A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA HISTORIC A 26, 1986 Z b i g n i e w A n u s i k P O ST A Ć J A N A III SOBIESKIEGO W Z A B Y T K A C H IK O N O G R A F IC Z N Y C H X V III W . W ie k X V III p r z y n ió s ł z e so b ą r o z b u d z e n ie z a in te r e s o w a ń h is to r y c z n y c h z n a c z n e j c z ę ś c i o ś w ie c o n e g o s p o łe c z e ń s tw a p o ls k ie g o . U z a s a d n io ną c ie k a w o ś ć b u d z iły w y d a r z e n ia z e p o k i n a jb liż sz e j, z c z a s ó w sa sk ic h i s ta n is ła w o w s k ic h , c z y li o k r e s p a n o w a n ia J an a III. D u że z a in te r e s o w a n ie w zb u d za ła r ó w n ie ż i p o sta ć s a m e g o w ła d c y . Z a u w a ż a ln e są z r e sztą p e w n e p r z y p ły w y i o d p ły w y fa li z a in te r e s o w a n ia o s ie m n a s to w ie c z n e g o s p o łe c z e ń s tw a p o ls k ie g o o so b ą S o b ie s k ie g o . P o d a ją c y m s ię z a u w a ż y ć w y r a ź n y m sp a d k u z a in te r e s o w a n ia p o s ta c ią te g o k ró la w c z a s a c h sa sk ich , n a s tę p u je g w a łto w n y w z r o s t p o p u la r n o śc i J an a III w e p o c e s ta n is ła w o w s k ie j. T rudno n ie w y s n u ć w n io sk u , ż e w sp o m n ia n e ten
d e n c je w ią ż ą s ię w sp o só b w id o c z n y z w y d a r z e n ia m i p o lity c z n y m i n u r tu ją c y m i s p o łe c z e ń s tw o p o ls k ie X V III w .1 Z a in te r e s o w a n ie p o s ta c ią S o b ie s k ie g o w y r a ż a s ię zr e sz tą w ró ż n o r a k ic h form ach . P o sta ć te g o w ła d c y p o ja w ia ją c a s ię w lic z n y c h u tw o r a c h lite r a c k ic h p o ls k ie g o b a ro k u i o ś w ie c e n ia trafia r ó w n ie ż do p r a c o w n i m a la r z y i r z e ź b ia r z y tw o r z ą c y c h w w ie k u X V III. J e s t to lo g ic z n ą k o n s e k w e n c ją k s z ta łto w a n ia s ię m itu Jan a III w św ia d o m o ś c i o s ie m n a s to w ie c z n e g o s p o łe c z e ń s tw a p o l- sk ie q o . W k o n s e k w e n c ji, ik o n o g r a fic z n e p r z e d s ta w ie n ia p o sta c i te g o w ła d c y stw o r z ą sp ó jn ą c a ło ś ć z je g o ob razem p r z e k a z a n y m p r z y sz ły m p o k o le n io m p rzez o s ie m n a s to w ie c z n ą litera tu rę.
P ie r w sz e źród ła ik o n o g r a fic z n e p o ś w ię c o n e p o sta c i z m a r łe g o k róla p o ja w ia ją się n ie o m a l n a za ju trz p o je g o śm ierc i. R ze c z je d n a k c h a r a k
1 R o z w in ię cie z a sy g n a liz o w a n y c h za g a d n ień oraz o m ó w ie n ie o sie m n a sto w ie cz n e j litera tu ry p o ś w ie c o n e j postijci Jana III por. M. A n u s i k , Z. A n u s i k , P o s ta ć Jana III S o b i e s k i e g o w t r a d y c j i h i s t o r y c z n e j e p o k i s a s k ie j , „A cta U n iv er sita tis Lo
d zien sis" 1984, Folia h istorica 18, s. 3— 15 oraz ty c h sa m y ch a u torów , Jan III S o
b ies k i w t r a d y c j i h i s t o f y c z n e j c z a s ó w s t a n i s ł a w o w s k i c h , „ A cta U n iv ersita tis Lodzii'n-
te r y sty c z n a , ż e ś la d y tw ó r c z o ś c i p o ś w ię c o n e j p a m ię c i J a n a III o d n a jd u je m y je d y n ie w p ra c a c h p o w s ta ły c h poza g r a n ic a m i R z e c z y p o sp o lite j. N a p r z e ło m ie w ie k ó w X V II i X V III o ra z w p ie r w sz e j p o ło w ie X V III stu le c ia p o w s ta ło k ilk a r y s u n k ó w i r y c in p r z e d s ta w ia ją c y c h z m a r łe g o k róla. Już w 1697 r. w e d łu g m ie d z io r y tu J a c q u e sà B lon d ean 'a z o sta ła w y k o n a n a w z a k ła d z ie J a k u b a d e R o ssi w R z y m ie r y cin a o w y m ia ra ch 2 3 ,9 X 1 7 ,6 cm . J e st to p o p ie r s ie u k a z u ją c e k r ó la z w r ó c o n e g o n ie c o w p ra w o , w k a r a c e n ie i d e lii p o d b itej futrem . N a p o d s ta w ie r y c in y u m ie s z c z o n o m e d a lio n z u k o r o n o w a n