Ukraina i Ukraińcy
w polskiej myśli politycznej
Od końca XIX wieku
Kraków 2013
Ukraina i Ukraińcy
w polskiej myśli politycznej
Od końca XIX wieku
Recenzenci: prof. dr hab. Krystyna Chojnicka prof. dr hab. Włodzimierz Bernacki
Opieka wydawnicza: Halina Baszak-Jaroń
Projekt okładki: Oleg Aleksejczuk
Zdjęcie na okładce: Panorama Lwowa, foto Oleg Aleksejczuk
Adiustacja: zespół
ISBN 978-83-7571-222-3
Copyright© by Barbara Stoczewska
Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Kraków 2013
Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani magazynowana w sposób umożliwiający ponowne wykorzystanie,
ani też rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie
za pomocą środków elektronicznych, mechanicznych, kopiujących,
nagrywających i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody właściciela praw autorskich Na zlecenie:
Krakowskiej Akademii
im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego www.ka.edu.pl
Wydawca:
Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. – Ofi cyna Wydawnicza AFM, Kraków 2013
Słowo wstępne ... 7
Część pierwsza Polska myśl polityczna wobec Ukraińców i Ukrainy do wybuchu I wojny światowej ... 13
Wprowadzenie. Ukraińcy i kwestia ukraińska w Galicji i w Rosji do wybuchu I wojny światowej ... 15
W Galicji ... 15
W Rosji ... 30
Rozdział 1. Konserwatyści ... 39
1. Polski konserwatyzm – uwagi ogólne ... 39
2. Ukraińcy i Ukraina w myśli politycznej konserwatystów galicyjskich 44 2.1. Konserwatyści krakowscy ... 52
2.3. Podolacy ... 63
Podsumowanie ... 68
Rozdział 2. Narodowi Demokraci ... 71
1. Źródła i główne idee polskiego nacjonalizmu – rozważania wstępne 71 2. Ukraińcy i kwestia ukraińska w myśli politycznej Narodowej Demokracji ... 81
Podsumowanie... 92
Rozdział 3. Ludowcy ... 95
1. Główne założenia myśli politycznej ludowców ... 95
2. Ludowcy wobec kwestii ukraińskiej i problematyki narodu ... 100
Podsumowanie ... 113
Rozdział 4. Socjaliści ... 115
1. Problematyka narodu w polskiej myśli socjalistycznej do wybuchu I wojny światowej ... 115
2. Polscy socjaliści wobec kwestii ukraińskiej ... 124
Podsumowanie ... 148
Rozdział 5. Liberałowie galicyjscy ... 151
1. Polski liberalizm przed I wojną światową – główne elementy doktryny ... 151
2. Demoliberałowie w Galicji wobec zagadnienia ukraińskiego 153 Podsumowanie ... 165
Część druga
W II Rzeczypospolitej – polska myśl polityczna
wobec Ukraińców i Ukrainy ... 169
Wprowadzenie. Ukraińcy i kwestia ukraińska w Polsce odrodzonej ... 171
Rozdział 1. Konserwatyści ... 193
1. Konserwatyzm w II RP – ogólna charakterystyka ... 193
2. Polska myśl konserwatywna okresu międzywojennego wobec kwestii ukraińskiej ... 200
Podsumowanie ... 229
Rozdział 2. Endecy ... 233
1. Narodowa Demokracja w II RP – uwagi wstępne ... 233
2. Problematyka ukraińska w myśli politycznej endecji ... 241
Podsumowanie ... 259
Rozdział 3. Socjaliści ... 263
1. Uwagi wstępne. Od federalizmu do idei wsparcia ukraińskich aspiracji państwowotwórczych ... 263
2. Socjaliści wobec Ukraińców oraz idei powstania niepodległej Ukrainy ... 269
Podsumowanie ... 285
Rozdział 4. Piłsudczycy ... 289
1. Uwagi wstępne ... 289
2. Kwestia ukraińska w myśli politycznej piłsudczyków ... 296
Podsumowanie ... 305
Rozdział 5. Ludowcy ... 309
1. Uwagi wstępne ... 309
2. Kwestia ukraińska w myśli politycznej ruchu ludowego ... 313
Podsumowanie ... 328
Rozdział 6. Chadecy ... 331
1. Uwagi wstępne ... 331
2. Kwestia ukraińska a inne mniejszości narodowe w myśli politycznej chadecji ... 335
Podsumowanie ... 341
Zakończenie ... 343
Bibliografia ... 353
Indeks nazwisk ... 375
W ciągu ostatnich kilkunastu lat obserwujemy wzrost zainteresowania sze-roko rozumianą problematyką ukraińską. Świadczyć o tym może imponująca liczba publikacji poświęconych tym zagadnieniom. Niewątpliwie przyczyniła się do tego ożywiona po 1989 roku potrzeba uporządkowania wielu drażli-wych kwestii, które od dawna kładły się cieniem na stosunkach polsko-ukra-ińskich. Ich systematycznemu wyjaśnianiu dobrze służyły inicjatywy podej-mowane wspólnie przez środowiska polskich i ukraińskich historyków oraz politologów1. Niewątpliwie na wiele z długiej listy „trudnych pytań” udało się
udzielić odpowiedzi lub przynajmniej uzgodnić poglądy. Dotyczy to zwłaszcza bolesnych wydarzeń z okresu II wojny światowej, ale też innych problemów z historii stosunków polsko-ukraińskich. Praca nad ich uporządkowaniem i wyjaśnianiem jest niezmiernie trudna.
Ocena stanu badań nad problematyką ukraińską skłania do refleksji, że większość kwestii została już poddana dość gruntownej analizie. Z pewnością największym zainteresowaniem badaczy objęte zostały lata II wojny świa-towej, przede wszystkim krwawe wydarzenia na Wołyniu oraz akcja „Wisła”. Trudno wymienić w tym miejscu wszystkie publikacje odnoszące się do tych zagadnień. Po 1989 roku ukazało się ich z pewnością co najmniej kilkadzie-siąt2. Również pozostałe etapy historii stosunków polsko-ukraińskich
docze-kały się gruntownych opracowań. Badania nad okresem międzywojennym, który wcześniej przedstawiony był w mających fundamentalne znaczenie dla badaczy tego okresu monografiach Ryszarda Torzeckiego3 i Marii
Papierzyń-skiej-Turek4, zostały w ostatnich latach pogłębione w pracach między innymi
K. Grünberga, B. Sprengla, Trudne sąsiedztwo. Stosunki polsko-ukraińskie
w X–XX wieku (Warszawa 2005), Jana Pisulińskiego Nie tylko Petlura. Kwe-stia ukraińska w polskiej polityce zagranicznej w latach 1918–1923 (Wrocław
1 Por. np.: Polska–Ukraina. Trudna odpowiedź. Dokumentacja spotkań historyków (1994–
–2001). Kronika wydarzeń na Wołyniu i w Galicji Wschodniej (1939–1945), Warszawa
2003; Polska–Ukraina. Trudne pytania, t. 1–10, Warszawa 1996–2006.
2 Np.: E. Prus, Operacja „Wisła”: fakty – dokumenty, Wrocław 2010; Podzielone narody:
szkice z historii stosunków polsko-ukraińskich w latach 40. XX wieku, red. M. Białokur,
M. Patelski, Toruń 2010; S. Żurek, UPA w Bieszczadach: straty ludności polskiej
poniesio-ne z rąk ukraińskich w Bieszczadach w latach 1939–1947, Wrocław 2010.
3 R. Torzecki, Kwestia ukraińska w Polsce w latach 1923–1929, Kraków 1989.
4 M. Papierzyńska-Turek, Sprawa ukraińska w Drugiej Rzeczypospolitej 1922–1929,
2004), Tomasza Stryjka Ukraińska idea narodowa okresu międzywojennego.
Analiza wybranych koncepcji (Wrocław 2000), M. Szumiło, Ukraińska re-prezentacja parlamentarna w Sejmie i Senacie RP (1928–1939) (Warszawa
20007), czy Roberta Potockiego Polityka państwa polskiego wobec
zagad-nienia ukraińskiego w latach 1930–1939 (Lublin 2003).
Gruntownie w polskiej historiografii opracowany został okres kształto-wania się ukraińskiego ruchu narodowego na przełomie XIX i XX wieku oraz historia relacji polsko-ukraińskich, zwłaszcza w Galicji, gdzie oddziaływanie ukraińskiego odrodzenia narodowego na te relacje było szczególnie silne. Spośród opracowań, które uznać należy za fundamentalne dla tego okresu wymienić wypada przede wszystkim prace Jana Kozika5, Janusza Gruchały6
i Czesława Partacza7, a w ostatnich latach trzy – pióra Ryszarda Tomczyka
Galicyjska Rusko-Ukraińska Partia Radykalna w latach 1890–1914 (Szczecin
2007), Dariusza Maciaka Próba porozumienia polsko-ukraińskiego w Galicji
1888–1895 (Warszawa 2006) i Tomasza Dudka Konserwatyści wobec kwestii ukraińskiej w Galicji na przełomie XIX i XX wieku (Kraków 2004).
Odrębnym polem badawczym mieszczącym się w szerokiej problema-tyce ukraińskiej jest odnosząca się do tych zagadnień polska myśl polityczna. Trzeba przyznać, że i w jej obrębie dokonano już wiele. Pogłębione badania nad problematyką narodowościową w polskiej myśli politycznej prowadzi od lat środowisko politologów z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie8. Myśl konserwatywną wobec problemu mniejszości narodowych
przedstawił Włodzimierz Mich9, myśl polityczną PPS – Stanisław
Micha-łowski10, narodowodemokratyczną – Ewa Maj11, a ludową – Jan Jachymek12.
Zagadnienie stosunku piłsudczyków do problematyki narodowościowej za-prezentował w obszernej monografii Waldemar Paruch13.
5 J. Kozik, Ukraiński ruch narodowy w Galicji w latach 1830–1848, Kraków 1973; Między
reakcją a rewolucją. Studia z dziejów ukraińskiego ruchu narodowego w Galicji w latach 1848–1849, „Zeszyty Naukowe UJ”, nr 381, Prace Historyczne, z. 52, Kraków 1975.
