MAŁGORZATA STYKO22
WPŁYW CHARAKTERYSTYK SPRAWCY I OFIARY
NA PRZYPISYWANIE SPRAWCY
MORALNEJ ODPOWIEDZIALNOCI*
Zgodnie z modelem opartym na koncepcjach obronnej atrybucji odpowiedzialnoci i stereotypizacji oraz na wczeniejszych badaniach (Styko, 2006, 2007), w pewnych okolicznociach nietenden-cyjne lub tendencyjnie przychylne sdy wobec sprawcy z negatywnie stereotypizowanej grupy (efekt anihilacji) mog by wyjaniane uyciem poznawczej strategii słucej redukcji wysokiego poziomu zagroenia i przywróceniu utraconej kontroli. W niniejszym artykule prezentuj kolejne badanie oparte na załoeniach tego modelu. W eksperymencie z uyciem procedury komputerowej, obejmujcym 107 licealistek, w którym prezentowana ofiara była podobna do obserwatora, uczestniczki przypisywały podobny stopie odpowiedzialnoci sprawcy nalecemu i nie nale-cemu do negatywnie stereotypizowanej grupy (dresiarzy). Kiedy ofiara była prezentowana jako niepodobna, ale równie angaujca emocjonalnie (dziecko), sprawcy-dresiarzowi przypisywano nawet mniej odpowiedzialnoci ni niedresiarzowi.
Słowa kluczowe: atrybucja winy, stereotyp, odniesienie zdarzenia do Ja, ofiara, efekt anihilacji.
Czytajc gazety, ogldajc telewizj czy słuchajc radia, nieustannie jestemy konfrontowani z sytuacjami, w których zachowanie jednej osoby prowadzi do bardzo negatywnych konsekwencji, np. do zranienia lub mierci innych osób.
MAŁGORZATA STYKO, Wydział Psychologii, Uniwersytet Warszawski, ul. Stawki 5 /7, 00-183
Warszawa, e-mail: mstysko@psych.uw.edu.pl
* Projekt badawczy został sfinansowany ze rodków Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego – BW1651/2004.
Nawet jeli s to czyny nieintencjonalne, mniej lub bardziej wiadomie próbu-jemy wskaza winnego negatywnych skutków. Okrelenie winowajcy daje nam poczucie kontroli nad sytuacj i słuy redukcji negatywnych emocji (Alicke, 2000; Shaver, 1970; Thornton, 1984; Walster, 1966).
Psychologowie od bardzo dawna staraj si ustali, co powoduje, e sprawcy lub ich ofiary s osdzani mniej lub bardziej surowo (por. przegldy Alicke, 2000; Doliski, 1992). Badanie prezentowane w niniejszym artykule koncentruje si na dwóch takich czynnikach: charakterystykach sprawcy i charakterystykach ofiary. W szczególnoci odpowiada na pytanie, w jaki sposób na proces obwinia-nia moe wpływa przynaleno sprawcy do grupy o negatywnym stereotypie oraz to, kim jest sama ofiara – czy jest osob podobn do obserwatora (tej samej płci, w tym samym wieku, o podobnym statusie), czy te jest osob niepodobn, ale równie angaujc emocjonalnie (jest np. dzieckiem).
I. O ROLI PRZYNALE NOCI SPRAWCÓW DO GRUPY O NEGATYWNYM STEREOTYPIE
W literaturze dotyczcej obwiniania sprawców negatywnych zdarze domi-nuje przekonanie, e przynaleno winowajcy do negatywnie stereotypizowanej grupy powinna prowadzi do surowszego obwiniania go. Tak wic informacja, e kto jest np. skinheadem (z któr to kategori powizane s takie charakterystyki, jak agresywno czy brutalno), powinna nasila skłonno do obwiniania go w porównaniu z brakiem informacji o przynalenoci do tej grupy. Wiele bada potwierdza t intuicyjn i teoretycznie uzasadnion hipotez (por. m.in. przegld Sommers, Ellsworth, 2003) i sugeruje, i u podstaw takiej asymilacji sdu w kie-runku zgodnym z implikacjami wiedzy stereotypowej mog lee takie mechani-zmy, jak tendencyjne przetwarzanie informacji (Bodenhausen, 1988; Bodenhau-sen, Lichtenstein, 1987; van Knippenberg, Dijksterhuis, Vermeulen, 1999), znie-kształcenia przekona o predyspozycjach do wykonania danego zachowania (np. Duncan, 1976) czy awersyjny rasizm (np. Hodson i in., 2005).