ą tarczą h e r b o w ą R z e c z y p o s p o lite j i ła c iń sk im n a p ise m p o ś w ię c o n y m J a n o w i III. P o n iżej w tr z e c h w ie r sz a c h a r ty s ta z a m ie ś c ił d e d y k a c ję dla k a r d y n a ła B arb erin i. W roku 1702 p o w s ta ła r y c in a , k tó r e j tw ó r c ą je s t B a lred ich F ajat. N a p r o sto k ą t n y m tle u m ie ś c ił a r ty sta o w a ln e p o p ie r s ie S o b ie s k ie g o z w r ó c o n e g o n ie c o w le w o , w k a r a c e n o w e j zb o i i d e lii p o d b ite j futrem . P od zd o b n y m w g ir la n d y k a rtu szem z n a jd u je s ię n a p is w 16 w ie r s z a c h p r z y p o m in a ją c y c z y n y J a n a III. Z p ie r w s z e j p o ło w y X V III w . p o c h o d z i r ó w n ie ż r y cin a N ic o lo B ilh y. J e s t to p o p ie r s ie k r ó la na w p ro st, w k a r a c e n ie i fu t r z a n ej d e lii. Z dobi r y c in ę o w a ln a ram a z e s ty liz o w a n y m i liś ć m i akan-
tu. P od ram ą k a rtu sz z p ię c io p o lo w y m h erb em R z e c z y p o s p o lite j i n a p ise m k u c z c i S o b ie s k ie g o . N a b liż sz ą u w a g ę z a słu g u ją j e s z c z e d w ie r y c in y , k tó r y c h o k r e s p o w s ta n ia m o żn a u s ta lić je d y n ie w p r z y b liż e n iu . Z a lic z y ć je n a le ż y do e p o k i s a s k ie j, ja k o ż e z a m ie s z c z o n e z o s ta ły w p ra c y G. F. C o y er'a , k tó r e j p ie r w s z e w y d a n ie u k a z a ło s ię w W a r s z a w ie w rok u 17612. P ie r w sz a z r y c in o w y m ia r a c h 13,7 X 8 cm w y k o n a n a z o s ta ła p rzez P ierre'a C hanu. P r z e d sta w ia ona p o p ie r sie J an a TH z w r ó c o n e g o З/4 w le w o , w k la s y c z n e j zb roi z n a r z u c o n y m na n ią futrem , w o w a ln e j ra m ie z n a p ise m Jan S o b i e s k i , R oi d e P o lo g n e . N a p o d sta w ie p o w y ż s z e j r y c in y , J e a n B a p tiste G arand w y k o n a ł r y su n e k , w ie r n ie k o p iu ją c y r y s y tw a r z y k r ó la i sp o só b je g o u k a z a n ia p rzez C hanu. N a s t ę p n a z d w ó c h w sp o m n ia n y c h r y c in w y s z ła sp od r y lca G o ttlie b a Cru- siu sa . J e s t to p o p ie r s ie J a n a ITI z w r o c ie 3/4 na le w o , w zb roi o c h a r a k te r z e k la s y c z n y m z z a r z u c o n y m na ram ion a futrem . W p r o sto k ą tn e j o b w ó d c e u m ie s z c z o n a j e s t o w a ln a ram a z n a p ise m J o h a n n e s S o b ie s k i,
K o e n ig v o n P o h le n 9.
In n ą form ą p a m ię c i o J a n ie S o b ie sk im b y ło u fu n d o w a n ie mu, u s c h y ł k u e p o k i sa sk ie j, p o m n ik a n a g r o b n e g o w k a te d r z e w a w e ls k ie j. D z ia ła ją c y na te r e n ie K r a k o w a a r c h ite k t F r a n c isz e k P la c ie li w 1757 r. z a p r o
* G. F. C o y e r , H is to i r e d e Jean S o b ie s k i, Roi P o lo g n e, t. 1— 3, Varsovie» 1761. 3 W s z y s tk ie o m ó w io n e r y c in y z a c h o w a ły s ię w zbiorach M uzeu m N a r o d o w e g o w W a rsza w ie. Por. K a t a lo g w y s t a w y z a b y t k ó w z c z a s ó w k r ó la St efana i Jana 41, W .ir z r.va tO""*, s. "! 01.
je k to w a ł p o m n ik i n a g r o b n e J an a III i M ic h a ła K o ry b u ta , k tó r e w roku 1760 w y k o n a ł z n a n y rzeźb ia rz Jan M r o w iń sk i4.
S p o śró d lic z n y c h , p r z e w a ż n ie a n o n im o w y c h p o r tr e tó w e p o k i s a sk ie j, w sp o m n ą o je d n y m z a le d w ie w izer u n k u S o b ie s k ie g o 5. M am tu na m y śli z a m ó w ie n ie , ja k ie d la g a le r ii n ie ś w ie s k ie j z ło ż y ł w n u k s io s tr y k róla i n a b y w c a dóbr ż ó łk ie w s k ic h , M ic h a ł K a zim ierz R a d z iw iłł „R ybeńko" . Z a m ó w ie n ie R a d ziw iłła n ie s ta n o w i z r e sz tą z ja w isk a o d o s o b n io n e g o , w tym sa m y m c z a s ie p o w s ta ły b o w ie m r ó w n ie ż i in n e p o r tr e ty J a n a III.
