Tomasz Gajownik
Źródła do dziejów polsko-litewskiej
rywalizacji wywiadowczej w
dwudziestoleciu międzywojennym
XX wieku (w zasobie Litewskiego
Centralnego Archiwum Państwowego
w Wilnie)
Echa Przeszłości 9, 404-409
O b r o n a p r a c y d o k t o r s k i e j m g r . M a r k a J e r z e g o Ł a p o o d b y ł a s i ę w d n i u 2 0 c z e r w c a 2 0 0 8 r. p r z e d K o m i s j ą R a d y W y d z i a ł u H u m a n i s t y c z n e g o U W M w O l s z t y n i e d o s p r a w P r z e w o d ó w D o k t o r s k i c h w d y s c y p l i n i e h i s t o r i a .
Tomasz Gajownik
In sty tu t H istorii i Stosunków Międzynarodowych U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie
ŹRÓDŁA DO DZIEJÓW POLSKO-LITEWSKIEJ
RYWALIZACJI WYWIADOWCZEJ
W DWUDZIESTOLECIU MIĘDZYWOJENNYM XX WIEKU
(W ZASOBIE LITEWSKIEGO CENTRALNEGO
ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO W WILNIE)
D z i e j e p o l s k o - l i t e w s k i c h s t o s u n k ó w p o l i t y c z n y c h w o k r e s i e m i ę d z y w o j e n n y m X X w . o b f i t o w a ł y w w i e l e n i e s p o d z i e w a n y c h w y d a r z e ń i z w r o t ó w . Z a r ó w n o s p o t k a n i a n a n i w i e d y p l o m a t y c z n e j n a a r e n i e m i ę d z y n a r o d o w e j , j a k i n i e f o r m a l n e d w u s t r o n n e k o n t a k t y n i o s ł y z a s o b ą n a d z i e j e n a u n o r m o w a n i e n i e c o d z i e n n e j , n a w e t j a k n a ó w c z e s n e u w a r u n k o w a n i a g e o p o l i t y c z n e w E u r o p i e , s y t u a c j i d w ó c h s ą s i a d u j ą c y c h z e s o b ą p a ń s t w . W o b l i c z u n i e u r e g u l o w a n y c h s t o s u n k ó w m i ę d z y p a ń s t w o w y c h w a ż n ą r o lę w p o z y s k i w a n i u in f o r m a c j i n a t e m a t s ą s i e d n i e g o p a ń s t w a o d g r y w a ł y d z i a ł a n i a n i e f o r m a l n e , z a k u l i s o w e . W t y m c e l u o b i e s t r o n y w y k o r z y s t y w a ł y , n a s z e r o k ą s k a l ę , s ł u ż b y w c h o d z ą c e w s k ł a d m i n i s t e r s t w s p r a w z a g r a n i c z n y c h o r a z s ł u ż b y s p e c j a l n e , z a r ó w n o w o j s k o w e , j a k i c y w i l n e . W y t w o r z o n a w t y m o k r e s i e d o k u m e n t a c j a a k t o w a z a w i e r a ł a n i e t y l k o w y n i k i p r a c s ł u ż b w y w i a d o w c z y c h w p o s t a c i l i c z n y c h a n a l i z i s y n t e z w o d n i e s i e n i u d o s z e r o k i e g o s p e k t r u m ż y c i a p o l i t y c z n e g o , s p o ł e c z n e g o i g o s p o d a r c z e g o o b u k r a j ó w , l e c z t a k ż e m a t e r i a ł y e w i d e n c y j n e a g e n t u r p o l s k i e g o i l i t e w s k i e g o w y w i a d u . S t ą d s t a ł a s i ę c e l e m p o s z u k i w a ń , w o k r e s i e I I w o j n y ś w i a t o w e j , n i e m i e c k i c h i s o w i e c k i c h o r g a n ó w k o n t r w y w i a d o w c z y c h . S t r o n a p o l s k a c z ę ś ć d o k u m e n t a c j i z n i s z c z y ł a , c z ę ś ć z d o ła n o w y w i e ź ć z k r a j u , j e d n a k w i ę k s z o ś ć z n a l a z ł a s i ę w r ę k a c h n i e m i e c k i c h . S t r o n a l i t e w s k a p o s t ą p i ł a p o d o b n ie , p r ó b u j ą c z n i s z c z y ć m a t e r i a ł y o p r o w e n i e n c j i w y w i a d o w c z e j , w m o m e n c i e j a w n e j a g r e s j i Z w i ą z k u S o w i e c k i e g o l a t e m 1 9 4 0 r o k u . I t y m p r z y p a d k u n i e u d a ł o s i ę t e g o z a d a n i a w y k o n a ć c a ł k o w i c i e , s p o r a l i c z b a t e c z e k a g e n t u r y i in n e j d o k u m e n t a c j i z n a l a z ł a s i ę w r ę k a c h s o w i e c k i e g o N K W D . S o w i e c i i d e n t y c z n i e p o s t ą p i l i w m o m e n c i e w k r o c z e n i a n a z i e m i e p o l s k i e l a t e m 1 9 4 4 r o k u , k i e d y t o s p e c j a l n e g r u p y p o s z u k i w a ł y m a t e r i a ł ó w w y t w o r z o n y c h p r z e z O d d z i a ł II S z t a b u G łó w n e g o W o j s k a P o l s k i e g o . W o k r e s i e p o w o j e n n y m z d o b y t e w t e n s p o s ó b m a t e r i a ł y z n a l a z ł y s i ę a lb o w c e n t r a l i N K W D , a n a s t ę p n i e K G B w M o s k w i e , a lb o w z o s t a ł y z ł o ż o n e w a r c h i w a c h p o d l e g ł y c h m i n i s t e r s t w o m
s p r a w w e w n ę trz n y c h P o lsk ie j R z e c z p o sp o lite j L u d o w ej i L ite w s k ie j S o c ja li sty c z n e j R e p u b lik i R a d z ie c k ie j.