Taki sposób oceniania winowajcy nie jest jednak reguł. Jak wykazały bada-nia, w wielu sytuacjach dochodzi do nietendencyjnego lub nawet tendencyjnie bardziej przychylnego osdzania winowajcy z grupy o negatywnym stereotypie (np. Bodenhausen, Lichtenstein 1987; por. te przegld Styko, 2006). Oznacza to, e sprawca jest oceniany podobnie (efekt zerowy) lub mniej surowo (efekt kontrastu) ni osoba nie przypisana do takiej kategorii lub z grupy o pozytywnym stereotypie.
U podstaw tych zjawisk mog sta takie procesy, jak systematyczne przetwa-rzanie informacji (Bodenhausen, 1988), proces korekty (Styko, 2000; van Knip-penberg i in., 1999) oraz – szczególnie wany w wietle tematyki obecnego ba-dania i opisany bardziej szczegółowo w dalszej czci pracy – „efekt anihilacji”. Wystpowanie takiego efektu oznacza, e „[...] kiedy działają oba czynniki
[podwyszajce poziom zagroenia – M. S.], powinien wystpowa nie efekt
sumowania czy synergii, ale zjawisko przeciwne – wzajemna anihilacja. Naleałoby si spodziewa, e o ile kady z czynników osobno prowadzi do na-silenia skłonnoci do obwiniania, o tyle gdy działaj oba, skłonno do obwinia-nia powinna ulega osłabieniu” (Styko, 2007, s. 68). Zgodnie z koncepcj Styko (2007) efekt ten jest zwizany z procesem redukcji zagroenia i przywracania kontroli poprzez modyfikacj poznawczej reprezentacji zdarzenia.
II. O ROLI CHARAKTERYSTYK OFIARY
Zgodnie z koncepcj obronnej atrybucji odpowiedzialnoci, due podobie-stwo charakterystyk ofiary i obserwatora powinno ogranicza skłonno do obwi-niania takiej osoby i skłania do szukania winnego poza t osob – wród innych ludzi, a nawet wród czynników losowych (Shaver, 1970; Walster, 1966). Zgod-nie z t teori, ludzie Zgod-nie chc obwinia podobnych do siebie osób, gdy chc utrzyma kontrol nad sytuacj, zredukowa negatywne emocje (Thornton, 1984) i pozosta w przekonaniu, e prawdopodobiestwo stania si samemu ofiar jest bardzo małe. Zatem powinni mie skłonno do obwiniania sprawcy, a nie po-dobnej do siebie ofiary. Wyniki wczeniejszych bada potwierdzaj hipotezy oparte na koncepcji obronnej atrybucji odpowiedzialnoci, ale nie w kadych okolicznociach (np. George, Martinez, 2002; Gump, Kulik, Henderson, 1998; Hafer, 2000; Lerner, Goldberg, 1999). Wiele z nich potwierdza to, i nawet jeli ofiara jest podobna do obserwatora, to ludzie mog mie skłonno do obwiniania jej w wikszym stopniu. Przegld bada Doliskiego (1992) pokazuje, i o przy-pisywaniu odpowiedzialnoci decyduje stopie zaangaowania obserwatora (czy jest neutralny, czy zaangaowany). Zrónicowanie atrybucji winy pokazuj take badania Styko (2007), z których wynika, e podobiestwo ofiary do obserwatora prowadziło do bardziej surowego osdzania sprawcy jedynie wtedy, gdy nie opi-sano go przy uyciu etykiety wiadczcej o przynalenoci do grupy o negatyw-nym stereotypie. Podobny efekt nie ujawnił si jednak przy prezentacji ofiary jako podobnej do obserwatora i równoczesnym opisaniu sprawcy jako skinheada.