E poka s ta n is ła w o w s k a n io są c a z e so b ą z a u w a ż a ln y w z r o st z a in te r e s o w a n ia p r z e s z ło ś c ią n a ro d u sp o w o d u je , ż e r o z w ija ć s ię b ę d z ie m a la r s tw o p o ś w ię c o n e w ie lk im w y d a r z e n io m z d z ie jó w P o lsk i, m a la r stw o p r o p a g u ją c e w sp o só b s z c z e g ó ln ie s iln y k u lt z a s łu ż o n y c h w ła d c ó w . T e te n d e n c je sp o tk a ją s ię z w y r a ź n y m p o p a r c ie m z e s tr o n y S ta n isła w a A u g u sta . W y r a z e m ta k iej p o s ta w y k ró la b ęd ą z a m ó w ie n ia na w ie lk ie p łó tn a o te m a ty c e h is to r y c z n e j z d o b ią c e s a le Z am ku W arszaw sk iego® . A r ty ś c i tw o r z ą c y na z a m ó w ie n ie k r ó la , b ąd ź m e c e n a s ó w z g ro n a a r y sto k ra cji, n ie m o g li rz ecz ja sn a p o m in ą ć m ilc z e n ie m n ie tak z n ó w o d le g łe j e p o k i J a n a III, jak r ó w n ie ż i p o sta c i s a m e g o z w y c ię z c y sp od W ie d nia. Z w ła sz c z a la ta o s ie m d z ie s ią te i setn a r o c z n ica o d s ie c z y w ie d e ń sk ie j in s p ir o w a ły a r ty s tó w d o p o d e jm o w a n ia p rac p o ś w ię c o n y c h c z a som S o b ie s k ie g o . S c h y łe k X V III s tu le c ia p r z y n o s i też n a jo b fitsz y za só b źr ó d e ł ik o n o g r a fic z n y c h p o ś w ię c o n y c h J a n o w i III. W p ie r w s z y m r z ę d z ie n a le ż y ch y b a p r z y p o m n ie ć d z ie ła sz ta n d a r o w e g o a r ty s ty e p o k i s t a n is ła w o w s k ie j — M a r c e lle g o B a c c ia r e lle g o . N a z a m ó w ie n ie S ta n isła w a A u g u sta w y k o n a ł o n d w a s ły n n e c y k le o b r a z ó w : P o c z e t k r ó l ó w p o l s k ic h oraz s z e ś ć d u ż y c h k o m p o z y c ji h is to r y c z n y c h . P o c z e t k r ó l ó w p o l s k ic h z o sta ł w y k o n a n y do G a b in etu M a r m u r o w e g o Z am ku W a r s z a w s k ie g o . S k ła d a ją się na n ie g o 22 p ó łfig u r a ln e w iz e r u n k i w ła d c ó w P o l ski. P ortret Jana III w y r ó ż n ia s ię (w raz z c zterem a in n ym i) o w a ln y m k sz ta łte m s tiu k o w y c h , b o g a to r z e ź b io n y c h i z ło c o n y c h ram ora z tłem s p e c ja ln ie u d r a p o w a n y c h lw ic h skór. M a lo w a n y je s t o le jn o na b la s z e m ie d z ia n e j o w y m ia r a c h 70,5 X 54,5 cm . B a c c ia r e lli p r z e d sta w ił k ró la z w r ó c o n e g o 3/4 w p ra w o z p o d g o lo n ą c z u p r y n ą i o b fity m i w ą sa m i, w w ie ń c u la u r o w y m na g ło w ie , w a n ty k iz o w a n e j zb roi o ra z c ie m n o c z e rw o n y m p ła sz c z u p o d b ity m ry sia m i, u d ra p o w a n y m i sp ię ty m na r a m ie niu c ię ż k ą k lam rą. P ie rś w ła d c y zdobi ła ń c u c h z o rd erem św . D ucha. W iz e r u n e k Jan a III, ż y w y , p la s ty c z n y , o s iln ie p o d k r e ś lo n y c h c e c h a c h
4 S z tu k a p o l s k a c z a s ó w n o w o ż y t n y c h , rod. W . T o m k i e w i c z , Łódź— W arszaw a
1955, cz. II (1650— 1764), s. 67.