U p a d e k r z ą d ó w k o m u n is ty c z n y c h w E u r o p ie Ś ro d k o w o -W s c h o d n ie j u m o ż liw ił, w z n a c z n y m s to p n iu , o d ta jn ie n ie z a so b ó w a rch iw ó w , p r z e c h o w u ją cy ch m a te r ia ły p rz e d w o je n n y c h s łu ż b s p e c ja ln y c h i ty m s a m y m u d o s tę p n ie n ie ic h s z e r s z e m u g r o n u b a d a c z y h is to r ii n a jn o w sz e j. Z aow ocow ało to p o w s ta n ie m w ie lu p r a c n a u k o w y c h p o św ię c o n y c h , m ię d z y in n y m i, o rg a n iz a c ji i d z ia ła ln o ś c i p o ls k ic h i lite w s k ic h s łu ż b s p e c ja ln y c h 1. W śró d o p u b lik o w a n y c h m o n o g ra fii b ra k o w a ło w ciąż p ra c y p o św ięco n ej d z ia ła ln o ś c i p o lsk ie g o w y w ia d u w o jsk o w eg o n a L itw ie w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m i z w ią z a n e g o z ty m z a g a d n ie n ia p r z e c iw d z ia ła n ia ze s tr o n y lite w s k ic h o rg a n ó w b e z p ie c z e ń s tw a . P ró b u ją c w y p e łn ić tę lu k ę , p is z ą c y n in ie js z e sło w a p rz y g o to w a ł ro z p ra w ę , k t ó r a s t a ł a się p o d s ta w ą d y s e r ta c ji d o k to rs k ie j o b ro n io n e j w k w ie tn iu 2 0 0 8 r o k u 2. B a z ę ź ró d ło w ą s ta n o w iły p r z e d e w s z y s tk im m a te r ia ły o p ro w e n ie n c ji w y w iad o w cze j, p rz e c h o w y w a n e w p o ls k ic h a rc h iw a c h - C e n tr a ln y m A rc h i w u m W o jsk o w y m i A rc h iw u m A k t N o w y ch w W a rs z a w ie o ra z w L ite w s k im C e n tr a ln y m A rc h iw u m P a ń s tw o w y m w W iln ie. W ty m o s ta tn im p rz e c h o w y w a n y j e s t d u ż y z a só b z a ró w n o polo n ik ó w , j a k d o k u m e n tó w lite w s k ic h i n s t y tu c ji p a ń s tw o w y c h , w o jsk o w y c h i p o lic y jn y c h , k tó r y c h z a k r e s te m a ty c z n y o b e jm o w a ł o r g a n iz a c ję i d z ia ła ln o ś ć w y w ia d o w c z ą p a ń s t w a p o lsk ie g o n a t e r y to r iu m R e p u b lik i L ite w s k ie j o ra z p e n e tr a c ji o b s z a r u II R z e c z y p o sp o lite j p rz e z lite w s k ie s łu ż b y s p e c ja ln e .