Wtedy ocena sprawcy była podobna lub nawet stawała si mniej surowa, ni gdy działał tylko jeden z tych czynników (efekt nazwany anihilacj).
III. O ROLI Ł CZNEGO ODDZIAŁYWANIA STEREOTYPU I CHARAKTERYSTYK OFIARY
Bazujc na klasycznej koncepcji obronnej atrybucji odpowiedzialnoci, wie-dzy na temat roli stereotypów w formułowaniu ocen społecznych i na modelach radzenia sobie z zagraajcymi informacjami, Styko (2007) opracowała model pokazujcy przynajmniej dwa moliwe sposoby reagowania na informacje o przy-nalenoci sprawcy do negatywnie stereotypizowanej grupy oraz informacj o po-dobiestwie ofiary do Ja obserwatora społecznego (por. rys. 1). Zgodnie z tym modelem, mediatorem sdu o winie jest stopie zagroenia. Mona by oczekiwa, e wzbudzenie umiarkowanego zagroenia (poprzez wystpienie jednego z dwóch czynników: odniesienia zdarzenia do Ja lub „przylepienia” sprawcy etykiety ne-gatywnie stereotypizowanej grupy) nasila skłonno do obwiniania sprawcy tego zdarzenia, a ludzie radz sobie z zagroeniem poprzez obarczanie sprawcy win.
Rys. 1. Model obwiniania poprzez redukcj zagroenia i przywracania kontroli nad sytuacj (Styko, 2007)
Czynnik podnoszący poziom zagroĪenia, np. odniesienie negatywnego zdarzenia do Ja, przynaleno sprawcy do negatywnie stereotypizowanej grupy Umiarkowany poziom zagroenia Nasilona skłonnoĞü do obwiniania sprawcy Redukcja zagroenia Łączne działanie dwóch czynników podnoszących poziom zagroĪenia, w tym przynaleĪnoĞü sprawcy do negatywnie stereotypizowanej grupy Wysoki poziom zagroenia, zaburzenie kontroli Inne strategie radzenia sobie z zagroeniem, przywracanie kontroli Nietendencyjnie lub tendencyjnie przychylna ocena sprawcy z negatywnie stereotypizowanej grupy Redukcja zagroenia na wczesnym etapie przetwarzania
Z drugiej strony, zgodnie z wieloma modelami radzenia sobie z zagraaj-cymi informacjami, jak np. model poznawczej adaptacji do choroby (Taylor, 1984), dwutorowej ochrony przed myl o mierci (Pyszczynski, Greenberg, So-lomon, 1999) czy koncepcja nierealistycznego optymizmu (Weinstein, 1980; McKenna, 1993), ludzie wykorzystuj róne strategie obrony przeciwko zagraa-jcym mylom i przekonaniu o utracie kontroli. Przykładowo, w modelu Pysz-czynskiego i jego współpracowników wystpuj dwa sposoby reakcji na myl o mierci. Gdy myl o mierci jest wzbudzana w sposób subtelny i pozostaje poza polem uwagi w trakcie oceny, przy formułowaniu sdów ludzie odwołuj si do społecznie podzielanych pogldów, np. do stereotypów. Gdy jednak myl o mierci dotyczy bardzo wyra nie ich samych i jest bardziej jawna, to dochodzi do natychmiastowego odcicia si od tej zagraajcej myli – przez odcicie si od emocji lub wiksz deliberacyjno – i klasyczne efekty nie wystpuj.