6 J. Gruchała, Rząd austriacki i polskie stronnictwa polityczne w Galicji wobec kwestii
ukraińskiej (1890–1914), „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego” nr 981, Katowice
1988.
7 Cz. Partacz, Od Badeniego do Potockiego. Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1888–
–1908, Toruń 1996.
8 Por. np.: Między rzeczywistością polityczną a światem iluzji rozwiązania problemu
mniejszości narodowych w polskiej myśli politycznej XX wieku, red. J. Jachymek, W.
Pa-ruch, Lublin 2001.
9 W. Mich, Problem mniejszości narodowych w myśli politycznej polskiego ruchu
konser-watywnego (1918–1939), Lublin 1992.
10 S. Michałowski, Problem mniejszości narodowych w myśli politycznej PPS, [w:]
Mniejszo-ści narodowe w polskiej myśli politycznej XX wieku, red. J. Jachymek, Lublin 1992.
11 E. Maj, Mniejszości narodowe w myśli politycznej Narodowej Demokracji, [w:]
Mniejszo-ści narodowe w polskiej…, op. cit.
12 J. Jachymek, Mniejszości narodowe w myśli politycznej ruchu ludowego, [w:] Mniejszości
narodowe w polskiej…, op. cit.
13 W. Paruch, Od konsolidacji państwowej do konsolidacji narodowej. Mniejszości narodowe
Równocześnie jednak na tle dość obfitej literatury odnoszącej się do pro-blematyki polskiej myśli politycznej wobec zagadnień narodowościowych, kwestia ukraińska prezentuje się stosunkowo słabo, mimo dwóch ważnych prac, autorstwa Eugeniusza Koki14, ukazujących myśl polityczną PPS wobec
zagadnienia ukraińskiego. W odniesieniu do pozostałych nurtów polskiej myśli politycznej, problemy związane z mniejszością ukraińską, czy szerzej kwestią ukraińską podejmowane były na ogół jedynie na tle pozostałych kwestii narodowych15. W pełniejszy obraz układa się stosunek niektórych
nurtów polskiej myśli politycznej do zagadnień ukraińskich w okresie przed wybuchem I wojny światowej. Choć i tu trudno wskazać na monografię uj-mującą te kwestie w sposób kompleksowy, to z pewnością ważną pozycję w badaniach stanowią nieliczne artykuły naukowe, odnoszące się już bezpo-średnio do problematyki ukraińskiej16.
Charakterystyka stanu badań nad kwestią ukraińską w polskiej myśli politycznej, prowadzić musi do wniosku, że choć niewątpliwie problem sto-sunku poszczególnych nurtów do problematyki narodowościowej stał się w ostatnich latach przedmiotem dość pogłębionych analiz, to nadal brak jest monografii, która ujmowałaby ten problem w sposób kompleksowy oraz po-zwalający na dokonywanie porównań w szerszej perspektywie historycznej. Dostrzegając zatem potrzebę uzupełnienia niewątpliwej luki w stanie badań nad polską myślą polityczną, podjęłam trud napisania tej książki.
* * *
Konstrukcja monografii oparta została na kryterium chronologiczno-te-matycznym. Praca składa się z dwóch części podzielonych na jedenaście rozdziałów, bibliografii i indeksu nazwisk. Pewnego uzasadnienia wymaga przyjęta struktura pracy, jak też kryteria wyboru do analizy nurtów z szero-kiego wachlarza polskiej myśli politycznej. Podział na dwie części, z których pierwsza obejmuje okres od końca XIX wieku do wybuchu I wojny światowej, a druga – po I wojnie światowej do lat międzywojnia, z jednej strony podykto-wany był potrzebą przejrzystości wywodu, z drugiej – wynikał z konieczności 14 E. Koko, Wolni z wolnymi. PPS wobec kwestii ukraińskiej w latach 1918–1925, Gdańsk
1991; idem, W nadziei na zgodę. Polski ruch socjalistyczny wobec kwestii
narodowościo-wych w Polsce (1918–1939), Gdańsk 1995.
15 Por. np.: G. Radomski, Narodowa Demokracja wobec problematyki mniejszości
narodo-wych w Drugiej Rzeczpospolitej w latach 1918–1926, Toruń 2000; B. Halczak, Publicy-styka narodowo-demokratyczna wobec problemów narodowych i etnicznych II Rzeczpo-spolitej, Zielona Góra 2000, s. 119.
16 J. Skwara, Konserwatyści wschodniogalicyjscy – Podolacy wobec kwestii ukraińskiej
w okresie namiestnictwa Michała Bobrzyńskiego 1908–1913, „Rocznik
Historyczno--Archiwalny” 1996, t. 11; M. Ustrzycki, Pomiędzy konserwatyzmem, a nacjonalizmem.
Podolacy wobec kwestii narodowej na wsi wschodniogalicyjskiej na przełomie XIX i XX wieku (do roku 1908), „Przegląd Wschodni” 2000, t. 6, z. 3 (23); M. Białokur, Obraz Rusi-na/Ukraińca na łamach Przeglądu Wszechpolskiego, [w:] Kraków–Lwów. Książki – cza-sopisma – biblioteki XIX i XX wieku, t. 6, cz. 2, red. J. Jarowiecki, Kraków 2003.
zachowania pewnej konsekwencji w omawianiu wybranych nurtów polskiej myśli politycznej. Stąd też pominięcie okresu I wojny światowej, kiedy to kwe-stia ukraińska, rozpatrywana była przede wszystkim w aspekcie budowania fundamentów polityki wschodniej odradzającego się niepodległego państwa polskiego, a problemy relacji z mniejszościami narodowymi, w tym z ukra-ińską, siłą rzeczy schodziły na dalszy plan, bądź też odkładane były na lata późniejsze, kiedy odrodzona w nowych granicach Rzeczypospolita musiała zmierzyć się ze swym wielonarodowym obliczem. Ponadto w latach I wojny światowej większość ugrupowań politycznych przechodziła głębokie prze-obrażenia, a ich uwaga skupiona była w większym stopniu na budowaniu no-wych struktur i konstruowaniu podstaw programów politycznych w aspekcie wydarzeń wojennych i perspektyw odzyskania niepodległości. Wyjątkiem byli tu socjaliści, których myśl polityczna w oczywisty sposób sprzężona z polityką wschodnią Józefa Piłsudskiego, w największym stopniu odnosiła się do kwestii ukraińskiej. Pominięcie okresu I wojny światowej w strukturze książki wynikało też z tego, że okres ten w polskiej historiografii został już dość gruntownie przedstawiony17.
Przedmiotem przeprowadzonej analizy stało się sześć głównych nurtów polskiej myśli politycznej: konserwatyści, liberałowie, endecy, socjaliści, cha-decy, piłsudczycy. Za wskazane uznałam poprzedzenie rozważań odnoszą-cych się bezpośrednio do głównych wątków książki charakterystyką ukraiń-skiego ruchu narodowego przed wybuchem I wojny światowej oraz w latach II Rzeczypospolitej. Każdy rozdział kończy krótkie podsumowanie, pozwa-lające na pełniejsze i klarowne spojrzenie na myśl polityczną konkretnego ugrupowania z uwzględnieniem rozleglejszej perspektywy historycznej.
Wśród nurtów polskiej myśli politycznej, omówionych w drugiej części książki, zabrakło komunistów, co z pewnością wymaga uzasadnienia. Głównym argumentem tej decyzji był całkowity brak w KPP konkretnego programu dotyczącego kwestii narodowej, jak również głębszych rozważań i refleksji odnoszącej się do problemu ukraińskiego. Partia ta – w przeciwień-stwie do innych ugrupowań politycznych działających legalnie w powojennej Polsce i ją akceptujących lub dążących do reformy na drodze parlamentarnej – kwestii stosunku do mniejszości narodowych nie poświęciła wiele miejsca, skupiając się na zagadnieniach związanych z walką o władzę polityczną w państwie. Ponadto (jak wiadomo), KPP w przeciwieństwie do swych po-przedniczek: SDKPiL oraz PPS-Lewica, była partią niesamodzielną nie tylko w sferze organizacyjnej, ale przede wszystkim ideowej, a jej program sta-nowił w dużym stopniu jedynie odzwierciedlenie stanowiska
Międzynaro-17 Por. np.: Polska i Ukraina w walce o niepodległość 1918–1920, red. T. Krząstek,
War-szawa 2009; Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1917–1923, „Gnieźnieńskie Studia Europejskie” – serie monografie, t. 7, red. serii L. Mrozewicz, red. K. Jędraszczyk, Po-znań–Gniezno 2010; J.J. Bruski, Petlurowcy. Centrum Państwowe Ukraińskiej Republiki
dówki Komunistycznej i ZSRR18. W związku z tym – na co zwróciła uwagę
Krystyna Trembicka19 – postrzeganie przez komunistów polskich problemu
narodowościowego II Rzeczypospolitej, uwarunkowane było charakterem tej partii, która kwestię mniejszości narodowych rozpatrywała w kategoriach sił sprawczych rewolucji. Komuniści dostrzegali niezadowolenie mniejszości narodowych z prowadzonej wobec nich, w dużym stopniu dyskryminacyjnej, polityki władz politycznych Polski. Jednak stojąc na stanowisku negacji ustroju II RP, w odniesieniu do mniejszości narodowych przede wszystkim eksponowali w nich czynnik destrukcyjny. Problemy, potrzeby i aspiracje tych mniejszości zupełnie ich nie interesowały.
Tematyka niniejszej książki określiła charakter wykorzystanych źródeł. Stanowią je przede wszystkim zachowane dokumenty oraz liczne książki, broszury, artykuły prasowe i programy polityczne poszczególnych ugru-powań. Niecenionym źródłem okazały się współczesne opracowania poświę-cone kwestii ukraińskiej, jakie ukazały się w Polsce w ostatnich latach.