W śró d p o lo n ik ó w d o m in u ją a k t a w y tw o rz o n e p rz e z in s ty tu c je i u rz ę d y L itw y Ś ro d k o w e j o ra z a k t a u rz ę d ó w Z ie m i W ile ń sk ie j R ze c z y p o sp o lite j P o l sk ie j. P rz e c h o w y w a n e s ą w a rc h iw u m w ile ń s k im n a p o d s ta w ie o b o w ią z u ją c ej z a s a d y p e r ty n e n c ji (p rz y n a le ż n o ś c i) te r y to r ia ln e j. A k ta t e z o s ta ły p o d z ie lo n e w e d łu g k lu c z a h a sło w e g o n a k ilk a d z ie s ią t zesp o łó w o z ró ż n ic o w a n e j liczb ie je d n o s te k a rc h iw a ln y c h . P rz y k ła d o w o , n a jw ię k s z y ob jęto ścio w o , ze sp ó ł K an celarii Cywilnej Naczelnego Dowódcy Wojsk L itw y Środkowej liczy 861 je d n o s te k , z k o le i ze sp ó ł Sądu Okręgowego w Wilnie aż 176 520 je d n o s te k a r c h i w a ln y c h . Ś w ia d c z y to z a ró w n o o ilości d o k u m e n ta c ji a k to w e j w y tw o rz o n e j n a 1 W dorobku polskiej historiografii w odniesieniu do dziejów służb specjalnych okresu międzywojennego szczególną rolę odgrywają prace autorstwa Andrzeja Pepłońskiego i Andrzeja Misiuka, które z perspektywy czasu należy uznać za pozycje wręcz klasyczne, zarówno w warstwie faktograficznej, jak i metodologicznej. W kwestii polsko-niemieckiej rywalizacji wywiadowczej godne odnotowania są publikacje takich autorów jak Henryk Cwięk, Leszek Gondek czy Władysław Kozaczuk. Problematyka organizacji i funkcjonowania wywiadu Korpu su Ochrony Pogranicza znalazła swoje odzwierciedlenie w pracach Marka Jabłonowskiego i Jerzego Prochwicza. Z młodszego pokolenia badaczy należy zwrócić uwagę na publikacje Piotra Kołakowskiego, Andrzeja Krzaka, Roberta Majznera, Konrada Paduszka, Wojciecha Skó ry, Pawła Skubisza, Adama Szymanowicza, Wojciecha Śleszyńskiego. W litewskiej historiografii ważną rolę odgrywa monografia poświęcona litewskim służbom specjalnym autorstwa Arvydasa Anusauskasa, która doczekała się dwóch wydań, w 1993 i 1998 roku.
2 T. Gajownik, Działalność polskiego wywiadu wojskowego na Litwie w latach 1921-1939, mps, Biblioteka Uniwersytecka, Olsztyn 2007, ss. 433.
o b s z a r z e z i e m p ó ł n o c n o - w s c h o d n i c h II R P p r z e z o r g a n a a d m in i s t r a c j i p a ń s t w o w e j , o s t a n i e z a c h o w a n i a , j a k i m o ż l iw o ś c i a c h b a d a w c z y c h z t y m z w ią z a n y c h . W d o k u m e n t a c h w y t w o r z o n y c h p r z e z a d m i n i s t r a c j ę L i t w y Ś r o d k o w e j d o m i n u j ą a k t a z w i ą z a n e z o r g a n i z a c j ą i f u n k c j o n o w a n i e m j e j n a c z e l n y c h o r g a n ó w . W k o n t e k ś c i e p r o b l e m a t y k i w y w i a d o w c z e j n a l e ż y z w r ó c ić u w a g ę n a d e k r e t y p o w o łu j ą c e d o ż y c i a o r g a n a p o r z ą d k o w e i b e z p i e c z e ń s t w a . W z e s p o l e Kancelaria Cywilna Naczelnego Dowódcy Wojsk L itw y Środkowej (F . 2 1 , a p . 1 ) o d n a j d z ie m y , m i ę d z y i n n y m i , r o z k a z y p o w o łu j ą c e d o ż y c i a P o li c j ę P a ń s t w o w ą L i t w y Ś r o d k o w e j . W z e s p o ł a c h Departamentu Spraw Zagranicznych Tymczasowej Kom isji R ządzącej L itw y Środkowej (F . 2 2 , a p . 1 ) i Departamen tu Spraw Wewnętrznych Tymczasowej Kom isji R ządzącej L itw y Środkowej (F . 2 3 , a p . 