; 1QS 4,8.13), für die U n g erech ten d ag e g en d as ew ig e V e rd e rb e n in d e r F in ste rn is (1 H en 92,4; 108,14; 1QS 4,13) in A ussich t. D ie a n sch liesse n d en Fluch- u nd W e h e re ih e n w e rd e n auffallen d a u sg ed e h n t (1 H en 94,5b — 105), im G eg en satz zu den S eligp reisu ng en , die eb enfalls esch a ­ to lo g iach au sg ep rä g t, a b e r n u r in einem ganz a llg em ein en Ton g e­ h a lte n sind (1 H en 96,8; 99,10). Im H in b lick auf d ie k a ta lo g a rtig e n A u fzäh lu n g en der T u g en d en bzw. L aster b e d e u te t w e d e r d a s H e- n o ch b u ch n o ch d as d er Ju b ilä e n ein e W e iterb ild u n g ; „d ie sittlich en V e rfe h lu n g e n w e rd e n k au m n o ch im e in zeln en auf gezählt, so ndern es w e rd e n u m fassen d e B egriffe a n e in a n d e r g e re ih t" .75 D erselbe T a t­ b e sta n d zeig t sich in d er w e ite re n H en o ch -L iteratu r (slav. H enoch), d ie zum T eil auf d ie c h ristlic h e Zeit, entfällt.

Die E thik d er O um ran-G em einschaft, die als M u tte rb o d e n der drei b e sp ro c h e n e n S chriften gilt, ist in d e n le tz te n Ja h rz e h n te n m ehrm als u n te rsu c h t w o rd e n .76 O bw ohl d er A n teil am Lose G ottes bzw. B elials (1QS 1,10; 2,2) ein e gew isse o b je k tiv e E rk läru n g des sittlic h e n W a n d e ls der S ek ten m itg lied er gab, le h rte d ie E rfahrung (besonders die a lljä h rig e P rüfu n g p q w d h — 1QS 5,24-25), d ass d er A n te il an den W e rk e n d er b e id e n Lose im W a n d e l begriffen war.. Es g alt also, ein e s u b je k tiv e E rk läru n g d e r tä g lic h e n sittlich e n Er­ fah ru n g zu geben, die e in e rseits d e n H in terg ru n d des e th isc h en A uf­ stiegs und A bstiegs, a n d e rse its ab e r d ie M erk m ale der b e id e n Be­ reic h e zeig en k ö n n te. D iese A u fg abe k o n n te n u r ein g en u s m ix tu m , e in e sittlic h e B elehrung im R ahm en e in e s th eo lo g isc h e n T rak tats, erfüllen. D ie P a rä n e se g e h t d arau f aus, n a c h M ö g lich k eit zu e rk lä ­ ren, w aru m das S treb en der G em einde n äch V o llk o m m en h eit im E inzelfall m issling en k an n, G eh ö re ich ta sä c h lic h zu d e n E rw ählten des g ö ttlic h e n Loses? W e lc h e R an g stu fe kom m t m ir d a rin zu und w o ra n k a n n ich das erk enn en ? D iese F rag en w a re n für e in e n w o h l­ g e sin n te n Q um ran-From m en v o n e n tsc h e id e n d e r B edeutung. Die Q u m ran -U n terw eisu n g w ill d a rü b e r n ic h t n u r e in e p ra k tisc h e E r­ ken n tn is, so n d ern au ch ein g rü n d lich es W issen, ein e tiefg reifend e

th eo lo g isc h e E insicht v erm itteln .

Das L eh rstü ck 1QS 3,13-4,26 b e d ie n t sich zw ar d e r B egriffssprache d e r W e ish e it u n d d er V erh e issu n g sre d e d e r P rop heten, a b e r zudem

74 V gl. H. C o a z e l m a n n , p h o s k tl., T hèol. W ö r te rb u c h zu m N.. T., 1ХЦ973) 315—319; S. A a l e n , ’or, T heolog. W ö rte rb u c h zum A. T., I (1973) 160— 182.