* * *
Relacje polsko-ukraińskie należą bez wątpienia do najtrudniejszych i najbar-dziej skomplikowanych. Są one także obarczone szczególnie silnym ładun-kiem wyjątkowo negatywnych emocji, a brak rzetelnej wiedzy tylko przy-czynia się do ich eskalacji.
Trudno dzisiaj odpowiedzieć na pytanie, do jakiego stopnia udało się zweryfikować zakorzeniony w świadomości Polaków negatywny wizerunek Ukraińca „rezuna”20. Z badań prowadzonych przez CBOS wynika, że stosunek
Polaków do Ukraińców ulega stopniowej zmianie21. Co prawda wizerunek ten
nadal w dużym stopniu kształtowany jest przez bolesne wydarzenia histo-ryczne, jednak negatywne skojarzenia z tym związane odnoszą się głównie do starszego pokolenia Polaków, młodsze bowiem kojarzy naszych wschod-nich sąsiadów raczej z przestępczością i zacofaniem. Równocześnie warto odnotować, że na ogół Polacy bardzo pozytywnie odnoszą się do współpracy polsko-ukraińskiej, deklarując poparcie dla różnorodnych jej form i prze-jawów22.
18 Por.: K. Trembicka, Między utopią a rzeczywistością. Myśl polityczna Komunistycznej
Par-tii Polski (1918–1938), Lublin 2007, s. 46; idem, Między apologia, a negacją. Studium myśli politycznej Komunistycznej partii Polski w latach 1918–1932, Lublin 1995, s. 136 i nast.
19 Idem, Mniejszości narodowe w myśli politycznej Komunistycznej Partii Polski, [w:]
Mniej-szości narodowe w polskiej…, op. cit., s. 175.
20 Por.: A.A. Zięba, Historia, a współczesne stosunki polsko-ukraińskie, „Przegląd Polonijny”
1993, nr 4, s. 129; D. Sosnowska, Stereotyp Ukrainy i Ukraińca w literaturze polskiej, [w:]
Narody i stereotypy, red. T. Walas, Kraków 1995, s. 129; J. Błuszkowski, Stereotypy naro-dowe w świadomości Polaków, Warszawa 2003, s. 157; por. też N. Modnicka, „Owo mon-strum-stereotyp” – Ukraińcy dawniej i dziś, „Tygiel Kultury” 1999, nr 1–3, s. 27 i nast.
21 Raport CBOS stosunek Polaków do innych narodów, luty 2011, www.cbos.pl/SPISKOM.
POL/2011/K_013_11.PDF (21.07.2011).
22 J. Konieczna, Polska–Ukraina. Wzajemny wizerunek, [w:] Obraz Polski i Polaków w
Dlatego jestem przekonana o wadze i znaczeniu możliwie pełnego wy-jaśniania skomplikowanych problemów z historii stosunków polsko-ukra-ińskich. Ich obiektywna, udokumentowana źródłowo analiza, a następnie prezentacja z pewnością pozytywnie wpłynie na poprawę relacji z naszym wschodnim sąsiadem; równocześnie ułatwi wzajemną współpracę, stworzy możliwości tworzenia nowych jej perspektyw.
Polska myśl polityczna wobec Ukraińców i Ukrainy
do wybuchu I wojny światowej
Ukraińcy i kwestia ukraińska w Galicji i w Rosji
do wybuchu I wojny światowej
W Galicji
Najczęściej spotykaną w literaturze przedmiotu typologią narodów jest ich podział na naród kulturowy dominujący na wschodzie Europy oraz naród polityczny dominujący w jej zachodniej części1. O ile ten pierwszy typ
ukształtował się na bazie kultury etnicznej, a zwłaszcza języka, to ten drugi oznaczał wspólnotę wszystkich mieszkańców wokół instytucji państwa i upowszechnianych przez niego wartości politycznych. Narody Europy Środ-kowo-Wschodniej powstawały najczęściej na bazie chłopstwa, które jako je-dyne – po utracie warstw wyższych – zachowało znajomość języka, tradycji i religii przodków, stając się niezmiernie ważnym czynnikiem odradzania się ruchów narodowych. Przy czym istotne znaczenie miał fakt, iż warstwy te były w ogromnej większości niepiśmienne, a zatem upowszechnianie się świadomości narodowej było znacznie ograniczone. Najlepiej to pokazać na przykładzie narodu ukraińskiego.
Ponad 90% tej społeczności stanowili niepiśmienni chłopi. Przy czym wskaźnik ten odnosił się do całego narodu, czyli Ukraińców zamieszkują-cych zarówno Galicję, jak i terytorium Rosji. W Galicji Ukraińcy (nazywani wówczas Rusinami) stanowili mniej więcej połowę całej ludności, jednak ich przewaga była wyraźna we wschodniej części prowincji. Tutaj 30% miesz-kańców stanowili Polacy oraz Żydzi, Niemcy, Ormianie i inne narodowości, takie jak między innymi Karaimi, czy zamieszkujący Bukowinę Lipowanie, zwani też Filiponami lub Starowiercami2. Choć wytyczenie wyraźnej granicy
1 Por.: R. Razik, Formowanie się narodów w Europie Środkowo-Wschodniej, „Kultura i
Spo-łeczeństwo” 1993, nr 4, s. 21.
2 Patrz szerzej: A. Chwalba, Krajobrazy etniczne Galicji Wschodniej, [w:] Przez stulecia.
Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Antoniemu Podrazie w 80. rocznicę Jego urodzin, red. D. Czerska, Kraków 2000, s. 173 i nast.; J. Wódz, K. Wódz, Galicyjska
toż-etnicznej nie było z pewnością możliwe3, jednak dane wynikające ze spisów
powszechnych przeprowadzonych na terenie Monarchii Habsburskiej w la-tach 1890–1910 wskazują na niewątpliwą przewagę Ukraińców w Galicji Wschodniej. Ze spisu powszechnego z roku 1890, który uwzględniał skład językowy ludności tej części Galicji według kategorii spisowej „mowa po-toczna” wynika, że językiem polskim posługiwało się wówczas 1 mln 328 tys. mieszkańców, zaś językiem ruskim (ukraińskim) 2 mln 739 tys.4 Ludność
ukraińska przeważała w zdecydowanej większości powiatów politycznych Galicji Wschodniej. Jedynie wśród mieszkańców Lwowa dominowali Polacy oraz osoby posługujące się językiem niemieckim5. Ukraińcy stanowili
więk-szość zwłaszcza w takich powiatach jak: Borszczów, Brody, Buczacz, Dro-hobycz, Kołomyja, Sokal, Stanisławów, Stryj, Tarnopol, Złoczów6. Natomiast
w niektórych powiatach, jednak wyraźnie mniej licznych, językiem polskim i ukraińskim posługiwało się mniej więcej tyle samo mieszkańców. Tak było na przykład w Przemyślu, Sanoku, Trembowli. Natomiast w Galicji Zachod-niej te proporcje były odmienne. Dla przykładu w Ropczycach, Mielcu, Żywcu, Wadowicach, Chrzanowie, Myślenicach czy Brzesku omawiany spis wykazał jedynie pojedyncze osoby posługujące się językiem ukraińskim. Najliczniej zamieszkiwanymi przez Ukraińców powiatami tej części Galicji były Gorlice, Grybów, Jasło, Łańcut, Nowy Sącz i Nowy Targ. Można jednak przypuszczać, że wśród wykazanych w tych powiatach osób posługujących się językiem ru-skim byli też Łemkowie7.
samość mozaikowa czy mozaika tożsamości galicyjskich, [w:] Galicja i jej dziedzictwo,
t. 2: Społeczeństwo i gospodarka, red. J. Chłopecki, H. Madurowicz-Urbańska, Rzeszów 1995, s. 51.
3 E. Romer pisał: „oto obraz stosunków społecznych i ekonomicznych kraju
zamieszkałe-go przez dwa narody, tak dokładnie wzajemnie przetkane, że o przeprowadzeniu gra-nicy etnicznej pomiędzy nimi nawet pomyśleć nie można” (idem, Struktura społeczna
i kultura materialna Polaków i Rusinów w Galicji Wschodniej, Lwów 1919, s. 23).
4 K. Zamorski, Informator statystyczny do dziejów społeczno-gospodarczych Galicji.
Lud-ność Galicji w latach 1857–1910, red. H. Madurowicz-Urbańska, Kraków–Warszawa
1989, s. 97.
5 Należy odnotować, że do tych kategorii byli najpewniej zaliczani również Żydzi.
Przy-czyną tego było nie uwzględnienie w arkuszu spisowym języków jidysz i hebrajskiego, którymi posługiwała się ludność żydowska. Stosowne rozporządzenie ministerialne regulowało tę kwestię wymieniając jedynie takie języki jak oprócz polskiego, niemiec-kiego i rusniemiec-kiego, także czesko-morawsko-słowacki, słoweński, serbsko-chorwacki, włoski, rumuński oraz w odniesieniu do Bukowiny – węgierski. W tej sytuacji Żydzi stanowiący 10–11% ogółu ludności Galicji deklarowali jako swój język codzienny polski lub niemiecki. Prowadzić to musiało do zatarcia rzeczywistego obrazu mozaiki narodowościowej Galicji, powiększając w sposób sztuczny liczbę jej polskich i niemiec-kich mieszkańców, zwłaszcza w relacji do ukraińskiej grupy językowej.
6 K. Zamorski, op. cit., s. 97–98. Patrz też J. Kozik, Wpływy polskie na kształtowanie się
świadomości narodowej Ukraińców w Galicji, „Studia Historyczne” 1967, R. X, z. 1/2
(36/37), s. 88 i nast. oraz idem, Między reakcją a rewolucją. Studia z dziejów
ukraińskie-go ruchu narodoweukraińskie-go w Galicji w latach 1848–1849, Kraków 1975, s. 185.