1 ) z n a l a z ł y s i ę m a t e r i a ł y a k t o w e o d n o s z ą c e s i ę d o o r g a n i z a c j i i f u n k c j o n o w a n i a U r z ę d u P o li c j i P o l i t y c z n e j , k t ó r y - z r a c j i w y k o n y w a n y c h z a d a ń - ś c i ś l e w s p ó ł p r a c o w a ł z o r g a n a m i p o l s k i e g o k o n t r w y w i a d u w o j s k o w e g o i a k t y w n i e u c z e s t n i c z y ł w r o z p r a c o w y w a n i u l i t e w s k i e j d z i a ł a l n o ś c i a n t y p a ń s t w o w e j n a o b s z a r z e W i l n a i o k o lic . Z p u n k t u w i d z e n i a z a s i ę g u te j d z i a ł a l n o ś c i o r a z s k a l i s z p i e g o s t w a , j a k a s t a ł a s i ę u d z i a ł e m o b y w a t e l i p o l s k i c h n a r z e c z p a ń s t w a l i t e w s k i e g o , c e n n e s ą a k t a s ą d o w e p r z e c h o w y w a n e w d w ó c h z e s p o ł a c h , Sądu Okręgowego w Wilnie (F . 1 2 9 , a p . 9 ) o r a z Sądu Apelacyjnego w W i l n i e (F . 1 2 7 , a p . 2 ) . P r z e c h o w y w a n e w w i l e ń s k i m a r c h i w u m d o k u m e n t y t o p r z e d e w s z y s t k i m a k t a p r o c e s o w e i s p r a w y a p e l a c y j n e . W z e s p o l e Sądu Apelacyjnego, w w y n i k u k w e r e n d y , w y o d r ę b n i ł e m d o a n a l i z y h e u r y s t y c z n e j 1 4 6 j e d n o s t e k a r c h i w a l n y c h , w k t ó r y c h p o j a w ił s i ę a k t o s k a r ż e n i a o s z p i e g o s t w o n a r z e c z R e p u b l i k i L i t e w s k i e j . W w i ę k s z o ś c i p r z y p a d k ó w o s k a r ż e n i z o s t a l i s k a z a n i p r a w o m o c n y m i w y r o k a m i , b y w k r ó t c e m ó c o p u ś c i ć m i e j s c a w y k o n y w a n i a k a r y z e w z g l ę d u n a c z ę s t o z a r z ą d z a n ą p r z e z p r e z y d e n t a R P a m n e s t i ę . K o m p l e t n o ś ć t y c h j e d n o s t e k a r c h i w a l n y c h s p r a w i a , ż e m o ż n a z a p o z n a ć s i ę n i e t y l k o z k u l i s a m i d z i a ł a l n o ś c i s z p i e g o w s k i e j p o s z c z e g ó l n y c h o s ó b , w y ł a n i a j ą c y m i s i ę w t o k u p r z e w o d u s ą d o w e g o , z a r ó w n o n a p o d s t a w i e a k t u o s k a r ż e n i a , a l e i z e z n a ń ś w i a d k ó w , l e c z t a k ż e o c e n i ć s k u t e c z n o ś ć d z i a ł a ń p o l s k i c h o r g a n ó w ś c i g a n i a , o r g a n ó w k o n t r w y w i a d u w o j s k o w e g o , j a k i e f e k t y w n o ś ć p r a c y w y m i a r u s p r a w i e d l i w o ś c i . C z ę s t o w d o k u m e n t a c h p o j a w ia ło s i ę z a g a d n i e n i e s t o s o w a n y c h w t o k u ś l e d z t w a p r z e z p r z e s ł u c h u j ą c y c h b r u t a l n y c h m e t o d , z b i c i e m i i n n y m i s z y k a n a m i w ł ą c z n i e . S y t u a c j e , w k t ó r e j w y k o r z y s t y w a n o ś r o d k i p r z y m u s u f i z y c z n e g o , w y s t ę p o w a ł y r e g u l a r n i e i b y ł y w y k o r z y s t y w a n e z a r ó w n o p r z e z p o l s k i c h , j a k i l i t e w s k i c h ś le d c z y c h . D z i a ł a l n o ś c i ą p o l s k i c h s ł u ż b s p e c j a l n y c h n a t e r y t o r i u m p a ń s t w a l i t e w s k i e g o z a j m o w a ł y s i ę o r g a n a l i t e w s k i e g o w y w i a d u w o j s k o w e g o d o 1 9 2 3 r., a n a s t ę p n i e p o l ic j i k r y m i n a l n e j , p o lic j i p o l i t y c z n e j , a o d 1 9 3 3 r. p o l ic j i b e z p i e c z e ń s t w a . S z e r o k i e k o m p e t e n c j e , j a k i m i d y s p o n o w a ł n a p o c z ą t k u l a t d w u d z i e s t y c h w y w i a d w o j s k o w y s p r a w ił y , i ż c z ę s t o o p e r a c j e w y w i a d o w c z e n o s i ł y z n a m i o n a k o n t r w y w i a d o w c z e , w w y n i k u c z e g o k i e r o w a n a d o s ą d u d o k u m e n t a c j a p o d e j r z a n y c h o s z p i e g o s t w o n a r z e c z p a ń s t w a p o l s k i e g o o p i e r a ł a s i ę n a