Zatem – jak sugeruje model Styko (2007) – w wypadku bardzo silnego za-groenia (np. działania równoczenie dwóch czynników podnoszcych zagroe-nie) ludzie mog chroni si przed myl o własnym niebezpieczestwie i braku kontroli nad sytuacj, „odcinajc si” emocjonalnie i przestawiajc si na strategie poznawcze, jak np. bardziej systematyczne zapoznanie si z dostpnymi danymi czy poznawcza rekonceptualizacja sytuacji, tak by stała si mniej zagraajca. Jak sugeruje koncepcja iluzji kontroli (McKenna, 1993; Pittman, 1993), wzbudzeniu alternatywnych strategii radzenia sobie z zagraajcymi in-formacjami mog słuy subtelne wskazówki sytuacyjne, np. siedzenie na fotelu pasaera, a nie kierowcy. Zatem konsekwencj silnego poczucia zagroenia by-łoby ocenianie sprawcy nalecego do negatywnie stereotypizowanej grupy w stopniu podobnym lub nawet bardziej przychylnie, ni gdyby do takiej grupy nie naleał (wzajemna „anihilacja”). Jak stwierdzono w jednym z bada (Styko, 2007, eksp. 2), ludzie wykorzystuj wtedy informacj o przynalenoci sprawcy do grupy o negatywnym stereotypie, a w szczególnoci „wmawiaj” sobie, i prawdopodobiestwo osobistego spotkania członka tej negatywnie stereotypizo-wanej grupy jest bardzo małe. Tego typu konstatacja moe prowadzi do natych-miastowej redukcji poczucia zagroenia i przywrócenia kontroli nad sytuacj. Ludzie nie maj zatem powodu redukowa tych emocji ani te przywraca za-chwianej kontroli poprzez nasilenie skłonnoci do obwiniania sprawcy.
W dotychczasowych badaniach Styko (2006, 2007) sprawdzano wpływ dwóch czynników – przypisania sprawcy do negatywnej kategorii stereotypowej oraz odnoszenia si sytuacji i osoby ofiary do Ja obserwatora (ofiara była pre-zentowana jako nastolatek w wieku podobnym do uczestników badania lub jako
osoba dorosła). Celem obecnego badania było sprawdzenie, jak ludzie oceni win sprawcy wobec ofiary – dziecka, a wic ofiary niepodobnej do nich samych, ale równie angaujcej emocjonalnie jak ofiara podobna.
Jak zauwaa Alicke (2000) w modelu kontroli winy (culpable control model), wyniki bada realizowanych w nurcie obronnej atrybucji odpowiedzialnoci mona interpretowa dwojako: jako efekty odnoszenia si do Ja, ale te jako re-zultat negatywnego zaangaowania emocjonalnego bez odnoszenia si do Ja. Kontynuujc ten tok mylenia, gdy ofiara bdzie prezentowana jako dziecko, czyli osoba niepodobna do badanych, ale równie angaujca emocjonalnie, nale-ałoby si spodziewa podobnych efektów jak wtedy, gdy ofiara jest podobna do obserwatora. Innymi słowy, równie w tym wypadku naleałoby oczekiwa wy-stpienia „efektu anihilacji”, czyli nietendencyjnego lub tendencyjnie bardziej przychylnego oceniania sprawcy z negatywnej grupy stereotypowej.
IV. HIPOTEZY
Celem przeprowadzonego badania było sprawdzenie, czy efekt anihilacji do-tyczy wyłcznie sytuacji podobiestwa ofiary do obserwatora, czy take moe ujawni si w innej sytuacji, równie angaujcej emocjonalnie, ale przy jedno-czesnym niepodobiestwie ofiary do obserwatora (jak np. dziecko).
Spodziewałam si, e jeli efekt „anihilacji” jest specyficzny dla podobie-stwa ofiary do obserwatora, to wystpi on tylko w tych włanie warunkach. Na poziomie operacyjnym przejawiałoby si to brakiem rónic w ocenach midzy warunkami ze stereotypem i bez stereotypu lub mniej surowymi ocenami po przypisaniu sprawcy etykiety „dresiarza” w sytuacji z ofiar podobn do obser-watora oraz nasileniem skłonnoci do obwiniania sprawcy-dresiarza przy ofierze- -dziecku. Jeli efekt anihilacji jest jednak zwizany z zaangaowaniem emocjo-nalnym niezalenym od podobiestwa ofiary do obserwatora, to powinien on wystpi zarówno wtedy, gdy ofiara jest podobna, jak i niepodobna do obserwa-tora, jeli tylko poziom negatywnego pobudzenia emocjonalnego bdzie w obu warunkach taki sam. Zatem naleałoby si spodziewa albo braku jakichkolwiek rónic midzy wszystkimi czterema warunkami, albo te obnienia skłonnoci do obwiniania sprawcy pod wpływem przypisania sprawcy etykiety „dresiarz”.