7 K. Zamorski, op. cit., s. 97–98; por. też M. Stolarczyk, Działalność Lwowskiej Centralnej
Jak stwierdzono wyżej Ukraińcy w Galicji byli niemal wyłącznie chłopami, uprawiającymi niewielki (poniżej 1 ha) areał ziemi. Na 1000 Ukraińców aż 918 utrzymywało się z rolnictwa, a tylko 82 z wykonywania innych za-wodów, tymczasem wskaźnik ten w odniesieniu do innych narodów CK Au-strii przedstawiał się następująco: na 1000 mieszkańców z rolnictwa żyło – 616 Polaków, 300 Niemców, 385 Czechów, 475 Włochów 8. Wśród ludności
ukraińskiej był też najwyższy odsetek analfabetów. W gminach zamieszka-łych w większości przez Ukraińców sięgał on prawie 70%. Tymczasem szkol-nictwo ukraińskie, zwłaszcza średnie, nie było dostatecznie rozbudowane. W roku szkolnym 1903/1904 we Wschodniej Galicji istniało 25 średnich szkół polskich i tylko 4 ukraińskie. Tak więc jedna szkoła średnia przypadała na 800 tys. Ukraińców9. Z braku własnych szkół uczęszczali oni do gimnazjów
polskich ogromnie w związku z tym przepełnionych. W 1904 roku na 4504 ukraińskich uczniów szkół średnich 2194 uczyło się w gimnazjach polskich. Liczba ta z powodzeniem wypełniłaby 48 klas, czyli trzy pełne gimnazja10.
Ukraińcy nie mieli też własnej szkoły wyższej, a problem ten stanowił jedno z ważniejszych źródeł konfliktu polsko-ukraińskiego oraz był przedmiotem zainteresowania wszystkich nurtów polskiej myśli politycznej. Jak pisał Kost’ Łewyćkyj, sprawa uniwersytetu „leżała na sercu narodowcom ukraińskim”11.
Nic dziwnego skoro postulat jego utworzenia zawarty został w deklaracji programowej (utworzonej w 1899 roku) Ukraińskiej Partii Narodowo-De-mokratycznej i zyskał szerokie poparcie społeczeństwa ukraińskiego. Jednak pierwsze inicjatywy powołania do życia ukraińskiego uniwersytetu pojawiły się znacznie wcześniej. Co prawda za początek starań o jego utworzenie uznać można interpelację posła księdza D. Taniaczkiewicza w Radzie Pań-stwa w grudniu 1898 roku12, to jednak już w czasie Wiosny Ludów postulat
ten został podniesiony przez Hołowną Radę Ruską13. Gdy w grudniu 1848
roku po krótkim okresie polonizacji Uniwersytetu, cofnięto koncesje przy-znane językowi polskiemu, Ukraińcy otrzymali przyrzeczenie utworzenia od-rębnego uniwersytetu z chwilą, gdy język ukraiński będzie spełniać warunki języka naukowego i wykładowego na poziomie uniwersyteckim14. Takie
za-pewnienie rozbudziło nadzieje Ukraińców. Z radością przyjęli przemówienie wygłoszone w 1849 roku przez rektora K. Tangla, który oświadczył, że aktu-8 E. Romer, Struktura społeczna i kultura materialna Polaków i Rusinów w Galicji
Wschod-niej, Lwów 1919, s. 5.
9 M. Waldenberg, Kwestie narodowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Warszawa 1992,
s. 60.
10 Cz. Partacz, Od Badeniego do Potockiego. Stosunki polsko-ukraińskie w latach 1888–
–1908, Toruń 1996, s. 99.
11 K. Łewyćkyj, Istorija politycznoji dumky hałyćkych Ukrajinciw 1848–1914, Lwiw 1926,
t. 1, s. 366.
12 Por.: Cz. Partacz, op. cit., s. 127.
13 K. Michalewska, Sprawa ukraińskiego uniwersytetu w latach 1848–1914, „Studia
Histo-ryczne” 1984, R. XXVII, z. 1 (104), s. 37; por. też R. Jadczak, Polsko-ukraiński spór o
cha-rakter uniwersytetu lwowskiego w latach 1900–1922, [w:] Polska i Ukraina. Sojusz 1920 roku i jego następstwa, red. Z. Karpus, W. Rezmer, E. Wiszka, Toruń 1997, s. 421 i nast.
alny Uniwersytet im. Franciszka I jest uczelnią niemiecką, ale w przyszłości zostanie przekształcony w uczelnię ukraińską15. W tym okresie podjęto też
pierwsze konkretne kroki zmierzające do realizacji tych planów. W ramach Wydziału Teologicznego utworzono katedrę teologii pastoralnej z językiem wykładowym ruskim, uruchomiono wykłady w tym języku z pedagogiki, li-turgiki i homiletyki. Ponadto w grudniu 1849 roku utworzono katedrę języka i literatury ruskiej. Okres przemian politycznych lat 1860–1867 przyniósł ko-lejne koncesje. Na Wydziale Prawa utworzono dwie katedry prawa cywilnego i procedury cywilnej oraz prawa karnego i procedury karnej z językiem wy-kładowym ukraińskim. Jednak działania te nie przebiegały bez sprzeciwów i protestów ze strony polskiej. Podczas obrad sejmu podnoszono, że język ruski jest jeszcze niedostatecznie wyrobiony, że brak jest odpowiedniej litera-tury naukowej, powoływano się na brak ukraińskich sił profesorskich i niską frekwencję na już istniejących wykładach prowadzonych w tym języku16.
Po-jawiały się też sugestie, że wobec istnienia wśród Ukraińców silnego nurtu moskalofilskiego, zaciera się granica między językiem ukraińskim, a rosyj-skim. Pytano, czy zasiadających w sejmie posłów ruskich można uważać za rzeczywistych przedstawicieli narodu. Równocześnie posłowie ukraińscy wskazywali na rodzimą literaturę sięgającą XI i XII wieku, a zarzuty dotyczące słabości języka odpierali argumentem, że dalszy jego rozwój będzie możliwy wtedy tylko, gdy uzyska on prawo obywatelstwa na uniwersytecie.
Największe szanse na spełnienie ukraińskich postulatów dotyczących utworzenia narodowej wszechnicy przyniósł okres tzw. nowej ery w sto-sunkach polsko-ukraińskich, zapoczątkowany ugodą zawartą w listopadzie 1890 roku między namiestnikiem Kazimierzem Badenim, a przywódcą naro-dowców ukraińskich Julianem Romańczukiem17. Ukraińcy uzyskali wówczas
przyrzeczenie utworzenia w uniwersytecie katedry historii powszechnej z ję-zykiem ukraińskim ze szczególnym uwzględnieniem Europy Wschodniej18.
Ostatecznie katedra taka została utworzona w 1894 roku, a jej kierownictwo objął młody uczony, profesor Uniwersytetu Kijowskiego Mychajło Hruszew-śkyj19. Jego osobowość, kontrowersyjne poglądy oraz zdecydowana postawa
miały istotny wpływ na dalszy rozwój ukraińskiego ruchu narodowego oraz wzmogły nacjonalizm młodych działaczy. Równocześnie jednak Hruszewśkyj głoszący apoteozę kozaczyzny oraz hasło łączności narodowej z Ukraińcami naddnieprzańskimi przyczynił się do wzrostu nastrojów antypolskich na Uniwersytecie Lwowskim. Nie bez znaczenia była tu jego nieprzejednana po-15 Ibidem.
16 M. Korduba, Kilka dat z dziejów dążeń społeczeństwa ukraińskiego do uzyskania
własne-go uniwersytetu, „Biuletyn Polsko-Ukraiński” 1934, nr 4, s. 3.
17 Por.: „Czas”, 27 XI 1890, nr 273.
18 Patrz szerzej: Cz. Partacz, op. cit., s. 48 i nast., K. Michalewska, op. cit., s. 39.
19 Por. notka biograficzna M. Hruszewskiego w: Politołohija. Kineć XIX – persza połowyna
XX st. Chrestomatija, red. O.I. Semkiw, Lwiw 1996, s. 166, szerzej o tej postaci pisze
Ł. Adamski, Nacjonalista postępowy. Mychajło Hruszewski i jego poglądy na Polskę i
stawa dotycząca nauki języka polskiego, do czego został zobowiązany wraz z rozpoczęciem pracy w uniwersytecie20.
Okres zwany „nową erą” trwał bardzo krótko i pierwsze lata XX wieku za-znaczyły się wyraźnym pogorszeniem stosunków polsko-ukraińskich na Uni-wersytecie Lwowskim. Do wybuchu I wojny światowej relacje te przybierać poczęły coraz ostrzejsze formy. Do akcji wkroczyli ukraińscy studenci, którzy podczas licznych wieców i demonstracji domagali się utworzenia odrębnego uniwersytetu ukraińskiego we Lwowie, a do tego czasu pełnej utrakwizacji aktualnie istniejącego21. Dochodziło często do gwałtownych starć, a nawet
bójek, demolowania sal wykładowych22. Sytuację zaogniło orzeczenie
Trybu-nału Państwa z kwietnia 1904 roku potwierdzające polski charakter wszech-nicy lwowskiej, zagwarantowany aktami normatywnymi z 1879 i 1882 roku23.
Ukraińscy studenci nie mogąc pogodzić się z wynikającym z orzeczenia uznaniem polskiego za urzędowy język uniwersytetu i domagając się do-puszczenia języka ukraińskiego do aktu immatrykulacji, doprowadzili do zdemolowania auli i ciężkiego zranienia sekretarza uniwersytetu – docenta Alojzego Winiarza24. Wydarzenie to odbiło się głośnym echem wśród polskiej
społeczności. Organy prasowe wszystkich ugrupowań politycznych nie kryły oburzenia. Krakowski „Czas” pisał na swych łamach w styczniu 1907 roku, że „młodzież ruska okazała się przejętą dzikimi instynktami bandą wandalów” oraz, że „[…] pozostaje nam tylko walka. Ale jaka, czy na siekiery i noże, jak u dzikich plemion?”25. Natomiast „Krytyka” wyrażała przekonanie, że to co
się stało na uniwersytecie jest początkiem nowej ery w stosunkach polsko-ukraińskich, ery rewolucyjnej oznaczającej terror26. Oczywiście całkowicie
odmienną interpretację wydarzeń prezentowała prasa ukraińska. „Diło” pi-sało, że studenci zostali sprowokowani oraz przeprowadzono ich masowe aresztowania27.