a k t a c h o s k a r ż e n i a p r z y g o t o w y w a n y c h p r z e z o d p o w i e d n i ą k o m ó r k ę w y w i a d u l i t e w s k i e g o , a n a s t ę p n i e p r z e k a z y w a n y c h d o w o j s k o w e j p r o k u r a t u r y , k t ó r e j j u r y s d y k c j i p o d l e g a ł y t e g o r o d z a j u s p r a w y . P r z e p r o w a d z o n a k w e r e n d a a r c h i w a l n a o b j ę ł a p r z e d e w s z y s t k i m t e s e r i e i z e s p o ł y , w k t ó r y c h z n a j d u j e s i ę d o k u m e n t a c j a a k t o w a w y t w o r z o n a p r z e z l i t e w s k i w y w i a d w o j s k o w y Źvalgybos Skyrius ( O d d z i a ł W y w i a d o w c z y l i t e w s k i e g o S z t a b u G e n e r a l n e g o - F . 3 7 8 , a p . 2 ) , g d z i e p o d d a n e a n a l i z i e z o s t a ł y d o k u m e n t y z s e r ii : Źvalgybos Skyrius ( O d d z i a ł u W y w i a d o w c z e g o ) , Kancelari- ja ( K a n c e l a r i i O d d z i a ł u W y w i a d o w c z e g o ) , Kontrzvalgybos Skyrius ( O d d z ia ł u K o n t r w y w i a d u ) o r a z 1 zvalgy punktas ( p i e r w s z e g o p u n k t u w y w i a d o w c z e g o ) . C a ł y z e s p ó ł z o s t a ł z m i k r o f i l m o w a n y w d r u g ie j p o ł o w i e l a t d z i e w i ę ć d z i e s i ą t y c h u b i e g ł e g o w i e k u . W p o s z c z e g ó l n y c h s e r i a c h m o ż e m y o d n a l e ź ć a k t a s p r a w o s ó b p o d e j r z e w a n y c h l u b a r e s z t o w a n y c h z a d z i a ł a l n o ś ć a n t y p a ń s t w o w ą , w s z c z e g ó l n o ś c i z a p r o w a d z e n i e s z p i e g o s t w a n a r z e c z p a ń s t w a p o l s k i e g o . T w o r z o n o t a k ż e z e s t a w i e n i a , w p o s t a c i t a b e l e k , g d z i e f i g u r o w a ł y d a n e o s o b o w e , a k t o s k a r ż e n i a , m i e j s c e p r z e t r z y m y w a n i a o r a z n a z w a j e d n o s t k i p r o w a d z ą c e j s p r a w ę . D u ż ą c z ę ś ć t e g o z b io r u s t a n o w i ą m a t e r i a ł y o d z i a ł a l n o ś c i P o l s k i e j O r g a n i z a c j i W o j s k o w e j i O r g a n i z a c j i S t r z e l c ó w N a d n i e m i e ń s k i c h . W ś r ó d n i c h d o m i n u j ą w y k a z y o s ó b w c i ą g n i ę t y c h w d z i a ł a l n o ś ć o b u s t r u k t u r , r o z k a z y i r ó ż n e g o r o d z a j u i n s t r u k c j e . K w e r e n d a w k o l e j n y c h s e r i a c h u m o ż l i w i a z a p o z n a n i e s i ę z d o k u m e n t a m i , n a p o d s t a w i e k t ó r y c h j e s t e ś m y w s t a n i e o d t w o r z y ć o r g a n i z a c j ę l i t e w s k i e g o w y w i a d u w o j s k o w e g o , j e g o z a d a n i a , m e t o d y p r a c y ( i n s t r u k c j e w y w i a d o w c z e ) o r a z s t a n p e r s o n e l u , n a s z c z e b l u c e n t r a l n y m i l o k a l n y m . U z u p e ł n i a j ą c a d o k u m e n t a c j a n a t e m a t f u n k c j o n o w a n i a l i t e w s k i c h , w o j s k o w y c h s ł u ż b s p e c j a ln y c h z n a j d u j e s i ę t a k ż e w i n n y m z e s p o l e o t y m s a m y m t y t u l e (F . 9 2 9 , a p . 