75 S. W i b b i n g , a.a.O., 31.

76 V gl. z. B. S. T. K i m b r o u g h Jr., T h e Ethic of th e Qumrcm C o m m u n ity , R ev u e de Q u m ra n 6(1969/70)483— 498.

(16)

DIE SITTLICHEN MAHNUNGEN 55 fü h rt au ch die in d er P o p u la rp h ilo sop hie g eläu figen T ugend- und L asterlisten auf. Der A ufb au ist lo gisch m it A u sn ah m e d er K ataloge, die n ach der A rt d er P o p u lar-P arän ese lose a n e in a n d e rg e re ih t sind; das G rundschem a d er b e id e n W e g e u n d zw ei G e iste r w ird in den v o ra n g e h e n d e n T eilen , v o n 1QS ang ek ü n d ig t. D ie A rg u m en ta tio n g e h t d arauf aus, die sittlich e E n tsch eid u n g h erauszufo rdern, die Ein­ sicht ü b er den A b g ru n d zw isch en G ut u n d Böse, zw ischen G esetz und G esetzlo sig k eit zu v erm itteln . Das Ziel d er th eo lo g isc h e n M ah ­ n u n g b e ste h t darin , einen b e d in g u n g slo sen G esetzesgeh o rsam der

S ek ten m itg lied er zu erw irken.

Der e th isc h e D ualism us b ild e t das p a rä n e tisc h e G efüge d er U n­ terw eisun g . Z w ischen d e n b eid e n m öglichen H a n d lu n g sw eisen w ählen , h eisst e ig e n tlic h sich für G ott en tsch eid en . In d iesem S inne w ird der D ualism us am E nde der Z eit aufgelöst. In v o re s c h a to lo g i-. scher Z eit h e rrsc h t ab e r d as U n rech t vor, d as selbst die R eihen d e r „E rw ählten der G n ade" (1QS 8,6) n ich t verscho nt. Die m erk w ü rd ig e B ipo larität des sittlich e n S treb en s u n d d er dam it v e rb u n d e n e n M ah­ n u n g ist w e n ig e r auf litera risc h em W e g e zu e rk lä re n als von der spezifischen W e lta n sc h a u u n g d er S ek te her. M ö g licherw eise ging a u ch d er sch riftlich en Form der U n te rw e isu n g eine m ü n d lich e Be­ leh ru n g voraus. Bei a lle r B edeutung, die die S ek te dem S tudium zum ass, lassen sich g e w isse m ü n d lich e L ehrform en n ich t in A b red e ste lle n ,77 ■

Die M ah n u n g en d e r v e rw a n d te n Regel, der D am askusschrift (CD), steh en e n tsc h ied e n im Strom d er a ltte sta m e n tlic h e n P aränese, obw ohl g ew isse a u ffallen d e Ä h n lich k e ite n m it 1QS 3,13-4,26 nich t zu leu g n e n sind (vgl. CD 2,2-13). In CD feh lt sow ohl das Zw ei-G ei- ster-S chem a w ie a u ch je d e a n tith e tis c h e F o rm u lieru n g ;78 d ie T u ­ gend- u n d L a ste rk a ta lo g e e rin n e rn eh er an die a ltte sta m e n tlic h e n L isten als an 1QS 4,2 ff. D ie W ah l d er B erufenen (CD 2,11; 4,4) aus der sü n d h aften M asse als ein e n h e ilig e n „Rest" (CD 2,7.11), d ie Be­ leh ru n g d u rch d ie G esalb ten des h e ilig e n G eistes (CD 2,12), d u rch die S eh er (CD 2,12-13), die A n fü h ru n g g esch ic h tlic h e r V o rb ild er der V e rirru n g en Israels aus dem A lten T estam en t (z.B. CD 3,1 ff.) zeigen eindeutig, w o der lite ra ris c h e K o ntext zu such en ist.

