Ksika Piotra Mitznera obok niezaprzeczalnej wartoci dokumentacyjnej ma take nie mniej istotne znaczenie dla historii idei – przypomina bowiem próby rozwizania zagadnie, które niezalenie od historycznych uwarunko-wa nie trac na aktualnoci, a dzi s moe waniejsze ni kiedykolwiek wczeniej.
Agnieszka Bielak Orodek Bada nad Literatur Religijn KUL
Dorota J a r a, Warsztat pisarski Piotra Skargi – retoryczne uksztatowanie
wybranych pism polemicznych królewskiego kaznodziei, Lublin: Wydawnictwo
KUL 2013, ss. 199
Pisma polemiczne Piotra Skargi nie doczekay si dotd, poza tekstami wczonymi przez Mirosawa Korolk do ksiki Klejnot swobodnego
sumienia. Polemika wokó konfederacji warszawskiej w latach 1573-16581,
nowych edycji. Niewiele te powstao na ich temat opracowa, a te, które istniej, skupiaj si na niektórych tylko zagadnieniach2. Luk badawcz
1
Warszawa 1974. Tutaj: Upominanie ewangelików i Proces na konfederacyj.
2
O niektórych aspektach pism powiconych unii brzeskiej pisali: J. T r e t i a k, Piotr Skarga w dziejach i literaturze unii brzeskiej, Kraków 1912; S. O b i r e k, Teologiczne podstawy pojcia jednoci w dziele ks. Piotra Skargi „O jednoci Kocioa Boego”, w: Unia brzeska. Geneza, dzieje i konsekwencje w kulturze narodów sowiaskich, red. R. uny, F. Ziejka, A. Kpiski, Kraków 1996, s. 183-199; R. u n y, Ksidza Piotra Skargi SJ widzenie Kocioa wschodniego, w: Jezuici a kultura polska. Materiay sympozjum z okazji 500-lecia urodzin Ignacego Loyoli(1491-1991) i 45-lecia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540-1990). Kraków, 15-17 lutego 1991 r., red. L. Grzebie SJ, S. Obirek SJ, Kraków 1993, s. 199-207. Na temat polemik z arianami pisa Piotr Wilczek: Jezuici i arianie: wprowadzenie do lektury polskich polemik wyznaniowych na przeomie XVI i XVII w. „Czasopismo Zakadu Narodowego im. Ossoliskich” 10(1999), s. 15-26 (tekst opublikowany zosta take w zmie-nionej wersji jego ksice Dyskurs, przekad, interpretacja. Literatura staropolska i jej trwanie we wspóczesnej kulturze, Katowice 2001, s. 77-93). Na temat autorytetu Pisma witego w polemice Skargi z Moskorzowskim zob. P. W i l c z e k, Autorytet Pisma +witego w polemikach ks. Piotra Skargi SJ z Hieronimem Moskorzowskim, pisarzem ariaskim, w: Jezuicka ars educandi. Prace ofiarowane Ksidzu Profesorowi Ludwikowi Piechnikowi SJ, red. S. Obirek, M. Wolaczyk, Kraków 1995, s. 253-259 (artyku równie zosta wczony w zmie-nionej wersji do pracy Dyskurs, przekad, interpretacja, s. 106-115). Podsumowaniem bada Piotra Wilczka nad polemikami religijnymi XVI wieku jest tekst Religijna proza polemiczna
zdecydowaa si wypeni moda uczona, Dorota Jara, absolwentka filologii polskiej krakowskiego Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN, laureatka I na-grody w jedenastej edycji Ogólnopolskiego Konkursu im. Czesawa Zgorzel-skiego na najlepsz prac magistersk. Nagrodzona praca ukazaa si wanie nakadem wydawnictwa KUL jako drugi tom serii Moda Polonistyka.
Autorka za przedmiot swych bada obraa dziewi pism polemicznych Piotra Skargi: Upominanie do ewanjelików [...], Przestrog dla katolików
o zachowaniu z heretyki, Dyskurs na konfederacyj, Proces konfederacyjej, O jednoci Kocioa Boego [...], Synod Brzeski i Obron Synodu Brzeskiego, Zawstydzenie arianów [...], Kazanie o przenajchwalebniejszej Trójcy oraz Wtóre zawstydzenie arianów.