2 ). T r z e b a w t y m m i e j s c u w s p o m n i e ć , i ż z e s p o ł y t e c e c h u j e d u ż y s t o p i e ń n i e u p o - r z ą d k o w a n i a , c o s p r a w i a , ż e b a r d z o c z ę s t o o d n a j d u j e m y t a m d o k u m e n t y i z o k r e s u p o c z ą t k ó w p a ń s t w o w o ś c i l i t e w s k i e j , j a k i z p r z e ł o m u l a t d w u d z i e s t y c h i t r z y d z i e s t y c h . W y n ik ie m z a i n t e r e s o w a n i a s o w i e c k i c h s ł u ż b w o k r e s i e I I w o j n y ś w i a t o w e j p e r s o n e l e m l i t e w s k i c h o r g a n ó w b e z p i e c z e ń s t w a b y ł o m .i n . z a g a r n i ę c i e t e c z e k p e r s o n a l n y c h , k t ó r y c h n i e z d o ła n o z n i s z c z y ć . N a i c h p o d s t a w i e d o k o n a n o l i c z n y c h a r e s z t o w a ń , w w y n i k u k t ó r y c h w i e l u o f i c e r ó w i f u n k c j o n a r i u s z y l i t e w s k i c h z o s t a ł o w y w i e z i o n y c h d o ł a g r ó w l u b z a m o r d o w a n y c h . C z ę ś c i u d a ł o s i ę z b ie c d o I I I R z e s z y , a w p ó ź n i e j s z y c h l a t a c h w y j e c h a ć z a o c e a n . Z a c h o w a n e d o d n i a d z i s i e j s z e g o t e c z k i p e r s o n a l n e , p r z e c h o w y w a n e w W i l n i e , o d n a l e ź ć m o ż n a w d w ó c h z e s p o ł a c h : Źvalgybos skyriaus tarnautoją bylos A -Ź ( a k t a c h p e r s o n a l n y c h f u n k c j o n a r i u s z y O d d z i a ł u W y w i a d o w c z e g o - F. 9 3 0 , a p . 1 ) i Tarnatoją as mens bylos; 1928-1931 Krim inalines policijos direkto- riaus isa k ym a i. Tarnatoją as mens bylą inventorim is apyrases. R aides: A -Z ( a k t a p e r s o n a l n e f u n k c j o n a r i u s z y l i t e w s k i e j P o li c j i K r y m i n a ln e j - F . 3 7 8 , a p . 1 ). O d n a j d z i e m y t a m n a z w i s k a o s ó b , k t ó r e b e z p o ś r e d n i o u c z e s t n i c z y ł y n i e t y l k o w p r z y g o t o w a n i u i p r o w a d z e n i u o p e r a c j i w y w i a d o w c z y c h n a o b s z a r z e
I I R z e c z y p o s p o l i t e j , l e c z t a k ż e z a j m o w a ł y s i ę ś c i g a n i e m p o l s k ie j a g e n t u r y n a w ł a s n y m t e r y t o r i u m . W t y m m i e j s c u w a r t o w s p o m n i e ć k i l k a z n i c h , j a k A n t a - n a s U z u p i s , k i e r o w n i k r e f e r a t u w y w i a d u o f e n s y w n e g o , k t ó r y s p e c j a li z o w a ł s i ę w w y w i a d z i e p r z e c i w p o l s k im ; B r o n i u s V e z y s , w i e l o l e t n i f u n k c j o n a r i u s z w y w i a d u , a n a s t ę p n i e p o l ic j i b e z p i e c z e ń s t w a , k i e r o w n i k o d d z i a ł u a g e n t u r y w s t r u k t u r a c h p o lic j i, a k t y w n i e r o z p r a c o w y w a ł p o l s k ą a g e n t u r ę w L i t w i e ; J o n a s P o l o v i n s k a s , k i e r o w n i k o d d z i a ł u k o n t r w y w i a d u c z y L e o n t i j a s P r u s a k e v i c i u s , k i e r o w n i k o d d z i a ł u p r a w n e g o w r a m a c h s t r u k t u r y w y w i a d u w o j s k o w e g o . N a z w a m y l ą c a , b o w i e m k o m ó r k a t a z a j m o w a ł a s i ę p r o w a d z e n i e m d o c h o d z e ń w o b e c o s ó b p o d e j r z e w a n y c h o d z i a ł a l n o ś ć a n t y p a ń s t w o w ą . N a k o n i e c w a r t o w s p o m n i e ć o V y t a u t a s i e D r u s k i s i e , k t ó r y p r a c ę w s t r u k t u r a c h s ł u ż b s p e c j a l n y c h r o z p o c z ą ł j u ż w w i e k u p i ę t n a s t u l a t , b y n a s t ę p n i e p r o w a d z ić a k t y w n ą d z i a ł a l n o ś ć s z p i e g o w s k ą n a t e r y t o r i u m P o l s k i , a w l a t a c h t r z y d z i e s t y c h k i e r o w a ł a k c j a m i w y w i a d o w c z y m i z o b s z a r u p a ń s t w a l i t e w s k i e g o . J e g o s p e c j a l n o ś c i ą b y ł y o p