2. D i e E r s t a r r u n g d e r M a h n u n g i m F r ü h r a b b i n i s m u s

Es b leib t zu ü b erp rü fen , in w iew e it die sittlich e U n te rw e isu n g des h e te ro d o x en Ju d e n tu m s m it d en M ah n u n g en des „offiziellen"

77 Vgl. 1QS 6,15; IQ S a 1,4— 8. U ber d ie R olle, die in d ie s e r U n te rw e isu n g das Buch h gw sp ie lte s. au c h CD 13,2ff.

78 M an v g l. H. B r a u n , S p ä tjü d isc h -h ä re tisc h e r und irü h c h ristlic h e r R a d ik a ­

(17)

S chrifttum s ü b erein kom m t. D ie A n tw o rt ist w ohl in S prüch en d er V ä te r (Pirke A bot) zu suchen, w en n es au ch ein e g ew isse V e re in ­ fach u n g b ed eu tet, diese Schrift a ls E x p o n en ten d es „ o rth o d o x e n ” Ju d e n tu m s h in zu stellen . In h altlich b ie te t d iese Schrift eine A n th o ­ logie der Sentenzen, die auf ca. 70 m it N am en e rw ä h n te n T o raleh rer zu rü c k g e h e n und auf eine T rad itio n von etw a 500 J a h re n z u rü c k ­ blick en lassen . Die A b sich t d er Sam m lung ist p rak tisch : es ging um ein e A rt p a rä n e tis c h e r S ch lu ssfo lg eru n g ,79 um den H inw eis auf den p rak tisc h -eth isc h e n Sinn des ä lte s te n rab b in isc h e n C orpus.

W a s die T ech n ik d er A n e in a n d e rre ih u n g der E inzelsprüch e b e ­ trifft, so ist zw ar ein e g ro sse M an n ig faltig k eit, d och k e in w e s e n t­ lich er F o rtsch rift festzu stellen . Die in te re ssa n te n L ehrform en — K a­ ta lo g e d e r sittlich e n E ig en sch aften — des 5. und 6. K ap itels m üssen freilich a u sse r B etrach t bleiben, da sie b e d e u te n d sp äter in die Sam m lung ein g efü h rt w u rd e n .80 G ut bib lisch sind die e n tw ic k e lte n Z a h len sp rü ch e (1,1.2.18a; II,10a; 111,1; IV ,13 usw.). R ätselfrag en und G leich n isse (11,15; 111,16.17); die M ah n u n g erfolgt n ich t selten im F rag e-A n tw o rt-S chem a (II,la ; 111,1; IV ,1 usw.). O ft gibt der M eister selbst d ie ric h tig e Lösung in Form ein es S pruchs oder ein es A po- p htegm as, w o b ei a u ch ein e A ufzäh lu n g von e th isch en E igensch aften n ich t fehlt (11,1; IV ,1).