Sam korpus tekstów moe budzi pewne wtpliwoci, bowiem Autorka nie przedstawia kryteriów, jakimi kierowaa si przy ich doborze. Czytelnik do-myla si, dlaczego aciskie pisma polemiczne skierowane do Andrzeja Wolana nie zostay uwzgldnione, ale pominicie Siedmiu filarów warto byo-by uzasadni. Czemu Autorka pomija take Na „Treny” i „Lament” Teofila
Ortologa – dzieo zwizane przecie ze sporami wokó unii brzeskiej? Nie
wcza take Procesu na konfederacyj z popraw i odpraw przeciwnika, w którym Skarga uzupenia pewne kwestie poruszane w Procesie
konfe-deracyjej3. Z drugiej strony trzeba jednak przyzna, e dziea wybrane przez Dorot Jar nale bez wtpienia od najwaniejszych i dla pisarstwa pole-micznego Skargi najbardziej reprezentatywnych. Opierajc na nich swoj ana-liz, Autorka miaa wszelkie szanse uchwycenia najbardziej charakterystycz-nych cech warsztatu pisarskiego królewskiego kaznodziei.
Analiza przywoanych dzie suy ma, jak pisze we wstpie Badaczka, ocenie artyzmu Skargowej prozy, wskazaniu najwaniejszych rodków reto-rycznej perswazji stosowanych przez królewskiego kaznodziej, okreleniu ich funkcjonalnoci oraz wpywu tematyki badanych broszur na ich uksztato-wanie jzykowo-stylistyczne. Dorota Jara we wstpie zaznacza, e posuguje si metod ergograficzn, zajmujc si, wedug sów Henryka Markiewicza, który wprowadzi ten termin do nauki o literaturze, „charakterystyk opisowo--oceniajc dziea literackiego”4 oraz elementami stylistyki jzykoznawczej.
w Polsce na przeomie XVI i XVII wieku, w: t e n e, Polonice et Latine, Studia o literaturze staropolskiej, Katowice 2007, s. 63-80.
3
Zob. M. K o m o r o w s k a, Prologomena do edycji dzie Piotra Skargi, Kraków 2012, s. 51.
4
Przemiany ergografiki w polskich badaniach literackich, w: t e n e, Prace wybrane. Z dziejów polskiej wiedzy o literaturze, red. S. Balbus, t. VI, Kraków 1995, s. 79.
Jak dotd w literaturze przedmiotu brak byo opracowa dotyczcych inte-resujcego Dorot Jar zagadnienia. Na temat artyzmu prozy królewskiego kaznodziei pisa Mirosaw Korolko5, jednak jego ksika dotyczy wycznie kaza. Jzykiem Skargi zajmowaa si take Anna Paluszak-Bronka6, ale jej praca równie skupia si na kazaniach. O retorycznoci polemik jezuickich traktuje bardzo ciekawy artyku Wiesawa Steca7, który stanowi wany punkt wyjcia do dalszych bada. Ksika krakowskiej Badaczki podejmuje wic problematyk dotd niezbyt chtnie przez uczonych podejmowan.