5 T. D o b r o w o l s k i , M a l a r s tw o p o l s k i e 1764— 1964, W ro cła w 1968, s. 20.
* T. M a ń k o w s k i , M e c e n a t a r t y s t y c z n y S t a n is ła w a A u g u s ta , W a rsza w a 1976,
p o r tr e to w y c h i ż y w y m k o lo r y c ie n a le ż y do g r u p y b a rd ziej u d a n y ch p o r tr e tó w p ę d z la B a c c ia r e lle g o 7. M a r c e lli B a c c ia r e lli je s t r ó w n ie ż tw ó r cą s ły n n e g o c y k lu h is to r y c z n e g o w y k o n a n e g o dla w a r s z a w s k ie j r e z y d e n c ji S ta n isła w a A u g u sta , s k ła d a ją c e g o s ię z s z e ś c iu d u ż e g o form atu k o m p o z y c ji z e sc e n a m i z d z ie jó w P o lsk i, z k tó r y c h jed n a n o si ty tu ł O s w o b o d z e n i e W i e d n i a p r z e z Ja n a S o b i e s k i e g o 8. P łótn a te p o w s ta ły w la ta c h 1782— 1786, a le O s w o b o d z e n i e W i e d n i a b y ło p r a w d o p o d o b n ie d ru gą k o m p o z y c ją c o do k o le jn o ś c i p o w sta n ia , p o n ie w a ż b y ło o n o g o t o w e już w 1783 r. na o b c h o d y 1 0 0 -ro czn icy z w y c ię s tw a pod W ie d n ie m 9. O s w o b o d z e n i e W i e d n i a je s t o le jn y m p łó tn e m o w y m ia ra ch 334 X 286 cm , z n a p ise m na ra m ie V i e n n a lib e r ta ta . U k a z u je S o b ie s k ie g o na w s p ię ty m k o n iu z w r ó c o n y m 3/4 w le w o . P o sta ć k ró la w y ró żn ia s ię b a r w n o śc ią na o g ó ln y m tle sz a r o z ło ty m p o z o s t a ły c h partii ob razu . J an III z w r ó c o n y na w p r o st, le w ą r ęk ą trzym a c u g le , p ra w ą w s k a z u je k ie r u n e k n a ta rcia . U b r a n y je s t w h ełm sr e b r n o -z ło ty z b ia ły mi p ióram i, żu p an i b u ty w to n a c ji z ło te j, n ie b ie s k ie sp o d n ie i c z e r w o n y p ła sz c z . Za k r ó le m w id o c z n a je s t (c z ę śc io w o ) p o sta ć je ź d ź c a tr z y m a ją c e g o b u ń c z u k i g ł o w y d w ó c h in n y c h p o sta c i. N a p ie r w s z y m p la n ie , p rzy p r a w e j k r a w ę d z i obrazu u m ie ś c ił a r ty sta c h o r ą ż e g o tr z y m a ją c e a o sztan d ar. N a le w o , w g łę b i ob razu u k a z a n a je s t sc e n a w o je n n a , z a z n a czo n a jed n ak b ard zo s z k ic o w o , c h o ć d y n a m ic z n ie . W id o c z n a ie st r ó w n ie ż d u ża p artia n ie b a w k o lo r a c h z h a r m o n iz o w a n y c h z c a ło ś c ią ob ra z u 10. O s w o b o d z e n i e W i e d n i a , p o d o b n ie jak p o z o s ta łe o b r a z y z te j s e r ii, je st w su m ie k o m p o z y c ją k o n w e n c jo n a ln ą i tea tra ln a , p o z b a w io n a z n a m io n a łę b s z e j w ie d z y h isto r y c z n e j, s z c z e a ó ln ie w d z ie d z in ie r e a lió w , c o w o w y m c z a s ie n a le ż a ło do z ja w is k n a tu r a ln y c h i w ła ś c iw ie n o - w s z e c h n y c h 11. B a c c ia r e lli je st ta k ż e a u to rem k o m p o z y c ii z a ty tu ło w a n i! A p o t e o z a Jana III. O braz ten z o s ta ł w y k o n a n y na p o le c e n ie S ta n isła w o A u g u sta w rok u 1783, a w ię c w z w ią z k u z o b ch o d a m i s e t n e i TOcznîcv z w y c ię s t w a p o d W ie d n ie m . J e s t to d u ż e o le in e p łó tn o o w y m ia r a c h 325 X 300 cm , p r z e d s ta w ia ją c e p o s ta ć k r ó la , k tó r y w z n o s i s ie nad z ie m ią na b ia ły m k o n iu z w r ó c o n y m w p ra w o . N a p ie r w s z y m p la n ie , w n r a
-7 A. C h y c z e w s k a , M a r ce lli Bac ciare lli p i e r w s z y m a la r z d w o r u S ta n is ła w a A u g u s t a , R o z w ó j t w ó r c z o ś c i , rkps, s. 105— 106, 110. Zob. te ż M a r ce lli Ba cciarelli (1731— 1818). P r z e w o d n i k p o w y s t a w i e , W a rsz a w a 1970 oraz P o r t r e t y o s o b i s t o ś c i p o i s k i c h z n a j d u j ą c e s i ę w p o k o j a c h i ga ler ii p a ła cu w W i l a n o w i e . K a ta lo g , W a rsza w a
1967, s. 266— 270, 286.
8 P o zo sta łe płótna: K a z i m ie r z W i e l k i , W ł a d y s ł a w J agiełło, H o łd Pru ski, Un ia Lu
b e ls k a i T r a k ta t C h o c i m s k i z 1621 r.
9 K. B a r t k i e w i c z , O b r a z d z i e j ó w o j c z y s t y c h w ś w i a d o m o ś c i h i s t o r y c z n e / w P o ls ce d o b y O ś w ie c e n ia , P ozn ań 1979, s, 176.
10 С h у с z e w s k a, op. cit., s. 171— 172. 11 D o b r o w o l s k i , op. cif., s. 31.