e r a c j e z m i e r z a j ą c e d o u s a d o w i e n i a w s t r u k t u r a c h n i e p r z y j a c i e l s k i c h s ł u ż b w y w i a d o w c z y c h w ł a s n e j a g e n t u r y . C e n n y m u z u p e ł n i e n i e m , w k o n t e k ś c i e o s i ą g n i ę ć w y w i a d u n a p o l u r o z p r a c o w y w a n i a p a ń s t w a p o l s k i e g o , s ą m a t e r i a ł y s p r a w o z d a w c z e , j a k i e z n a j d u j ą s i ę w s e r i i Kariuomenes Stabas Krasto Apsaugos M inisterija LR. Operaciją Skyriaus veiklos dokum entai 1919-1940 ( O d d z i a ł u O p e r a c y j n e g o l i t e w s k i e g o S z t a b u G e n e r a l n e g o - F . 9 2 9 , a p . 3 ). N a p o t r z e b y n a c z e l n y c h w ł a d z w o j s k o w y c h o p r a c o w y w a n o t a k i e z a g a d n i e n i a , j a k d y s l o k a c j a p o s z c z e g ó l n y c h j e d n o s t e k W o j s k a P o l s k i e g o . N i e o g r a n i c z a n o s i ę j e d y n i e d o s i ł s ą s i a d u j ą c e g o z p a ń s t w e m l i t e w s k i m o b s z a r u D o w ó d z t w a O k r ę g u K o r p u s u ( D O K ) n r I I I , a l e p r e z e n t o w a n o d a n e l ic z b o w e z w s z y s t k i c h p o z o s t a ł y c h D O K . D o w i ę k s z o ś c i z t y c h d o k u m e n t ó w d o ł ą c z a n e b y ł y r ó w n i e ż m a p y s z t a b o w e , n a k t ó r y c h w g r a f i c z n y s p o s ó b o d z w i e r c i e d l o n o s t a n l i c z b o w y s i ł z b r o j n y c h p a ń s t w a p o l s k i e g o . W z e s p o l e t y m o d n a l e ź ć t a k ż e m o ż n a s c h e m a t y o r g a n i z a c y j n e p o s z c z e g ó l n y c h D O K , a n a w e t n a c z e l n y c h w ł a d z w o j s k o w y c h , j a k c h o c i a ż b y M i n i s t e r s t w a S p r a w W o j s k o w y c h . W z e s p o l e t y m n a t k n i e m y s i ę n a m e l d u n k i w y w i a d o w c z e , k t ó r y c h t r e ś ć w y p e ł n i a j ą i n f o r m a c j e n a t e m a t d y s l o k a c j i w o j s k p o l s k i c h i s o w i e c k i c h o r a z r a p o r t y p o l i t y c z n e .
W a ż n e ź r ó d ło w o o k a z a ł y s i ę a k t a Kariuomenes teismo Prokuratura Krasto Apsaugos Ministerija LR ( P r o k u r a t u r y W o j s k o w e j M i n i s t e r s t w a O b r o n y K r a j o w e j R e p u b li k i L i t e w s k ie j - F . 4 8 3 , a p . 3 ) , k t ó r a p r z y g o t o w y w a ł a a k t y o s k a r ż e n i a w o b e c o s ó b p o d e j r z a n y c h o p r o w a d z e n i e d z i a ł a l n o ś c i s z p i e g o w s k i e j n a r z e c z p a ń s t w a p o l s k ie g o . K w e r e n d a a r c h i w a l n a o b j ę ła w s z y s t k i e z a c h o w a n e t e c z k i o s ó b , o s k a r ż o n y c h o d z i a ł a l n o ś ć s z p i e g o w s k ą , w s u m i e 1 8 4 j e d n o s t k i a r c h i w a l n e . P r z e ś l e d z e n i e t y c h d o k u m e n t ó w u m o ż l iw i ło o d t w o r z e n ie m e t o d d z i a ł a n i a p o ls k ie j a g e n t u r y o r a z z a k r e s u in f o r m a c j i, k t ó r y m i s i ę i n t e r e s o w a li . W w i ę k s z o ś c i t e c z e k z a c h o w a n e z o s t a ł y w y r o k i S ą d u W o j s k o w e g o , d z ię k i c z e m u m o ż n a o k r e ś l ić s k a l ę f e r o w a n y c h k a r , j a k r ó w n ie ż s t w i e r d z i ć p o t e n c j a l n y s t o p i e ń z a g r o ż e n i a , w y n i k a j ą c y z w c z e ś n ie j s z e j o p e r a t y w n o ś c i j u ż u j ę t y c h a g e n t ó w i t y m s a m y m s p r ó b o w a ć d o k o n a ć o c e n y i c h p r z y d a t n o ś c i d l a p o l s k i e g o w y w i a d u .