Stopniowo spór zaczął nabierać coraz bardziej wyrazistego charakteru. O ile w pierwszej jego fazie na czoło wysuwały się postulaty dotyczące utra-kwizacji uniwersytetu, to później naczelnym hasłem stało się utworzenie od-rębnej ukraińskiej szkoły wyższej z siedzibą we Lwowie. Właśnie owa loka-lizacja stała się przysłowiową kością niezgody, a spór o usytuowanie uczelni 20 Por.: A. Serednicki, Mychajło Hruszewski a Polacy, „Biuletyn Ukrainoznawczy”,
Połud-niowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu, Dzieje Ukrainy i Stosunków Polsko--Ukraińskich, Przemyśl 2006, s. 24 i nast.
21 Por.: Agitacja ruska, „Czas”, 12 XII 1901, nr 286; Język ruski na uniwersytecie lwowskim,
„Czas”, 10 IV 1902, nr 89.
22 Rusini na uniwersytecie lwowskim, „Czas”, 2 III 1906, nr 50, s. 2. 23 Por.: K. Michalewska, op. cit., s. 45.
24 Ibidem, s. 46.
25 Znieważenie uniwersytetu, „Czas”, 24 I 1907, nr 20; por. też Siczowy napad na
uniwersy-tet lwowski, „Czas”, 25 I 1907, nr 21
26 W. Feldman, Kryzys w sprawie polsko-ruskiej, „Krytyka” 1907, t. 1, s. 214. 27 Cyt. za: Cz. Partacz, op. cit., s. 139.
także w latach II Rzeczypospolitej unicestwił w praktyce wszelkie próby pozytywnego rozstrzygnięcia. Targi i negocjacje ciągnęły się bez większego powodzenia aż do wybuchu I wojny światowej. Kwestia utworzenia ukraiń-skiego uniwersytetu we Lwowie powróciła już w pierwszych latach istnienia niepodległej Polski.
Pierwsze symptomy ukraińskiego odrodzenia narodowego w Galicji wy-stąpiły co prawda o wiele później niż w Rosji, gdzie ukazanie się w roku 1798 trawestacji Eneidy pióra Iwana Kotlarewskiego uznaje się za narodziny nowo-żytnej literatury ukraińskiej, jednak tempo rozwoju ruchu narodowego było w Galicji znacznie bardziej dynamiczne. Słusznie zatem napisał cytowany już wcześniej Wilhelm Feldman, że „wiek XIX, który widział mnóstwo odradzają-cych się z popiołów narodowości, niewiele widział procesów odrodzenia tak szybkich i energicznych jak ten, który przebyła narodowość ruska w zaborze austriackim”28.
Pierwszym zwiastunem ukraińskiego odrodzenia narodowego było utworzenie najprawdopodobniej w 1832 roku przez studentów greckoka-tolickiego seminarium duchownego i uniwersytetu we Lwowie tzw. Ruskiej Trójcy29. Efektem działalności tych studentów (Markiana Szaszkiewicza
(1811–1843), Jakuba Hołowackiego (1814–1888) oraz Iwana Wahylewicza (1811–1866), było wydanie w 1836 roku w języku ukraińskim „Rusałki Dnie-strowej”. Była to pierwsza książka pisana prostym ludowym językiem, prze-znaczona dla galicyjskiego czytelnika. Jednak to dzieło, mające bez wątpienia przełomowe znaczenie dla rozwoju ukraińskiej świadomości narodowej, nie ukazało się w Galicji, lecz w Budapeszcie i było dostępne wyłącznie w innych krajach monarchii. Od czasu ukazania się „Rusałki Dniestrowej” datuje się jednak początek ukraińskiego odrodzenia w Galicji, odrodzenia mającego w tym okresie charakter wyłącznie kulturalny, związany z potrzebą rozwoju narodowej literatury.
Działacze Ruskiej Trójcy głosili odejście od wszelkiej działalności poli-tycznej oraz skupienie się wyłącznie na pracy oświatowej wśród ludu. Wie-rzyli, że tą drogą doprowadzą do zmian politycznych i społeczno-gospodar-czych. Nie byli w tym przekonaniu odosobnieni, podobnie uważali bowiem inni przedstawiciele ruchu ludowego oświecenia. Inicjatywa ukraińskich studentów była w duchu dokonującego się wówczas ogólnosłowiańskiego odrodzenia narodowego. Grono młodych inteligentów skupionych w Ruskiej Trójcy słyszało zapewne o działalności Wacława Hanka w Czechach, a Ho-łowacki korespondował i znał osobiście Jána Kollára, nazywanego Ojcem Słowiańszczyzny.
Równocześnie na młodych działaczy ukraińskich oddziaływała silnie poezja polska, między innymi Józefa Bogdana Zaleskiego, Seweryna 28 W. Feldman, Stronnictwa i programy polityczne w Galicji 1846–1906, t. 2, Kraków 1907,
s. 316.
29 Szerzej o tym patrz: Cz. Partacz, op. cit., s. 16; W.A. Serczyk, Historia Ukrainy,
Warsza-wa 1979, s. 233; W. Mokry, Ruska Trójca. Karta z dziejów życia literackiego Ukraińców
Goszczyńskiego, Adama Mickiewicza, Kazimierza Brodzińskiego i innych30.
Język polski był dość powszechnie używany przez Ukraińców w życiu zawo-dowym, politycznym, kulturalnym ale też prywatnym. Doskonale zdawali sobie sprawę z tego, że ukraiński (ruski) traktowany był przez większość polskiego społeczeństwa jako język niesamodzielny, jak pisał Hołowacki „w Galicji polszczyzna przytłumiła, zdławiła Ruś”31. Tym bardziej więc
sta-rali się odciąć od polskości, zerwać z nią i odnaleźć własną wartość i odręb-ność32. Taka postawa nie była charakterystyczną jedynie dla Ukraińców, ale
znamionowała większość rozwijających się pod koniec XIX wieku młodych ruchów narodowych w Europie Środkowo-Wschodniej. Tak było na przykład z litewskim ruchem narodowym, który zwłaszcza w latach przed I wojną światową pozostawał w silnej opozycji do kultury polskiej. Co prawda Po-lacy na ziemiach etnicznie litewskich stanowili niewielki odsetek ludności, bo było ich około 195 tys., tj. 9%, to jednak polska dominacja w wielu dziedzi-nach, zwłaszcza kulturalnej, czy ekonomicznej, była uderzająca. Wynikało to między innymi z różnic w strukturze społeczno-zawodowej ludności polskiej i litewskiej. Litwini byli w przeważającej mierze społecznością wiejską i rol-niczą, zaś wielka własność ziemska (powyżej 100 ha) należała najczęściej do Polaków. Dominacja kulturalna i ekonomiczna ludności polskiej była następ-stwem dziejów Litwy, mimo że Litwini posiadali własną sięgającą XIII wieku tradycję państwową. Została ona przerwana na skutek unii zawartej z Polską w 1569 roku. Zdaniem Litwinów wydarzenie to stało się początkiem tragedii narodu, który w konsekwencji stopniowo tracił swą tożsamość.
Różnice w poglądach na temat wspólnej przeszłości historycznej stano-wiły tylko jeden z elementów sporu polsko-litewskiego, który przebiegał nie-rzadko w bardzo ostrej formie33. Antagonizmy narodowe towarzyszyły także
procesom narodotwórczym pozostałych narodów bałtyckich wchodzących w skład Cesarstwa Rosyjskiego – powstawanie narodów estońskiego i łotew-skiego dokonywało się w konflikcie ze społecznością niemiecką dominującą pod względem nie tylko kulturowym i ekonomicznym, ale też politycznym. Również w atmosferze narodowych antagonizmów przebiegały procesy narodotwórcze słowacki i rumuński w węgierskiej części monarchii Habs-burgów.
Działalność Ruskiej Trójcy nie przyniosła jednak zamierzonych efektów, a nadzieje młodych ukraińskich inteligentów na oświecenie warstw chłop-skich oraz ich ożywienie społeczno-polityczne okazały się w praktyce niere-alne. Lud ukraiński w tamtym okresie nie posiadał świadomości narodowej, choć niewątpliwie dysponował poczuciem własnej odrębności, wynikającej 30 J. Kozik, op. cit., s. 98 i nast.
31 Ibidem, s. 101–102.
32 Por.: M. Handelsman, Ukraińska polityka księcia Adama Czartoryskiego przed wojną
krymską, Warszawa 1937, s. 85.
33 Szerzej patrz: J. Ochmański, Litewski ruch narodowo-kulturalny w XIX wieku, Białystok
1965; W. Wielhorski, Polska, a Litwa. Stosunki wzajemne w biegu dziejów, London 1947; C.R. Jurgela, History o the Lithuanian Nation, New York 1948.
z języka, obyczajów i odmiennego obrządku kościelnego. W ludowej tradycji, a zwłaszcza w pieśniach przechowywano pamięć o wielkich bohaterach na-rodowych Ukrainy-Rusi34. Jednak – o czym była mowa wcześniej – kwestia
ukraińska, jak też inne kwestie narodowe Europy Środkowo-Wschodniej, miała swój poważny wymiar społeczny. Ukraińcy cierpieli na brak rodzimych elit, które pełnić by mogły rolę hegemona ruchu narodowego.