Praca skada si z dwóch czci poprzedzonych wstpem; Autorka for-muuje w nim przedmiot, zakres i cel publikacji oraz przedstawia stan bada nad jzykiem Piotra Skargi. Pierwsza cz pracy stanowi rodzaj teorety-cznego wprowadzenia, w którym Jara, opierajc si na literaturze przedmiotu, podaje podstawowe definicje terminów retorycznych, a take kreli zwizki retoryki z szesnastowieczn literatur polemiczn oraz pisze o wspózaleno-ci pomidzy ówczesn sytuacj religijn a rozwojem literatury polemicznej i publicystycznej. Rozdziay powicone zagadnieniom teoretycznym nie wnosz wprawdzie nowych ustale, Autorka przede wszystkim referuje i po-rzdkuje spostrzeenia swoich poprzedników, nie rewidujc ich wniosków i konkluzji. Niewtpliw zalet tej czci publikacji jest jednak jej wymiar informacyjny, a podkreli te trzeba, e Badaczka wanie w tym referujcym dyskursie niejako „przygotowuje” niezbdne jej instrumentarium pojciowe. Autorka systematyzuje dotychczasowe badania, tworzc rodzaj wprowadzenia do czci analitycznej. Zdarzaj si jednak szczegóowe potknicia. Wtpli-woci budzi aprobatywne przywoanie w teoretycznej czci pracy, w roz-dziale Retoryka a XVI-wieczna literatura polemiczna (s. 56), definicji bro-szury polemicznej sformuowanej przez Hansa Joachima K_hlera, który pisze m.in., e jest to publikacja raz wydana. Nie wydaje si, by w odniesieniu do pism Skargi bya to przydatna formua. Jak wiadomo, pisma polemiczne pol-skiego jezuity, którymi zajmuje si Autorka, byway wydawane kilkakrotnie. Naleaoby chyba podj prób stworzenia/odnalezienia innej definicji, lepiej powizanej z materiaem badawczym.
5
O prozie Kaza sejmowych Piotra Skargi, Warszawa 1971.
6
Jzyk kaza Piotra Skargi: grafia i ortografia, fonetyka z fonologi, fleksja, skadnia, Bydgoszcz 2003.
7
O perswazji retorycznej jezuickich polemik wyznaniowych przeomu XVI i XVII wieku, w: Teatr wymowy. Formy i przemiany retoryki uytkowej, red. J. Sztachelska, J. Maciejewski, E. Dbrowicz, Biaystok 2004, s. 109-120.
W drugiej czci ksiki przedstawione wczeniej retoryczne instrumentar-ium staje si narzdziem waciwej analizy tekstów polemicznych Skargi, pocztkowo realizowanej wedle klasycznego podziau podstawowych dziaów retoryki, czyli inventio, dispositio, elocutio. Odpowiednio do tego zaoenia, w pierwszym rozdziale Autorka bada topik inwencyjn. Zauwaa, i gów-nym ródem argumentów wykorzystywanych przez Skarg w analizowanych pismach polemicznych jest Pismo wite, zwaszcza Stary Testament, a take prawo kocielne, dokumenty soborów, pisma reformacyjne. Wan rol peni take dziea w. Augustyna. Niestety, Jara nie siga bezporednio do róde patrystycznych, o wpywie w. Augustyna pisze, zawierzajc marginaliom samego Skargi bd cytujc prac Tadeusza Grabowskiego8, za pozostae róda pozostawia bez komentarza. Wród wielu zagadek, które kryj dziea autora ywotów witych, do najwaniejszych – i najtrudniejszych zarazem – naley wanie kwestia róde, z których korzysta przy pisaniu czy raczej komponowaniu swych tekstów. Czy siga wprost do pism Ojców Kocioa, korzystajc z humanistycznych edycji, czy raczej korzysta z jakiego zbioru florilegiów9? Wydaje si, e warto byoby przebada pisma polemiczne pod tym ktem, a przynajmniej poda tytuy dzie wymienianych jako róda argu-mentów Skargowej perswazji.
Badaczka bardzo wnikliwie analizuje róne typy loci, wykorzystywane przez Skarg: z podobiestwa, przeciwiestwa, definicji, porównania. Oma-wia take techniki amplifikacyjne przez niego stosowane. Bada je w powiza-niu z funkcj movere. Podkrela równie, i jezuita z upodobaniem stosowa rodki takie, jak erotema, paralelizm czy antyteza. W celu wzbogacenia swych pism treciami emocjonalnymi wykorzystywa przede wszystkim amplifikacj. Autorka zauwaa równie, e analizowane pisma polemiczne królewskiego kaznodziei zbudowane s bardzo czsto na zasadzie kontrastu, akcentujcego opozycj „my–oni”. Dorota Jara stara si nakreli wyaniajcy si z pism Skargi obraz katolików i innowierców. Pokazuje take subtelne rónice midzy opisywanymi przez Skarg rónymi „typami” niekatolików. Warto bowiem pamita, e dla jezuity heretyk i odszczepieniec nie s synonimami. Charak-teryzujc retoryk Skargi, Badaczka zauwaa równie, nawizujc do
Upo-minania do ewanjelików, tendencj do znamiennych eufemizmów; gdy na
przykad kaznodziei przychodzi mówi o przemocy katolików wobec
8
Piotr Skarga na tle katolickiej literatury religijnej w Polsce wieku XVI (1536-1612), Kra-ków 1913, s 36.