w y m rogu, w y r ó ż n ia s ię r e a lizm e m i p la sty k ą gru p a trzec h ż o łn ie r z y u s ta w ia ją c y c h arm atę. Z le w e j s tr o n y u m ie ś c ił a rty sta p o d o b n ie m a lo w a n ą p o sta ć m ęsk ą z sza b lą w d ło n i. B yć m o że je s t to k r ó le w ic z Jak u b k tó ry b y w a ł u m ie s z c z a n y na o b r a za ch b a ta lii w ie d e ń s k ie j p o w s ta ły c h w w ie k u X V II. K o m p o z y c ją p ie r w s z e g o p la n u na o b r a z ie B a c c ia r e lle - g o u z u p e łn ia k ilk a s z k ic o w y c h s y lw e te k . W g łę b i w id n ie je sz ero k a p r z e str z eń n ie b a i z ie m i z z a r y s o w a n y m i le k k o p o sta c ia m i je ź d ź c ó w , fr a g m en tem b itw y i o d le g łą s y lw e tk ą W ie d n ia z k a te d r ą św . S z c z e p a n a 12. Z p r a c o w n i B a c c ia r e lle g o w y s z e d ł r ó w n ie ż o b raz A p o t e o z a J a na III, z a c h o w a n y w P a ń s tw o w y c h Z b iorach S ztu k i na W a w e lu , k tó r y to o b ra z je st b ard zo z b liż o n y k o m p o z y c y jn ie , k o lo r y s ty c z n ie , a n a w e t p od w z g lę d e m w y m ia r ó w , do ob razu z Zam ku K r ó le w sk ie g o . I s tn ie je p r z y p u sz c z e n ie , ż e ob raz ten m o że b y ć rep lik ą p łó tn a Jana III p o d W i e d n ie m , ta k ż e p ęd zla B a c c ia r e lle g o , z a m ó w io n e g o u m istrza w la ta c h d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h X V III w . p rzez p o d k a n c le r z e g o lite w s k ie g o , K a zi m ierza K o n sta n te g o P la tera do p a ła c u w K r a sła w iu w d a w n y c h In fla n tach P o ls k ic h 13.
U sc h y łk u X V III w. p o w s ta ły r ó w n ie ż lic z n e k o p ie h is to r y c z n y c h o b r a z ó w B a c c ia r e lle g o . Z a g a d n ie n ie k o p ii i p o w tó r z e ń c y k lu B a c c ia r e l le g o je st zre sz tą m a ło z n a n e i n ie z a w s z e j a s n e 14. S ta n isła w A u g u st p o le c ił r y s u n k o w e p o w tó r z e n ie c a łe j se rii J erzem u S z e y m e d e r o w i w la ta ch 1781— 1783. W śr ó d r y su n k ó w S z e y m e d e r a zn a jd u je się ta k ż e p o r tret S o b ie sk ie g o . In n y m p o w tó r z e n ie m se rii m a la r sk ie j B a c c ia r e lle g o sa o b r a z y K. A le k s a n d r o w ic z a . P o rtret J an a III z o s ta ł w y k o n a n y p rzez te g o m alarza ok. 1785 r. J e s z c z e inną k o p ią p ortretu J an a III z k o ń c a X V III w. je s t o le jn e p łó tn o p r o sto k ą tn e o w y m ia r a c h 6 9 X 5 0 cm, z n a
p isem na w s tę d z e u dołu, p o d a ją c y m ro k od b ioru , im ię p a n u ją c e g o oraz d łu g o ść je g o p a n o w a n ia . J e s t to p r a w d o p o d o b n ie p ra ca M a te u sz a T o k a r sk ie g o lub Jan a B ogu m iła P ler sc h a , w y k o n a n a na p o le c e n ie S ta n isła w a A u g u sta w roku 1796. R ó w n ie ż na p o le c e n ie te g o k ró la w y b ito c y k l 23 m ed ali, b ę d ą c y c h p o w tó r z e n ie m P o c z tu k r ó l ó w p o l s k i c h B a c c ia r e lle g o . W e d łu g r y s u n k ó w S z e y m e d e r a m e d a le z o s ta ły w o k o n a n e p rzez Jana F ilip a H o lz h a u sse r a oraz Jan a Jakuba R eich ela . M ed a l Jan a III p o w sta ł p ra w d o p o d o b n ie w o k r e s ie od p a źd ziern ik a 1796 r. d o sty c z n ia 1797 r., w g r u p ie o sta tn ic h 6 stem p li, k tó r e z o s ta ły w y k o n a n e już po fo r m a ln y m za m k n ięciu m e n n ic y . M ed a l ma śr e d n ic ę 45 mm. N a a w e r s ie z n a jd u je się p ortret k róla z n a p isem J o a n n e s III S o b ie s c iu s , na rew
er-12 С h у с z o w s k a, op. cit., s. 173.
13 E. C h w a l c w i k , Z b io r y p o l s k i e , a rc h iw a , b i b lio te k i, g a b i n e ty , ga lerie , m u zea
i inn e z b i o r y p a m i ą t e k p r z e s z l o i c i w o j c z y ź n i e i na o b c z y ź n i e , w p o r z ą d k u a l f a b e t y c z n y m w g m i e j s c o w o ś c i u ło ż o n e, t. 1, W a r sz a w a — K rak ów 1926, s. 260— 261.
s ie z a ś n a p is ła c iń sk i. W p o r tr e c ie na m ed a lu z a c h o w a n e z o sta ło p o d o b ie ń s tw o tw a rz y , stroju i a k c e s o r ió w , w iz e r u n e k k róla z o sta ł je d y n ie d o s to s o w a n y d o u ję c ia p r o filo w e g o .