Podobny problem występował też u innych narodów tej części Europy. Ich elity z różnych względów nie zdołały stać się decydującą siłą w proce-sach narodotwórczych. O ile w odniesieniu do narodu politycznego – wła-ściwego dla Europy Zachodniej – elity były bezpośrednio związane z funk-cjonowaniem państwa i jego gospodarki, o tyle na wschodzie z powodu między innymi częstych zmian politycznych i granicznych, elity nie tylko nie były spójne, ale często poróżnione i prezentujące niekiedy odmienne wizje państwowotwórcze. I tak np. na Ukrainie w XIX wieku, administracja była rosyjska, mieszczaństwo najczęściej polskie, rosyjskie lub żydowskie, ary-stokracja i ziemiaństwo rosyjskie lub nierzadko polskie, kler rzymskokato-licki (prezentował często propolskie nastawienie), zaś prawosławny zwią-zany był z państwowością rosyjską. Inteligencja ukraińska wywodząca się z chłopskich korzeni była bardzo nieliczna, a jej samoświadomość etniczna – ogromnie powierzchowna. Do roli animatorów procesu narodotwórczego nie mogła pretendować szlachta, bo takiej Ukraińcy nie posiadali35. Nie było
też ukraińskiej klasy mieszczańskiej, która w krajach Zachodniej Europy przejmowała często funkcję przewodnika ruchu narodowego. W tej sytuacji taką rolę spełniać zaczął w przypadku Ukraińców w Galicji kler greckokato-licki posiadający w najuboższych parafiach wielkie wpływy i poważanie. Kler ten stanowiący w istocie zamkniętą, dziedziczną kastę, żyjący przeważnie na dość niskim poziomie, z łatwością nawiązywał porozumienie z ludem wiej-skim. Prezentował ponadto nastawienie proaustriackie wynikające z przy-znanych mu przez Józefa II równych praw z klerem łacińskim36.
Przełomowym momentem w rozwoju ukraińskiego ruchu narodowego w Galicji były lata Wiosny Ludów. Zniesienie w marcu 1848 roku cenzury oraz ogłoszenie podstawowych wolności politycznych, a wśród nich zwłaszcza wolności zrzeszania się – te między innymi okoliczności w istotnym stopniu zdynamizowały ukraiński ruch narodowy. Ponadto w tym okresie po raz pierwszy doszło do ujawnienia się politycznego charakteru tego ruchu, a także definitywnego zerwania jedności działania Polaków z Ukraińcami. Przejawem tej jedności był udział Ukraińców w konspiracji i spiskach pol-skich lub wspólna propaganda rewolucyjna prowadzona w duchu
propol-34 Por.: A.A. Zięba, Gente Rutheni, Natione Poloni. Z problematyki kształtowania się
ukraiń-skiej świadomości narodowej w Galicji, Polska Akademia Umiejętności, „Prace Komisji
Wschodnioeuropejskiej” 1995, t. 2, s. 68 i nast.
35 Por.: W. Feldman, Stronnictwa i programy…, op. cit., s. 316. 36 Por.: J. Kozik, Wpływy polskie…, op. cit., s. 90.
skim37. Rodziło to w społeczeństwie polskim przekonanie o całkowitej
asy-milacji Ukraińców, a także powodowało, że budzenie się ukraińskiego ruchu narodowego było przez Polaków niedostrzegane, a nawet lekceważone38.
Toteż podjęcie przez Ukraińców współpracy z administracją austriacką zo-stało przez polskie społeczeństwo Galicji uznane za zdradę polskich inte-resów narodowych. Ukraińskie ożywienie polityczne, którego wyrazem było utworzenie Hołownej Rady Ruskiej, powstanie pierwszego ukraińskiego cza-sopisma „Zoria Hałyćka”, czy towarzystwa oświatowego ukraińska Matica, Polacy postrzegali w kategoriach zagrożenia własnego stanu posiadania, zwłaszcza ekonomicznego. Takie obawy żywili przede wszystkim przed-stawiciele polskiej szlachty zamieszkującej Wschodnią Galicję, gdzie – jak wskazano wyżej – Ukraińcy stanowili społeczność dominującą liczebnie, lecz nie ekonomicznie czy kulturalnie. Natomiast polska magnateria, posiadająca znacznie wyższą pozycję materialną, nie obawiała się konkurencji ze strony ukraińskiego włościaństwa i sugerowała drogę kompromisu i ugody.
Spośród innych przejawów ukraińskiego odrodzenia w sferze politycznej najistotniejsze znaczenie miała Hołowna Rada Ruska utworzona we Lwowie w maju 1848 roku głównie z inicjatywy wyższego duchowieństwa unickiego, tzw. świętojurców (od nazwy soboru św. Jura we Lwowie), przy poparciu gubernatora Franza von Stadiona39. Na zebraniu założycielskim, w którym
uczestniczyło 300 Ukraińców reprezentujących (prócz chłopstwa) różne środowiska społeczne, doszło do wyłonienia 66-osobowej Rady oraz prokla-macji odezwy. Przypominano w niej o „dawnej chwale narodu ukraińskiego, który był niegdyś samodzielnym, dorównywał najmożniejszym narodom Eu-ropy, miał własny wydoskonalony język, własne ustawy”40. Najważniejszym
postulatem Hołownej Rady Ruskiej był podział Galicji na dwie odrębne jed-nostki: ukraińską i polską. Z inicjatywą tą po raz pierwszy wystąpili Ukraińcy podczas zjazdu słowiańskiego w Pradze w czerwcu 1848 roku. Co prawda, do reprezentacji ukraińskiej z Galicji chcieli pretendować wówczas przedsta-wiciele kilku innych prócz Hołownej Rady ugrupowań, ostatecznie doszło do uchwalenia wspólnego dokumentu pt. Żądania Rusinów w Galicji, w którym poza postulatami dotyczącymi równouprawnienia w dziedzinie języka urzę-dowego, szkolnictwa i religii, zawarto kompromisową propozycję, aby Sejm Ustawodawczy rozważył kwestię podziału Galicji na dwa odrębne okręgi ad-ministracyjne41. Również w czerwcu tego roku Hołowna Rada Ruska zwróciła
37 J. Kozik, Stosunki polsko-ukraińskie w Galicji w okresie rewolucji 1848–1849. Próba
cha-rakterystyki, „Zeszyty Naukowe UJ”, Prace Historyczne, z. 54, Kraków 1975, s. 30.
38 Ibidem, s. 31.
39 Szerzej o tym patrz: R. Razik, Ideologia ruskiego ruchu narodowego w Galicji Wschodniej
w latach 1848–1863, „Studia Historyczne” 1983, z. 4, s. 607; D. Maciak, Ukraiński ruch narodowy w Galicji przed I wojną światową, „Więź” 1987, nr 9, s. 119 i nast.
40 Cyt. za: J. Kozik, Między reakcją, a rewolucją…, op. cit., s. 37. Oryginalny tekst odezwy:
„Zoria Hałycka” 1848, nr 1.
41 W.T. Wisłocki, Kongres Słowiański w roku 1848 i sprawa polska, Lwów 1927, t. 1,
się z petycją do cesarza w tej sprawie oraz wystosowała apel do ludności o jej poparcie42. Ostatecznie, mimo znacznego zaangażowania się Ukraińców (do
końca stycznia 1849 roku zebrano ok. 200 tys. podpisów) postulat podziału Galicji nie został zrealizowany, stanowiąc natomiast jedno z najistotniejszych źródeł konfliktu polsko-ukraińskiego także w latach II Rzeczypospolitej43.
Należy tutaj odnotować – na co zwrócił uwagę H. Batowski – że termin Galicja Wschodnia miał wyłącznie polityczną wymowę, gdyż Galicja, tzw. kraj ko-ronny Cesarstwa Austriackiego posiadał jednolitą strukturę administracyjną. Co prawda pewnym przejawem podziału było istnienie dwóch okręgów sądów III instancji oraz dwóch dyrekcji kolejowych, jednak to terytorialne rozgraniczenie nie miało nic wspólnego z postulatem podziału o charakterze narodowościowym44. Patrząc na tę kwestię z perspektywy historycznej,
kon-cepcja podziału Galicji nie mogła doczekać się urzeczywistnienia choćby ze względu na całkowicie odmienną interpretację rozgraniczenia terytorial-no-narodowościowego. O ile Polacy – i tu za reprezentatywną uznać można opinię Józefa Szujskiego – linię tę wytyczali do doliny Popradu i takich miej-scowości jak Gorlice, Grybów czy Rymanów45, to Ukraińcy sięgali znacznie
dalej aż po powiaty rzeszowski, łańcucki, przeworski, wschodnią część po-wiatu kolbuszowskiego z Sokołowem oraz wschodnią część popo-wiatu niżań-skiego do granicy Sanu46.
Ponadto terytorium Galicji Wschodniej mimo ewidentnej przewagi lud-ności ukraińskiej nie było etnicznie homogeniczne. Polacy stanowili tam jedną trzecią ludności. Byli społecznością żyjącą w rozproszeniu, ich liczba była bardzo zróżnicowana w poszczególnych powiatach Galicji Wschodniej, natomiast we wszystkich miastach powyżej 5 tys. mieszkańców stanowili zdecydowaną większość47.
Świętojurcy, którzy w połowie XIX wieku wywierali decydujący wpływ na ukraiński ruch narodowy, prezentowali postawę konserwatywną, lojali-styczną wobec monarchii; opowiadali się za przeciwstawianiem językowi pol-42 Patrz szerzej: O. Turij, Ukraińsko-polskie pogranicze i problem podziału Galicji w
poło-wie XIX poło-wieku, [w:] Sąsiedztwo. Osadnictwo na pograniczu etnicznym polsko-ukraińskim w czasach nowożytnych, red. J. Półćwiartek, Rzeszów 1997, s. 111.
43 Nie wszyscy ukraińscy działacze ruchu narodowego popierali postulat podziału Galicji.
Liderzy lewicy ukraińskiej M. Pawłyk i I. Franko sprzeciwiali się tej koncepcji twier-dząc, że utworzenie autonomii Galicji Wschodniej nie będzie racjonalne z uwagi na znaczne opóźnienie gospodarcze i społeczne tego terytorium. Wyraz temu stanowisku dawali na łamach „Przeglądu Społecznego” z którym w połowie lat 80. współpracowali, por. np. I. Franko, Odrębność Galicji, „Przegląd Społeczny” 1886, nr 7, s. 60–64.