9
Zob. A. Kapuciska, ywoty witych Piotra Skargi. Hagiografia – parenetyka – du-chowo, Szczecin 2008, s. 219.
testantów, w jego jzyku pojawia si kategoria zabawy, okrelenia takie, jak: „igrzyska dziecinne i aczt”, „igra piobieay”, „dziecinne igrzysko” itp. Naley koniecznie doda, i taki typ retoryki Skargi – pomniejszanie odpo-wiedzialnoci katolików za zo uczynione innowiercom – jest charaktery-styczny dla pisarstwa pierwszego pokolenia jezuitów polskich i bywa czsto analizowany w kontekcie mowy nienawici i nawoywania do tumultów10.
Rozdzia drugi powicony zosta charakterystyce warstwy dyspozycyjnej pism polemicznych Skargi. Autorka stwierdza w nim, i kaznodzieja naj-czciej stosowa si do ogólnych wskazówek teoretyków retoryki. We wstpach umieszcza bowiem fragmenty suce pozyskaniu przychylnoci odbiorcy, wykorzystywa topik skromnoci, topik dedykacji i topik przy-czyny zabrania gosu, kreli problematyk poruszan w gównej partii dziea oraz próbowa przekona potencjalnych odbiorców, e podejmuje temat wany i godny uwagi. W zakoczeniach czsto umieszcza Skarga modlitwy, w których „najwidoczniej dochodzia do gosu postawa ekspresyjna autora” (s. 106). Autorka analizuje sposoby organizacji argumentów w badanych tekstach i podkrela znamienn dla Skargi trosk o jasno i precyzj wypo-wiedzi. Jego pisma charakteryzuj si uporzdkowaniem, jednoznacznoci i klarownoci, któr udao mu si uzyska dziki wyra nej intencji uporzd-kowania materiau probacyjno-refutacyjnego.
W trzecim rozdziale Jara omawia uksztatowanie elokucyjne badanych pism Skargi, bogactwo wykorzystywanych tropów oraz figur sów i myli. Zwraca uwag na apelujce do wyobra ni i zmysów metafory oraz porów-nania, czsto wykorzystywane w ksztatowaniu obrazu Kocioa. Podkrela take pewn powtarzajc si cech Skargowej prozy – grupowanie porówna w wiksze zbiory. Tendencj t tumaczy „chci opisania jakiego zjawiska czy udowodnienia wasnego pogldu, aby odbiorca nie mia problemów z ich zrozumieniem i wtpliwoci co do ich susznoci” (s. 110). Dostrzega skon-no Skargi do uywania wielu okrele zwizanych ze sfer powietrzn – innowiercy porównani zostaj do ptaków unoszonych w gór rkoma kato-lików, za wiejcy wiatr sieje zniszczenie i powali moe próchniejce za spraw przerónych herezji ciany Rzeczypospolitej. Autorka eksponuje te czst w pismach kaznodziei metaforyk ognia, morza i gwiazd. Te ustalenia s niezwykle cenne, gdy w znacznej mierze weryfikuj dawne twierdzenia
10
Powouj si tutaj na spostrzeenia Justyny Dbkowskiej-Kujko zaprezentowane w refe-racie wygoszonym w odzi w pa dzierniku 2012 roku podczas Ogólnopolskiego Kongresu Naukowego Piotr Skarga – w czterechsetlecie mierci.