A n tith e tisc h e F o rm u lieru n g en ü b er die H a n d lu n g sw e ise des M enschen, die für die ü b rig en p a lä stin isc h -jü d isc h en Schriften so c h a ra k te ristisc h w aren, sind in A bo t kau m zu finden; doch schein t d a s Schem a v o n zw ei W eg en , vom g u te n u n d b ö sen H e rz en u n d v o r allem v o n den zw ei N eig u n g e n d ieser Schrift n ich t v öllig u n ­ b e k a n n t g ew esen zu sein (vgl. z.B. 11,9). A n e th isc h en In h alten p o ­ stu liert A b o t n u r G ru nd sätzlich es; v o n d er E inschärfung der sittlich en F o rd e ru n g k a n n h ier n ich t d ie R ede sein. Es geht g ru n d sä tz lich um eine „auf E rfahrung u n d B eobachtung fu ssen d e allgem ein m en sc h ­ lich e E rziehung zur R echtschaffen h eit, G üte und L eb en sk lu g ­ h e it" .81 T rotz d er B etonung d er V e rg e ltu n g sle h re u n d d er so nstig en spät jü d isc h e n Topoi (z.B. W a rn u n g v o r U nzucht, H o ch sch ätzu n g d er B escheid en h eit und R ück sich t auf M itisraeliten ) trifft die Be­ z eich n u n g d er A b o t-U n terw eisu n g als ein e „Ethik der M e d io k ritä ­ te n ”82 v öllig zu. G erad e als so lch e s te llt sie ein ty p isc h e s Beispiel d er P a rä n e se dar: sie zielt m it aller N ü c h te rn h e it auf d en im Leben ein es D u rch sch n ittsm en sch en e rre ic h b a re n F o rtsc h ritt hin. O h n e den Z u stand der V o llk o m m en h eit d ire k t zu p o stu lieren , w ird das Ideal in der T at d u rch sittlich e B esserung a n g estreb t.

79 V gl. K. M a r t i — G. B e e r , A b o t (Väter), G iessen 1927, S. XIV.

80 Ebd., S. XXIII.

81 B. K i i s c h n e r — I. Z i e g l e r , A w o t , Jüdisches Lexikon, Bd. I, 630. 82 H. B r a u n , a.a.O., Bd. I, 10 m it Anm . 3.

(18)

DIE SITTLICHEN MAHNUNGEN 57 3. D a s h e l l e n i s t i s c h e D i a s p o r a - J u d e n t u m W en n d er Einfluss d e r h e lle n istisc h e n D en kart in d e r bis jetzt b esp ro ch en en L ite ratu r d es P a lästin a -Ju d en tu m s u n b e d e u te n d w a r,83 so v e rh ä lt sich das Problem des h e lle n istisc h e n D iaspora-S chrifttum s anders. Im U n te rsc h ied zu d e n b esp ro ch en en W e rk e n des P alästin a- -Jud entu m s, die sich v o rzüg lich in n erh a lb d e r a ltte sta m e n tlic h e n li­ te ra risc h e n u n d h isto risc h e n V o rb ild er b ew egten , sind h ier zugleich alle G a ttu n g e n der g rie c h isc h e n L iteratu r v e rtre te n .

ü b e r d ie lite ra risc h e E ig en art d ieser L iteratu r geben die w en ig en e rh a lte n e n p o e tisc h e n S ch riften A uskunft. A n die p a rä n e tisc h e G a ttu n g kom m en w o h l das M ah n g ed ich t des P seu d o -P h o k y lid es und d ie S prüche d es P seud o -M en an d er am n ä c h ste n heran. D iese pseud- ep ig ra p isc h e n W e rk e griffen m an ch e V erse oder gar W e rk e (bzw. d en N am en) w e itb e k a n n te r V e rtre te r d e r g riech isch en d id a k ­ tisc h e n D ich tu n g auf, um ein e A u sw ah l d e r jüdisch en, für die H eid en g e m e in v erstä n d lic h e n sittlich e n W e isu n g e n zu b ieten . Die Form b eider P ro pag and a-S chriften ist d u rch au s griechisch: freie, u n g e ­ zw u ng en e A n ein a n d erreih u n g v o n w ich tig en T opoi der a ltte s ta m e n t­ lich en Ethik. Das m assa g e b en d e Prinzip ist n ach w ie v o r die T ora G ottes, auf die alle sittlich e n G ru n d sätze z u rü ck g efü h rt w erd en .