44 Por.: H. Batowski, Pojęcie polityczne Galicji Wschodniej, [w:] Ukraińska myśl polityczna
w XX wieku, red. M. Pułaski, „Zeszyty Naukowe UJ”, Prace Historyczne, z. 103, Kraków
1993, s. 34.
45 J. Szujski, Polacy i Rusini w Galicji. Dzieła zbiorowe, tom dodatkowy, Lwów 1891, s. 18. 46 Por.: M. Głuszko, Walka konserwatystów krakowskich z demokratami na łamach ich
or-ganów prasowych w okresie 1867–1895, Toruń 2007, s. 94.
47 L. Wasilewski, Polsko-rusinskaja otnoszenija w Galicji (pismo iz Austrii), „Russkoje
skiemu, nie mowy ruskiej, którą uważali za zbyt prostą jako wywodzącą się z ludu i niedostatecznie wykształconą, lecz starosłowiański język cerkiewny48.
Na łamach swego organu prasowego publikowali w języku, który był swoistą mieszaniną języka cerkiewno-słowiańskiego, rosyjskiego i polskiego, tzw. jazycziju, zwanym przez chłopstwo „językiem popów”. Stanowisko święto-jurców stopniowo ewoluowało w kierunku prorosyjskim i ten kierunek był dominujący do końca lat 60. XIX wieku. Niewątpliwy wpływ na jego popu-laryzację miało rozczarowanie do polityki państwa austriackiego, którego koncesje na rzecz polskości spychały Ukraińców do rzędu obywateli drugiej kategorii. Nie bez znaczenia była tu również działalność Michaiła Pogodina, jednego z twórców rosyjskiego słowianofilstwa, który we wczesnych latach 30. przyjeżdżał do Lwowa, gdzie nawiązał kontakty z Jakubem Hołowackim oraz Denysem Zubrzyckim (autorem Kroniki miasta Lwowa) i propagował ideę łączności językowej i kulturalnej Ukraińców galicyjskich z Rosją49.
Ponadto duży wpływ na rozwój orientacji moskalofilskiej w Galicji miało także udzielenie pomocy Austrii przez Rosję w stłumieniu powstania wę-gierskiego. Przemarsz przez Galicję wojsk rosyjskich, w których całe pułki złożone były z Ukraińców miał wywrzeć – zdaniem Leona Wasilewskiego – ogromne wrażenie na ruskiej społeczności50. W tym czasie zjawisko
mo-skalofilstwa występowało także wśród innych narodów słowiańskich za-mieszkujących państwo austro-węgierskie. Narody te, słabe i pozbawione samodzielności politycznej, a poddawane nieustannej germanizacji w Austrii lub madziaryzacji na Węgrzech, szukały ocalenia początkowo w idei jedności słowiańskiej, później zaś wraz z rozwojem świadomości narodowej zwracały się ku jedynemu, lecz potężnemu państwu słowiańskiemu – Rosji51. Kierunek
moskalofilski zdominował w latach 50. i 60. ukraińską scenę polityczną. W ręku zwolenników tej opcji znalazły się dwie najsilniejsze wówczas insty-tucje ukraińskiego życia społecznego: Narodnyj Dim i Hałycko-Ruska Matica. Po klęsce Austrii pod Sadową w lipcu 1866 roku, organ moskalofilów „Słowo”, ukazujący się we Lwowie pod redakcją propagatora prawosławia księdza Iwana Naumowicza, w artykule pt. Pohlad w buducznist’, informował, że „nie ma Rusinów, jest tylko jeden naród rosyjski od Karpat do Kamczatki”52.
Po zakończeniu Wiosny Ludów, Austria weszła w okres neoabsolutyzmu i wraz z nastaniem tej ery znacznie zmalała ukraińska aktywność. Nieliczne pisma ukraińskie zaczęły upadać. W 1851 roku doszło do rozwiązania Ho-48 Z. Fras, Ukraińcy w okresie przemian w końcu XIX wieku, [w:] Antynomie transformacji
w Polsce. Chrześcijaństwo – mniejszości – liberalizm, red. Z. Stachowski, A. Wójtowicz,
Warszawa 1993, s. 201.
49 R. Razik, op. cit., s. 608; por. też E. Kucharska, Michała Pogodina zainteresowania
pol-skie, Warszawa–Wrocław 1978, s. 20 i nast.
50 L. Wasilewski, Ukraina i sprawa ukraińska, Kraków 1911, s. 101.
51 L. Wasilewski, Nasze zadania wobec prądów moskalofilskich wśród Słowian, „Przedświt”
1896, nr 5, s. 3.
52 W. Feldman, Stronnictwa i programy…, op. cit., s. 329; patrz też H. Wereszycki, Pod
łownej Rady Ruskiej53. Jednak już w kilka lat później w polityce
narodowo-ściowej monarchii Habsburgów zaczęły zachodzić istotne zmiany. Ich prze-jawem było między innymi dopuszczenie w 1859 roku języka polskiego i ukraińskiego (obok niemieckiego) do urzędów, a następnie także do sądów i administracji skarbowej. Ostatecznie prawa obywatelskie regulowała kon-stytucja z 21 grudnia 1867 roku, uznająca, że „każdy szczep narodowy ma nienaruszalne prawo strzeżenia i pielęgnowania swej narodowości i ję-zyka”54. Było to prawo do używania tego języka w szkole, urzędach i życiu
publicznym, jak również do tworzenia zakładów naukowych we własnym ję-zyku55. W tym okresie dało się zauważyć stopniowe ożywienie ukraińskiego
ruchu narodowego oraz rozwój ukraińskich instytucji życia społecznego i po-litycznego. Na tym tle zaczęły się wśród Ukraińców wyodrębniać zróżnico-wane nurty społeczno-polityczne.
Na przełomie lat 50. i 60. XIX wieku w opozycji do kierunku moskalo-filskiego zrodziła się wśród młodej inteligencji ukraińskiej tendencja do propagowania rozwoju własnej narodowości. Niewątpliwy wpływ na po-wstanie tego kierunku miały echa ożywienia narodowego nad Dnieprem oraz modnego tam wówczas chłopomaństwa, a także ogromna popularność wśród ukraińskiej młodzieży galicyjskiej poezji Tarasa Szewczenki. Prze-jawem rozwoju tego kierunku było tworzenie się na początku lat 60. tzw. ruskich hromad narodowych, powstanie towarzystwa „Ruska Besida” oraz takich pism jak: „Weczornyci” (1862), „Meta” (1863) czy „Rusłan” (1866)56.
Największe jednak znaczenie zwłaszcza na polu krzewienia oświaty wśród ukraińskich chłopów oraz przeciwstawianiu się wpływom moskalofilstwa na to środowisko, miało utworzone w 1868 roku towarzystwo Proswita57. Jego
pierwszym prezesem był Anatol Wachninanyn. Pewien udział w propago-waniu oświaty wśród chłopstwa miały tworzone w połowie lat 90. tzw. Sicze. Organizacje te, których podstawą działalności była służba przeciwpożarowa, tworzyły także w swych „koszach” (lokalach) pod groźbą wykluczenia, kursy pisania i czytania dla swych niepiśmiennych członków58. W 1872 roku
po-wstało Towarzystwo Literackie im. Tarasa Szewczenki, przekształcone póź-niej w Towarzystwo Naukowe jego imienia.
53 Cz. Partacz, op. cit., s. 23.
54 Cyt. za: K. Grzybowski, Galicja 1848–1914. Historia ustroju politycznego na tle historii
ustroju Austrii, Wrocław 1959, s. 155. Patrz także: F.K. d’Abancourt, Era konstytucyjna austro-węgierskiej monarchii od 1848–1881, Kraków 1881; S. Grodziski, W królestwie Galicji i Lodomerii, Kraków 1976; J. Goclon, Statut Krajowy Galicji z 1861 r., [w:] Konsty-tucje Polski, red. M. Kallas, Warszawa 1990, s. 359.
55 K. Karolczak, Sprawy narodowościowe w Galicyjskim Sejmie Krajowym w latach 1861–
–1873, [w:] Galicyjskie dylematy…, op. cit., s. 31 i nast.
56 J. Hrycak, Historia Ukrainy. 1772–1999. Narodziny nowoczesnego narodu, Lublin 2000,
s. 93.
57 Ibidem, por. też K. Łewyćkyj, op. cit., t. 1, s. 109.
Koniec lat 70. przyniósł dalszy wzrost wpływów tego kierunku. Nie bez znaczenia były tu zjawiska zachodzące w tym czasie w Rosji, gdzie 18 (30) maja 1876 roku wprowadzono tzw. lex Jusephovicia, zakazujące druku ja-kichkolwiek opracowań w języku ukraińskim. W tej sytuacji Galicja stała się rzeczywistym ośrodkiem ukraińskiego życia umysłowego, a także schro-nieniem dla emigrantów z Ukrainy Naddnieprzańskiej. W 1879 roku utwo-rzono adresowane do mas chłopskich pismo „Bat’kiwszczyzna” (Ojczyzna), a w rok później kolejne dwa: „Diło” oraz tygodnik literacki „Zoria”59. W 1881
roku z inicjatywy Damiana Hładykewycza i Juliana Romańczuka utworzone zostało Towarzystwo Pedagogiczne oraz w dwa lata później Narodna Tor-howla, instytucja spółdzielcza, której zadaniem było rozwijanie ukraińskiego handlu i przemysłu60. Stopniowej krystalizacji ulegał też program polityczny
ruchu narodowego. Podczas zwołanego we Lwowie w listopadzie 1880 roku narodowego wiecu Rusinów żądano równouprawnienia języka ruskiego we wszystkich sądach i urzędach oraz przyznania Ukraińcom prawa do swobod-nego rozwoju życia narodowego61. Zwieńczeniem procesu organizacyjnego
tego środowiska było utworzenie we Lwowie w październiku 1885 roku z inspiracji Juliana Romańczuka i Ołeksandra Ogonowskiego Narodnej Rady. Celem powstania tej instytucji było popieranie rozwoju narodu ukraińskiego oraz odrębności wobec Polaków i Rosjan. W opublikowanym w trzy lata póź-niej programie politycznym Narodnej Rady stwierdzono jednoznacznie, że „Rusini galicyjscy są częścią wielkiego 20-milionowego narodu ukraińskiego, oddzielonego od narodu polskiego i rosyjskiego”62.