S p o śró d in n y c h tw ó r c ó w e p o k i s ta n is ła w o w s k ie j trzy r y c in y p o ś w ię c ił S o b ie sk ie m u z n a k o m ity D a n ie l C h o d o w ie c k i. P ie r w sz a z n ich n o si ty tu ł K ró l S o b i e s k i n i e c i e r p l i w i e p r z e r y w a r o z m o w ę z c e s a r z e m L e o p o l d e m p o d W i e d n i e m w ro k u 1683. N a p ie r w s z y m p la n ie r y c in y u k a z a n y je s t S o b ie sk i na b ia ły m , sp ię ty m k o n iu z w r ó c o n y m w le w o . Ja n III w stro ju p o lsk im , z tarczą w le w e j r ę c e , p ra w ą s ię g a do k o łp a k a z p ióram i, w g e ś c ie z a p e w n e p o ż e g n a n ia . P o sta ć k ró la p r z e d sta w io n a je s t w ruchu, b a rd zo p la s ty c z n ie i d y n a m ic z n ie , z w id o c z n y m p e w n y m o ż y w ie n ie m , w z b u r z e n ie m w r ę c z na tw a rzy . K o n tr a stu je z nią u m ie s z czo n a w le w y m ro g u obrazu sta ty c z n a s y lw e tk a c e sa r z a L eop old a. C e sarz d o sia d a b ia łe g o k o n ia , p ra w ą ręk ą się g a d o k a p e lu sz a . Z c a łe j jen o p o s ta c i b ije ch łó d . N a d ru g im p la n ie w id o c z n e są w g łę b i s y lw e tk i je ź d ź c ó w , z a r ó w n o n ie m ie c k ic h , jak i p o lsk ich , to w a r z y s z ą c y c h ob u m on arch om . W a r to z w r ó c ić u w a g ę na fakt, ż e r y cin a C h o d o w ie c k ie g o , w s w y c h o g ó ln y c h z a r y sa c h k o m p o z y c y jn y c h zb liżo n a je s t do ob razu F r a n c iszk a S m u g le w ic z a p r z e d s ta w ia ją c e g o P o w i t a n i e c e s a r z a L e o p o ld a z k r ó l e m J a n e m III p o o s w o b o d z e n i u W i e d n i a . O b raz ten m a lo w a n y na p łó tn ie , o w y m ia r a c h 122 X 213 cm , o d z n a c z a ją c y s ię ś w ie tn y m k o lo r y tem , d u żą in tu icją h isto r y c z n ą au to ra i sta r a n n y m w y k o ń c z e n ie m , n a le ż a ł do se r ii m a lo w a n y c h p rzez S m u g le w ic z a S c e n z d z i e j ó w o j c z y s - t y c h ls. P o n ie w a ż o b ie k o m p o z y c je p o w s ta ły w la ta c h d z ie w ię ć d z ie s ią
ty c h X V III w . i b y ły p r a w d o p o d o b n ie so b ie w s p ó łc z e s n e , tru d n o jest d zisia j z c a łą p e w n o ś c ią u sta lić , c z y istn ie ją m ię d z y n im i ja k ie ś b e z p o ś r e d n ie zw ią z k i, c z y te ż p o w s t a ły o n e n ie z a le ż n ie od sie b ie . D ruga r y c in a C h o d o w ie c k ie g o n o si ty tu ł S o b i e s k i g r o m i T a t a r ó w w 1672 roku. N a r y c in ie a u to r u c h w y c ił m o m e n t tuż po je d n e j z b ite w . N a p ie r w s z y m p la n ie p r z e d s ta w ił s c e n ę w y z w a la n ia z w ię z ó w ja sy r u oraz ra d o ść lu d u z o d z y s k a n e j w o ln o ś c i. S o b ie sk i w g łę b i ob razu , na b ia ły m k o n iu , w o to c z e n iu z b r o jn y c h i o s w o b o d z o n e j lu d n o śc i sp o g lą d a na w i w a tu ją c e w o jsk o , c ią g n ą c e p rzed nim w ą w o z e m z o b n a żo n y m i sz a b la m i i w r a z z n im i d z ię k u je B ogu za o d n ie s io n e z w y c ię s tw o . W s z y s tk o to p r z e d s ta w io n e ż y w o , p la s ty c z n ie , u c h w y c o n e jak g d y b y na g o r ą c o z fo to g r a fic z n ą d o k ła d n o śc ią , a n ie r y to w a n e p o stu p r z e s z ło la ta ch . T r z e c ią i o sta tn ią z o m a w ia n y c h r y c in C h o d o w ie c k ie g o je s t o w a ln e p o p ie r s ie S o b ie s k ie g o . P r z e d sta w ia o n o J an a III z p o d g o lo n ą czu p ry n ą , z p o d k r ę c o n y m i w ą sa m i, z w r ó c o n e g o 3^4 w le w o . N a r a m io n a c h k r ó la
15 E. R a s t a w i e c k i , S ł o w n ik m a la r z ó w p o l s k i c h t u d z i e ż o b c y c h w P o ls ce o s i a d
sp o c z y w a d e lia p od b ita futrem , sp ięta pod s z y ją o zd o b n ą zap on ą. O m a w ia n e p o w y ż e j r y c in y C h o d o w ie c k ie g o po raz p ie r w s z y z o s ta ły z a m ie s z c z o n e w ,.B erliń sk im K a len d a rzu H is to r y c z n o -G e n e a lo q ic z n y m na rok 1796"«.