Korolki, który pisa, e „metaforyka nie jest mocn stron prozy Skargi”11. Odnajduje Autorka w badanych przez siebie dzieach take personifikacj, hiperbol, litot, emfaz i peryfraz. Wyczerpujco omawia równie figury sów i myli stosowane przez polskiego jezuit. Kady z przywoywanych rodków stylistycznych dokadnie charakteryzuje, podajc nawet jego sowni-kow definicj, skupia si jednak na tym, w jaki sposób w celach perswazyj-nych wykorzystywa je Skarga. Badaczka podkrela równie rol ironii we fragmentach wprost odnoszcych si do rónowierców.
Rozdzia czwarty czci drugiej odchodzi ju od klasycznych klasyfikacji dziaów retoryki i powicony jest wpywowi Biblii na warstw treciow i stylistyczn badanych pism kaznodziei. Wychodzc od charakterystyki stylu biblijnego, rozumianego jako jedna z odmian polskiego jzyka artystycznego, Autorka potwierdza w tej czci swojej rozprawy wag, jak Skarga przypi-suje biblijnym zwizkom frazeologicznym i sentencjom, a take chtnie przy-woywanym nowotestamentowym perykopom. Odnajduje take w pismach jezuity zaliczane do biblizmów konstrukcje o charakterze przysów, sentencji i aforyzmów. Podkrela, i kaznodzieja wykorzystywa figuraln interpretacj Biblii, budujc analogie midzy jej rzeczywistoci a wspóczesnym sobie wiatem. Zwraca take uwag na bardzo czsto obecn w analizowanych pis-mach konwencj proroctwa. Ze szczególnym upodobaniem powraca Skarga do przypowieci o pszenicy i kkolu, co widoczne jest w Upominaniu do
ewanjelików, Obronie Synodu Brzeskiego i Dyskursie na konfederacyj. Jara
zauwaa, e ta preferencja widoczna jest take u innych polemistów religij-nych tego okresu, lecz ta interesujca obserwacja nie zostaje rozwinita; czy-telnik nie dowiaduje si, o jakich pisarzy chodzi i czy Skargowe nawizanie wypada na ich tle oryginalnie. Takie niedopowiedzenia, a jest ich w ksice jeszcze kilka, prowokuj i domagaj si uzupenienia. W tym bardzo interesu-jcym rozdziale brakuje te odwoa do ponadstuletniej ju, ale nadal bardzo przydatnej i w pewien sposób klasycznej pracy Stanisawa Okoniewskiego
Pismo +wite w dzieach X. Piotra Skargi12.
Pity rozdzia ksiki powicony jest relacji perswazyjnoci pism pole-micznych Skargi wobec ich uksztatowania skadniowego. Bada tu Autorka przede wszystkim szyk zdania, zwracajc uwag na rytmiczno i okresowo Skargowej prozy. Warto w tym kontekcie zauway, e problem charakterys-tyki okresu retorycznego w prozie polskiej pozostaje wci otwarty i do dnia
11
O prozie Kaza sejmowych Piotra Skargi, Warszawa 1971, s. 163.
12
dzisiejszego nie ma w tym zakresie satysfakcjonujcych propozycji opisu. Autorka wskazuje na wyra ne sygnay wiadomego imitowania okresów a-ciskich i w ogóle skadni aciskiej w tekstach Skargi. Bardzo cenne s jej uwagi dotyczce struktur skadniowych, które odzwierciadlay regresywny lub progresywny tok rozumowania. Nawizujc w tym zakresie do koncepcji Bo-gusawa Wyderki, Badaczka analizuje owe struktury i dochodzi do wniosku, e Skarga zdaje si uprzywilejowywa typ pierwszy, w którym najpierw for-muuje si tez, pó niej za dopiero przedstawia si argumenty wiadczce o jej susznoci. Autorka zwraca jednak te uwag na zastosowane w dziele
O jednoci Kocioa Boego rozwizania, które odbiegay od szesnastowiecznej
praktyki pisarskiej. Na pierwszy rzut oka wydaje si czytelnikowi, i ma do czynienia z rozumowaniem progresywnym, bowiem na kocu kadej partii rozwaa pisarz umieszcza wniosek, bdcy ich podsumowaniem. Take i wówczas jednak okazuje si, i pisarz w tytule kadego z rozdziaów umiesz-cza tez, wokó której koncentruje si wykad, a nastpnie udowadnia j w dalszej czci pisma. W ten sposób Skarga sugeruje odbiorcy, jakich argu-mentów uyje w dalszej czci wywodu, co jest przecie typowe dla rozumo-wania regresywnego. T technik jezuickiego pisarza Jara analizuje z godn uznania przenikliwoci. Jej obserwacje byyby tym cenniejsze jednak, gdyby zostay odniesione do szerszego kontekstu prozy polskiej XVI wieku, co po-zwolioby odsoni unikalno bd te – odwrotnie – typowo zastosowa-nych przez Skarg rozwiza.