Utrzymujący się wpływ kleru na ukraińskie życie polityczne oraz domi-nacja polska wzmogły radykalizację części inteligencji, co przyczyniło się do powstania w październiku 1890 roku Ukraińsko-Ruskiej Partii Radykalnej (URPP), na czele której stanęli tacy działacze jak Mychajło Pawłyk, Kyryło Tryłowskyj, Iwan Franko, Jewhen Łewyćkyj63. Program partii zakładał między
innymi szerzenie wśród ukraińskiego chłopstwa świadomości narodowej, a także walkę z dominacją duchowieństwa unickiego w ukraińskim życiu politycznym. Jednak w wśród postulatów, jakie znalazły się na czele mak-symalnej części programu, były cele o charakterze socjalistycznym. Twórcy partii zakładali bowiem w zakresie spraw społeczno-ekonomicznych dą-żenie do „zmiany sposobu produkcji zgodnie ze zdobyczami naukowego so-cjalizmu, […] kolektywnego ustroju pracy i kolektywnej własności środków produkcji”64. W sprawach politycznych deklarowali współpracę z partiami
59 Cz. Partacz, op. cit., s. 36. 60 K. Łewyćkyj, op. cit., t. 1, s. 203. 61 Ibidem, s. 183 i nast.
62 Ibidem, s. 217–219.
63 Szerzej patrz: R. Tomczyk, Socjaldemokraci ukraińscy i polscy w Galicji (Z dziejów
współ-pracy), „Zeszyty Naukowe Instytutu Badań Społecznych i Międzynarodowych Fundacji
im. Kazimierza Kelles-Krauza”, z. 10, Warszawa 2007; idem, Galicyjska Rusko-Ukraińska
Partia Radykalna w latach 1890–1914, Szczecin 2007.
politycznymi opowiadającymi się za reformami w ramach państwa austriac-kiego. W zmianach polityki wewnętrznej Austrii dostrzegali szanse na auto-nomiczny rozwój swych praw narodowych. Uważali wręcz, że tak kształto-wana polityka narodowościowa monarchii sprzyjać będzie jej wzmocnieniu. Ważną rolę odegrał tu Mychajło Drahomanow, wybitny uczony, historyk, et-nograf i literaturoznawca oraz profesor uniwersytetu kijowskiego. Jednak nie miał on wpływu na kształt programu partii, a nawet zarzucał jej młodym dzia-łaczom brak doświadczenia politycznego i kopiowanie koncepcji socjalistów niemieckich bez odnoszenia się do specyfiki warunków galicyjskich. Dopiero później Drahomanow nawiązał bliższą współpracę z partią, publikując często na łamach jej organu prasowego „Narod”. W tym czasie w kręgu działaczy tej partii zrodziła się myśl o niepodległej Ukrainie. Wyraził ją w książce Ukrajina
irredenta młody radykał-marksista Julian Baczynśkyj65. W ciągu następnych
lat URPP przeżywała wewnętrzne kryzysy i transformacje. Doszło w niej do wyodrębnienia się dwóch orientacji: „starych” – drahomanowców w osobach Franki, Tryłowskiego i Pawłyka oraz „młodych”, jak Wiaczesław Budzynow-śkyj, Jewhen Łewyćkyj i Wołodymyr Ochrymowicz66.
Ostatecznie po śmierci Mychajła Drahomanowa (w czerwcu 1895 roku), którego autorytet spajał środowisko radykalnej inteligencji doszło do roz-luźnienia wewnętrznego URPP, a w następnych latach do jej ostatecznego rozpadu. Skrzydło „młodych” radykałów (Ochrymowicz, Łewyćkyj) na ła-mach utworzonego w czerwcu 1899 roku tygodnika „Buducznist’” atakowało słowiańską spuściznę Drahomanowa oraz opowiadało się za konsolidacja wszystkich partii i organizacji ukraińskich67. Inicjatywę tę poparły też takie
wybitne indywidualności jak Iwan Franko i emigrant z Ukrainy rosyjskiej uro-dzony w Chełmie Mychajło Hruszewśkyj, w latach 1886–1894 wykładowca na Wydziale Historyczno-Filozoficznym Uniwersytetu Kijowskiego, a od roku 1894 kierownik Katedry Historii Powszechnej na Uniwersytecie Lwow-skim68. On też odegrał najwybitniejszą rolę w utworzonej w grudniu 1899
roku ukraińskiej Partii Narodowo-Demokratycznej (UNDP). W przyjętej pod-czas zjazdu partii deklaracji programowej (Narodna Prohrama) UNDP przy-pominała, że „Galicyjscy Rusini są częścią ukraińsko-ruskiego narodu, który miał niegdyś niezależność państwową i wiekami walczył o swoje prawa po-lityczne”, a także domagała się przebudowy wszystkich organów samorządu i wprowadzenia w Galicji Wschodniej języka ukraińskiego do administracji i sądownictwa. Partia ta powtórzyła ponadto wcześniej już formułowany i wielce kontrowersyjny postulat podziału Galicji69 oraz domagała się
zdemo-65 J. Hrycak, op. cit., s. 95; por. też J.-P. Himka, Young Radicals and Independent Statehood:
The Idea of Ukrainian Nation-State, 1890–1895, “Slavic Review” 1982, Vol. 41, No. 2.
66 Cz. Partacz, op. cit., s. 63; R. Tomczyk, Galicyjska Ukraińska…, op. cit., s. 47. 67 W. Najdus, Szkice z historii Galicji, Warszawa 1960, t. I, s. 228 i nast. 68 Por. notka biograficzna M. Hruszewskiego w: Politołohija…, op. cit., s. 166.
69 Por.: F. Świstun, Spory austriackich Rusinów o kwestię narodowości, „Świat Słowiański”
1910, nr 71, s. 264; por. też: L. Zaszkilniak, Stosunki polsko-ukraińskie na przełomie XIX
i XX wieku. Zarys problematyki. Polska i Ukraina w Europie, „Biuletyn Ukrainoznawczy”,
kratyzowania prawa wyborczego, a w dziedzinie szkolnictwa wprowadzenie w szkołach obowiązku nauczania języka ukraińskiego oraz utworzenie we Lwowie uniwersytetu narodowego.
Ukraińska Partia Narodowo-Demokratyczna, jednocząc większość grup wspólną wizją ukraińskiego odrodzenia narodowego, stała się najbardziej wpływową organizacją polityczną Ukraińców w państwie austro-węgierskim. O jej znaczeniu świadczyły sukcesy wyborcze. W wyniku wyborów przepro-wadzonych na podstawie nowego prawa wyborczego do wiedeńskiej Rady Państwa w 1907 roku z ramienia UNDP weszło aż 17 posłów (moskalofilów tylko 5)70. Natomiast w wyborach do parlamentu wiedeńskiego w 1911 roku
na 26 Ukraińców reprezentujących Galicję aż 18 było członkami UNDP71.
Dla rozwoju ukraińskiego ruchu narodowego w końcu XIX wieku istotne znaczenie miało objęcie w 1900 roku metropolii halickiej przez Andrzeja Szeptyckiego72. Dokonało się to w momencie szczególnie silnego napięcia
w stosunkach polsko-ukraińskich. Polacy wydarzenie to przywitali z nadzieją na pomoc Szeptyckiego w uregulowaniu tych stosunków, na zasadzie podpo-rządkowania im społeczności rusińskiej. Jednak metropolita w swoim pierw-szym liście duszpasterskim skierowanym do duchowieństwa w 1899 roku stwierdził, że jest Rusinem z dziada pradziada, a Cerkiew greckokatolicką i obrządek kocha całym sercem73. Fakt, że nowy metropolita poparł ukraińską
opcję narodową stał się ważnym czynnikiem ukraińskiego ruchu narodo-wego. Metropolita podjął także działania zmierzające do wzmocnienia auto-rytetu Kościoła, takie jak uzależnienie udziału greckokatolickich duchownych w życiu społecznym od przestrzegania przez nich zasad moralności chrześci-jańskiej. Zwrócił także uwagę na sytuację ukraińskiego chłopstwa w Galicji – zwłaszcza w dziedzinie gospodarczej i kulturalno-oświatowej74.
Innym istotnym wydarzeniem mającym wpływ na dalszy rozwój ukraiń-skiego ruchu narodowego była masowa emigracja ukraińskich chłopów do Ameryki, zwłaszcza USA i Kanady, ale też Brazylii i Argentyny. O jej rozmia-rach świadczą liczby. O ile w ciągu ostatniego dziesięciolecia XIX wieku wy-emigrowało 78 tys., to w okresie pierwszych dziesięciu lat XX wieku liczba ta wzrosła do 224 tys.75 Emigranci ukraińscy stworzyli świadomą narodowo
elitę, która w późniejszym okresie wywierała znaczący wpływ na kształto-wanie się ukraińskiej tożsamości.
Coraz wyraźniejszy na przełomie XIX i XX wieku polityczny charakter ukraińskiego ruchu narodowego, którego dobitnym wyrazem było powstanie 70 D. Maciak, op. cit., s. 128.
71 Por.: M. Waldenberg, Kwestie narodowe…, op. cit., s. 62. 72 Por.: J. Hrycak, op. cit., s. 97.
73 Szerzej patrz: ks. A. Kubasik, Arcybiskupa Andrzeja Szeptyckiego wizja ukraińskiego
na-rodu, państwa i Cerkwi, „Biblioteka Historyczna Archiwum Metropolii Lwowskiej
ob-rządku łacińskiego w Krakowie”, seria B, Studia, t. 3, Lwów–Kraków 1999.
74 Por.: J. Hrycak, op. cit., s. 97. 75 Ibidem, s. 96.