W 1794 r. p o w sta ł r y su n e k Jan a Piotra N o rb lin a pt. O b l ę ż e n i e C h o cim ia . G łó w n ą p o sta c ią w tej k o m p o z y c ji je st u m ie s z c z o n y na p ie r w sz y m p la n ie, m ło d y ż o łn ie r z s to ją c y p rzed sz a ń c e m i w y d a ją c y ro zk az do g e n e r a ln e g o sztu rm u na u m o c n io n y o b ó z ch o c im sk i. H etm a n S o b ie sk i u k a z a n y z o sta ł na dru gim p la n ie , w m o m e n c ie , g d y ż o łn ie r z e p o m a g a ją mu d o sta ć s ię na w a ł y 17. P o m ija ją c d u ż e n ie ś c is ło ś c i h is to r y c z n e, pod w z g lę d e m a r ty s ty c z n y m b itw a z o sta ła p r z e d sta w io n a z dużą w e r w ą i b ard zo p la s ty c z n ie . A r ty sta z n ie z w y k łą d y n a m ik ą u k a z a ł z a c ię ty n ap ór m a sy lu d zk iej sztu rm u ją ce j p o z y c je w r o g a p r z y a k o m p a n ia m e n c ie d zia ł b iją c y c h zza u m o c n ie ń . W d orob k u N o rb lin a z n a jd u je s ię r ó w n ie ż k o m p o z y c ja z a ty tu ło w a n a O d s i e c z W i e d n i a . J e s t to jed n a k r y su n e k b ardzo sła b y , h is to r y c z n ie b e z b a r w n y , w y k o n a n y p r a w d o p o d o b n ie pod k o n ie c je g o ż y c ia 18.
U sc h y łk u w ie k u X V III p o ś w ię c o n o S o b ie sk ie m u j e s z c z e d w ie p ra ce ik o n o g r a fic z n e . J e d n ą z n ic h je s t r y s u n e k w s p o m n ia n e g o już F. Sm u- g le w ic z a . J e s t to p o w s ta łe p ra w d o p o d o b n ie pod k o n ie c s tu le c ia p o p ie r s ie Jana III u k a z a n e g o w sk r ę c ie 3/4 w le w o . K ról w y s tę p u j e w zbroi z w stę g ą , z p r a w e g o r a m ien ia na le w y bok oraz w d e lii p o d b itej futrem , pod sz y ją s p ię te j z a p o n ą 1*1. W ty m sa m y m m n iej w ię c e j c z a s ie p o w s ta ła r ó w n ie ż ry cin a w y k o n a n a p rzez J o h a n a B oehm a, k tó ra w z o r o w a n a b y ła na w c z e ś n ie js z y m o b ra zie m a lo w a n y m p rzez J an a K u p e tz k y ’eg o . Jan III p r z e d s ta w io n y je s t na n ie j d o k o la n , z w r ó c o n y 3/4 w le w o , u b ra n y w d e lię i żu p an , le w ą ręką w sp ie r a s ię na k a r a b e li. U d o łu r y c in y u m ie sz c z o n o la k o n ic z n y n a p is — Jan III S o b i e s k i 20.
L iczn e o b r a z y i r z eźb y p r z e d s ta w ia ją c e S o b ie s k ie g o p o w s t a w a ły w e p o c e s ta n is ła w o w s k ie j n ie ty lk o w s to lic y , le c z r ó w n ie ż w o ś rod k ach p r o w in c jo n a ln y c h . J e g o p o r tr e t n a tu r a ln e j w ie lk o ś c i n a m a lo w a ł na z a m ó w ie n ie J. M. O s s o liń s k ie g o K arol B ach 21. W la ta c h 1786— 1788 w p o z n a ń s k ie j r e z y d e n c ji m a r sz a łk a w i e lk ie g o l it e w s k ie g o W ła d y s ła w a R. G u r o w sk ie g o w sali n a z w a n e j „C zerw oną" , w su p rap o rta c h u m ie s z c z o n o m e d a lio n y , w k tó r y c h na g ła d k im ,
10 D an ie l C h o d o w i e c k i , 64 r e p r o d u k c j e , tek a w oprać. W . Z a w a d z k i e g o , W ar
szaw a 1953, s. 12.
17 M. P o r ę b s k i , P r o b l e m a t y k a h i s t o r y c z n a w t w ó r c z o ś c i Jana Piotra N or bli na, „B iu letyn H istorii Sztuki" 1952, R. XIV, nr 1, s. 56— 57.
18 A. K ę p i ń s k a , Jan Piotr N o r b li n , W r o cła w 1978, s. 71. 19 K a t a lo g w y s t a w y . . . , s. 105.
*э Ibid., s. 104.