Recenzowana ksika jest jedynym jak dotd opracowaniem powiconym retorycznemu uksztatowaniu pism polemicznych Skargi. Autorka analizuje je z podziwu godn wnikliwoci i subtelnoci, weryfikujc sdy obecne ju w literaturze przedmiotu, ale te uzupeniajc je o nowe, czsto odkrywcze spostrzeenia. Nie ujmujc niczego nader przekonujcym wywodom Badacz-ki, mona wszake zauway, e zyskayby one wiele, gdyby analizy tekstów Skargi osadzone zostay w peniejszym kontekcie renesansowej prozy polemicznej czy te w ogóle prozy polskiej XVI wieku. Taki zapewne by pocztkowy zamys ksiki, gdy Autorka pisze w zakoczeniu: „Pisarstwo królewskiego kaznodziei zostao ukazane w odniesieniu do caej prozy rene-sansowej” (s. 185), a nastpnie stwierdza, e „na podstawie analizy mona stwierdzi, e dziea jezuity mog by wykorzystywane jako wzorcowy przy-kad realizacji najwaniejszych zaoe XVI-wiecznej prozy polskiej” (s. 185). Na koniec jeszcze gar uwag edytorskich. Dziea O jednoci Kocioa Boego oraz Synod brzeski Autorka cytuje za wydaniem z 1885 roku, zamieszczonym na stronie internetowej ultramontes.pl. Wydaje si, e nie jest to dobry wybór.
W przypadku O jednoci Kocioa Boego naleaoby skorzysta z edycji wileskiej z 1577 lub wydania Piotrowczyka z 1590. To drugie wydanie róni si od editio princeps nie tylko tytuem (O rzdzie i jednoci...), ale te za-wartoci – pierwsza cz dziea nie jest taka sama jak w wydaniu wileskim, a rónice midzy tymi edycjami mog by interesujcym materiaem do ana-lizy zmieniajcych si strategii perswazji Skargi. W przypadku Synodu
brzes-kiego warto posuy si wydaniem Piotrkowczyka z 1597 roku. Kilkukrotnie
te Autorka podaje cytaty z dzie Skargi, nie wskazujc róda.
Omawiana monografia jest nie tylko bardzo ciekawym studium stosunko-wo rzadko badanych pism Skargi (z pewnoci rzadziej ni kazania i ystosunko-woty
witych), ale – moe przede wszystkim – wietnym przykadem rzetelnej
ana-lizy retorycznej tekstu staropolskiego, w której Autorka znakomicie czy kompetencje historycznoliterackie z jzykoznawczymi. Jak gosi ju sam tytu, dotyczy ona „wybranych pism polemicznych” królewskiego kaznodziei, lecz da si pewnie zaryzykowa hipotez, e wiele sporód sformuowanych tu spostrzee mona by ekstrapolowa take na inne dziea Skargi. By moe równie na teksty innych autorów. Ta metodologicznie konsekwentna i pozna-wczo bardzo cenna praca prowokuje do dalszych bada i rodzi kolejne pytania – na przykad o relacj midzy publicystyk polityczn a religijn Skargi lub te o podobiestwa i rónice midzy retoryk katolick a protestanck13. Lecz to ju, oczywicie, temat na kolejn ksik lub ksiki, które pewnie pojawi si po tak ciekawym naukowym debiucie.
Elbieta Albingier Katedra Historii Literatury Staropolskiej KUL
13
Badania takie s prowadzone w innych krajach, zob. np. T. C o n l e y, Rhetoric in The European Tradition, New York 1990.