Das G esetz u n d d ie V o lk sg e sc h ic h te b ilden ü b e rh a u p t zw ei w ic h ­ tig e B erü h ru n g sp u n k te der D iasp o ra-L iteratu r m it der des M u tte r­ landes. Im A risteas-B rief kom m t dem G esetz h ö ch ste W e ish e it zu,84 w od u rch sich Israel v o n d en h eid n isch en , allerlei L astern frö n en d en V ö lk ern scharf u n te rsc h e id e t (A rist 139.140.142.151-152). Bei a lle r N eig un g zur V e rsö h n lic h k eit m it der h e lle n istisc h e n U m gebung be- h a rrt der V e rfasser auf dem relig iö se n G ep räg e der Ethik. Je d e s sittlich g u tes Tun, je d e T ugend rü h rt von G ott h e r (A rist 200,209. 2.26). Das G esetz tritt als w ic h tig e r V erm ittler e in e r so au sg ep rä g te n T ugend auf und b ild e t d e n A u sg a n g sp u n k t je d e r M ahnung.

Der u tilita ristisc h e und e k le k tisc h e S tand p un kt, d er d er V e rfa s­ ser d ieser Schrift in p a rä n e tisc h e n T eilen v ertritt, v e rb in d e t ihn sow ohl m it d er „h u m an istisch en " W e ish e it d es A lten T e sta m e n ts85 w ie au ch m it h e lle n istisc h e n S tröm u ng en .86 Die P a rän e se b e ste h t aus e in e r R eihe v o n A n frag en des K önigs, w o rau f ein er d er 72

83 V gl. v o r allem M. H e n g e l , J u d e n tu m und H e llen ism u s, T ü b in g e n 1969 u. H. H e g e r m a n n , G rie c h isc h -jü d isc h e s S ch rifttu m , in: L iteratur u nd R elig io n

d e s F rü h ju d e n tu m s, W ü rz b u rg 1973, 163— 180.

84 Vgl. A. P e l l e t i e r , L e ttre d 'A r is té e à P hilocrate, P aris 1962.

85 M an vgl. L. S t a c h o w i a k , A u f d en S p u ren der P aränese im A lte n T e ­

sta m e n t, C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 46 (1976) S o n d erh eft 60

86 Es ist a b e r zu b e m e rk e n , d ass d er e th isc h e U tilitarism u s des A riste a s- Briefes m it dem sto isc h e n T ugend-B egriff, w o d ie T u g en d als so lch e an g es'treb t w ird u n d v o n sich au s d e n Lohn e rte ilt, k au m zu v e re in b a re n ist.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Eine Reihe attributiver Bestimmungen führen immer mehr vom Handelsobjekt weg und hin zu ihr; Sie trennt sich Jetzt, in der Gegenwart - es mag 1965 sein - von ihrem

Wybrana na Matkę Słowa Wcielonego, Maryja jest zarazem pierwociną Jego zbawczego dzieła.. Łaska Chrystusa Odkupiciela zadziałała w Niej z wy- przedzeniem, zachowując Ją od

W epoce promulgacji encykliki Fulgens corona Autor skoncentrował się na zagadnieniu grzechu pierworodnego, słusznie przyjmując, że był to podstawowy kontekst odnowionej

Behalve voor specifieke groepen (studenten, overlastgevende huurders) zijn tijdelijke huurcontracten niet gebruikelijk in de sociale huursector.. Verenigd Koninkrijk is

Znak legitymacyjny nieokreślający imiennie osoby uprawnionej stwierdza obowiązek świadczenia z tym skutkiem, że jakkolwiek dłużnik (wystawca znaku) może domagać się od

Kończąc swoją homilię w Legnicy Jan Paweł II nawiązał właśnie do kształtu kultury polskiej, a także do jej rozwoju na przyszłość: „U schyłku tego wieku

Ebenso verhält es sich mit Pseudo-Aristeas (Anfang des 1. Pseudo-Aristeas lässt den Hohenpriester Eleazar dem Kö­ nige Ptolemaios II Philadelphos die symbolische

Treść pierwszego roz­ działu stanowią rozważania na temat genezy istoty, celu i mocy wiążącej prawa; zagadnienia wzajemnego stosunku prawa pozytywnego do