P r z e p r o w a d z e n ie d łu g o t r w a łe j k w e r e n d y w a r c h i w u m w i l e ń s k i m - w m o im p r z e k o n a n i u - z d e c y d o w a n i e p o s z e r z y ł o b y s t a n w i e d z y h i s t o r y c z n e j n i e t y l k o w o d n i e s i e n i u d o p r o b l e m a t y k i p o l s k o - l i t e w s k i e j r y w a l i z a c j i w y w i a d o w c z e j . W ie le n i e w y j a ś n i o n y c h d o t e j p o r y c z y t r a k t o w a n y c h j a k o d r u g o r z ę d n e k w e s t i i z z a k r e s u w z a j e m n y c h r e l a c j i m i ę d z y p a ń s t w o w y c h l u b s k o m p l i k o w a n y c h s t o s u n k ó w p a n u j ą c y c h n a p o g r a n i c z u m o g ł o b y z n a l e ź ć o d p o w ie d ź w m o m e n c ie p r z e a n a l i z o w a n i a d o k u m e n t a c j i a k t o w e j w ł a d z p a ń s t w o w y c h , o r g a n i z a c j i p o l i t y c z n y c h i p a r a m i l i t a r n y c h . Witold Gieszczyński
In s ty tu t H istorii i Stosunków Międzynarodowych U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie
REFLEKSJE Z MUZEUM OFIAR LUDOBÓJSTWA W WILNIE
W p a ź d z i e r n i k u 2 0 0 7 r. m i n ę ł o p i ę t n a ś c i e l a t o d u t w o r z e n i a M u z e u m O f ia r L u d o b ó j s t w a n a L i t w i e z s i e d z i b ą w W i l n i e (Genocido Auką M uziejus)1. P l a c ó w k a t a z a r z ą d z a n a j e s t p r z e z C e n t r u m B a d a ń n a d L u d o b ó j s t w e m i L i t e w s k i m R u c h e m O p o r u . C e n t r u m p o w o ł a n e w 1 9 9 4 r. p r z e z l i t e w s k i S e j m p r o w a d z i z a r ó w n o d z i a ł a l n o ś ć e d u k a c y j n ą , j a k r ó w n i e ż o c h a r a k t e r z e n a u k o w o - b a d a w c z y m2. M u z e u m z a j m u j e s i ę g r o m a d z e n i e m , p r z e c h o w y w a n i e m i p r e z e n t o w a n i e m e k s p o n a t ó w , k t ó r e d o k u m e n t u j ą z b r o d n ic z e d z i a ł a n i a r e ż i m u s o w i e c k i e g o o r a z u k a z u j ą s k a l ę o p o r u s p o ł e c z n e g o n a L i t w i e . T e n b o g a t y z b ió r t w o r z ą n i e t y l k o d o k u m e n t y u r z ę d o w e , f o t o g r a f i e , r ó ż n e g o r o d z a j u p u b l ik a c j e , a l e t a k ż e p r z e d m i o t y m a t e r i a l n e , k t ó r e s t a n o w i ą ś w i a d e c t w o t o t a l i t a r y z m u k o m u n i s t y c z n e g o . Z n a c z n ą c z ę ś ć e k s p o z y c j i z a j m u j ą p a m i ą t k i p o c h o d z ą c e z e z b io r ó w p r y w a t n y c h . N a l e ż y d o d a ć , ż e z b io r y p r z e z c a ły c z a s s ą u z u p e ł n i a n e o c e n n e i d o t y c h c z a s n i e z n a n e e k s p o n a t y . W p o s z c z e g ó l n y c h s a l a c h w y s t a w o w y c h m u l t i m e d i a l n e g o m u z e u m , u l o k o w a n y c h n a t r z e c h p o z io m a c h , z n a j d u j ą s i ę t a b l i c e i n f o r m a c y j n e n i e t y l k o w j ę z y k u l i t e w s k i m , a l e t a k ż e a n g i e l s k i m i r o s y j s k i m , c o j e s t s z c z e g ó l n i e w a ż n e w p r z y p a d k u g o ś c i z z a g r a n ic y . M u z e u m O f ia r L u d o b ó j s t w a z n a j d u j e s i ę w m i e j s c u n i e p r z y p a d k o w y m . P o d c z a s o s t a t n i e j w o j n y s w o j ą s i e d z i b ę m i a ł o t a m w i l e ń s k i e G e s t a p o , n a t o
1 Twórcą pojęcia genocide - ludobójstwo, a także projektu Konwencji ONZ w sprawie Zapobiegania i Karania Zbrodni Ludobójstwa podpisanej 9 XII 1948 r., zgodnie z którą zbrodnie ludobójstwa nie ulegają przedawnieniu był Rafał Lemkin. Szerzej: J-L. Panne, Kilka uwag na temat genezy pojęcia „ludobójstwo”, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2007, nr 1(11), s. 373-382.
2 Centrum Badania Ludobójstwa i Litewskiego Ruchu Oporu w Wilnie utworzyło portal internetowy, na którym zamieszczono dokumenty (publikowane w jęz. rosyjskim i angielskim), dotyczące zbrodniczej działalności NKGB, MGB i KGB na terenie Litwy, Łotwy i Estonii. Zob. www.kgbdocuments.com. KGB in the Baltic States: documents and researches (28 X 2007 r.)