c z a r n y m tle w y r a ź n ie r y su ją s ię p ła s k o r z e ź b n e w iz e r u n k i k il ku w ła d c ó w P o lsk i, w tym Jan a III na k o n iu . W iz e r u n e k S o b ie s k ie g o c e c h u je h is to r y c z n a w ie r n o ś ć r y s ó w tw a r z y i stro ju . B liżej n ie z n a n y rze źb ia rz w z o r o w a ł s ię p r a w d o p o d o b n ie na p r a c a c h B a c c ia r e lle g o z Z am ku W a r s z a w s k ie g o 22. P o m ija ją c już o m a w ia n ie in n y c h p r z e d sta w ie ń p o sta c i S o b ie s k ie g o , jak c h o ć b y d o s k o n a le z n a n e g o p o m n ik a k o n n e g o d łu ta F ra n c isz k a P inka, m ożn a c h y b a z a r y z y k o w a ć tw ie r d z e n ie , ż e J an III i j e g o e p o k a n a le ż ą d o m o ty w ó w s z c z e g ó ln ie c z ę s to u k a z y w a n y c h p rzez a r ty s tó w X V III w . C z ę s to tliw o ś ć p o w s ta w a n ia w iz e r u n k ó w S o b ie s k ie g o n ie rozk ład a s ię je d n a k r ó w n o m ie rn ie na c a łe s tu le c ie . O ile b o w ie m w e p o c e s a s k ie j p o s ta ć J an a III ty lk o sp o r a d y c z n ie trafia d o sztu k p la s ty c z n y c h , to w c z a s a c h s ta n i sła w o w s k ic h o b se r w u je m y b ez m ała e k s p lo z ję z a in te r e so w a n ia a r ty s tó w o so b ą k róla. P u n k tem k u lm in a c y jn y m te g o n a w ro tu d o te m a ty k i z w ią z a n e j z S o b ie sk im są lata o s ie m d z ie s ią te X V III w . J e st to o t y le z ro zu m ia łe, ż e ten r e n e s a n s z a in te r e s o w a n ia p o sta c ią J a n a III w sz tu ce, z b ie g a s ię z a r ó w n o z se tn ą r o c z n ic ą o d s ie c z y w ie d e ń s k ie j, jak i z fo r so w a n y m p rzez S ta n isła w a A u g u sta a n ty tu reck im k ie r u n k ie m p o lity k i R z e c z y p o sp o lite j. N ie m ożn a r ó w n ie ż p r z e c e n ić z n a c z e n ia , ja k ie m ia ło w tym p r zy p a d k u z b ie g n ię c ie się te n d e n c ji a r ty s ty c z n y c h z u ja w n ia ją c y m i s ię w n a u c e h isto r y c z n e j te n d e n c ja m i do u k a z y w a n ia ś w ie tn o ś c i d a w n e j, s iln e j i sz a n o w a n e j p rzez są s ia d ó w R z e c z y p o sp o lite j. S p lo t w y m ie n io n y c h p o w y ż e j c z y n n ik ó w p r z y n ie ść m iał k ilk a prac ik o n o g r a fic z n y c h p o ś w ię c o n y c h S o b ie sk ie m u n a w e t w la ta c h d z ie w ię ć d z ie s ią ty c h , la ta c h r o z b io ró w i u p ad k u n ie p o d le g łe j R z e c z y p o sp o lite j.
In stytu t H istorii Uf. Z akład H istorii P o w szec h n ej
N o w o ż y tn e j I N a jn o w sz e j
Z b ig n ie w A n u s i k
LE PER SO N N A G E DE JE A N III SOBIESKI D A N S L'ICONOGRAPHIE DU XVIIIème SIÈCLE
Le XVIlIém* s iè c le é v e illa l'in térêt h isto riq u e de la s o c ié té p o lo n a ise. C et intérêt com prit au ssi l'ép o q u e et le p er so n n a g e du roi Jean III S o b iesk i. N o n se u le m en t les h isto rien s et les h om m es de lettr es s'in té re ssa ie n t au roi, le s r ep résen ta n ts d es arts p la stiq u es, e u x au ssi, p a r ta g ea ien t c e t intérêt. Les p rem ières so u rc e s ico n o g ra p h iq u es c o n sa c r ée s à Jean III apparurent a u -d elà des fro n tières de la R épu blique v ers la fin
s* Z. О s t r o w s k a-K ę b ł o w s k a , A r c h i t e k t u r a p a ł a c o w a II p o ł o w y X V II I w i e
ku w W i e l k o p o i s c e , [w:] Prace K o m is ji H is to r ii S z tu k i, t. 8, z. 2, P ozn ań 1969, s.
du X V lIIèmi' ot au co m m en cem en t du X V IIIèm e siè c le s . D an s le p a y s, p lu sieu rs portraits a n o n y m es du so u v e r a in furent créés. V ers la tin de l ’ép o q u e sa x o n n e , on lui fon d a un m onu m en t fu n éraire das la cath éd r a le d e W a w el.
Parmi le s a rtistes p eig n a n t ou scu lp ta n t le s e ffig ie s d e S o b iesk i, il faut citer: M arcel B acciarelli, Jerzy S ze y m ed er , K. A le k sa n d r o w icz , M a teu sz T okarsk i, Jan Bo g u m ił P lersch , D an iel C h o d o w ie ck i, F ra n ciszek S m u g lew icz, Jan Piotr N orb lin , J o han n Boehm , et b ea u co u p d'autres. Les plu s n o m b reu ses r ep résen ta tio n s p la stiq u e s de J ea n 111 S o b iesk i viren t le jour d an s le s a n n ée s q u a tre-v in g ts du X V IlIème s iè c le . La r en a issa n c e de l ’in térêt à la p erso n n e du roi c o ïn cid a a v e c le cen ten a ir e d e la b a ta ille d e V ie n n e et la d ir ec tio n an ti-tu rqu e do la p o litiq u e de la R épu blique P o lo n a ise la n c é e par S ta n isla s A u g u ste. On peut au ssi rem arquer que le s te n d a n ce s a rtistiq u es se p ro d u isa ien t en m êm e tem p s q u e le s te n d a n ce s à p résen ter la su p é riorité de l'a n cie n n e R ép u b liq u e se m a n ife sta n t dan s le s s c ie n c e s h isto riq u es. Le co n co u rs d es fa cteu rs c ité s fit q u e le s o u v r a g e s ico n o g ra p h iq u es co n sa c r é s J ea n III ap p a ra issa ien t au ssi v e r s la lin de a n n ées q u a tre-v in g t-d ix , pend ant le s p artages et la ch u te p o litiq u e de la R ép u b liq u e in d ép en d a n te.