Aby lepiej zrozumie mechanizmy stojce u podłoa uzyskanych efektów, w badaniu – prócz zmiennych zalenych dotyczcych winy sprawcy – uwzgld-niono take dodatkowe zmienne zalene. W celu sprawdzenia, czy u podłoa
efektu anihilacji moe sta odcicie emocjonalne, mierzono stopie odczuwanych emocji; w celu okrelenia, czy dochodzi do modyfikacji poznawczej reprezentacji zdarzenia i jego uczestników, sprawdzano stopie obwiniania ofiary oraz percep-cj jej charakterystyk, a take stopie odczuwanego prawdopodobiestwa stania si samemu ofiar.
V. METODA 1. Osoby badane
Badaniem zostało objtych 107 warszawskich licealistek w wieku 16-17 lat. 2. Procedura badawcza
Badanie zostało zrealizowane w kilkuosobowych grupach, przy uyciu spe-cjalnie do tego celu przygotowanego programu komputerowego. Po instrukcji ustnej, wygłaszanej przez eksperymentatorki, na kolejnych ekranach komputera były wywietlane dalsze instrukcje, dwuczciowy opis zdarzenia oraz dokony-wano pomiaru zmiennych zalenych.
3. Materiał bodĨcowy
Uczestniczki badania zapoznawały si z dwuczciowym opisem zdarzenia, przypominajcym struktur typowy artykuł w prasie, zawierajcy krótki po-cztkowy opis (zwiastun) i nastpujcy po nim rozbudowany opis okolicznoci. Opis dotyczył dwóch osób, nazywanych dalej sprawc i ofiar. W zwiastunie badane dowiadywały si o wypadku, w którym samochód sprawcy wjechał nie-spodziewanie na chodnik. Ofiar stała si osoba na przystanku autobusowym, która w wyniku odniesionych obrae została sparaliowana i „zeszpecona”. W dalszej rozbudowanej czci opisu uczestniczki czytały o niesprzyjajcych okolicznociach zdarzenia, stawiajcych winowajc w lepszym wietle: jezdnia była oblodzona, samochód wpadł w polizg, ofiara stała blisko ulicy, zmierz-chało, samochód miał uszkodzone hamulce i le umocowany sprzt na dachu.
4. Oddziaływania eksperymentalne
W połowie przypadków sprawcy dwukrotnie przyklejono etykiet „dresia-rza”, w pozostałych nie prezentowano adnej dodatkowej etykiety. Wybór tej ka-tegorii stereotypowej został dokonany na podstawie wczeniejszych bada, które realizowano wród młodziey licealnej (m.in. Styko, 2004, badanie 1).
W celu wzbudzenia w osobach badanych przekonania o podobiestwie do ofiary, była ona prezentowana jako 16-letnia licealistka. W warunkach „niepodo-biestwa”, równie angaujcego emocjonalnie, ofiar przedstawiano jako 4-let-niego chłopca. Skuteczno tej manipulacji została wczeniej potwierdzona w badaniu wstpnym, zrealizowanym wród 30 studentek I roku studiów niepsy-chologicznych: zarówno historyjka z ofiar opisan jako dziecko, jak i ofiar pre-zentowan jako nastolatka wzbudzały podobny poziom zaangaowania emocjo-nalnego (a sytuacja z dzieckiem niekiedy nawet wyszy) przy jednoczesnej ró-nicy w percepcji podobiestwa ofiar do własnej osoby.
5. Zmienne zaleĪne
Zmienne zalene były mierzone na skalach 7-stopniowych, na których – o ile nie zaznaczono inaczej – „1” oznaczało „zupełnie si nie zgadzam”, a „7” – „cał-kowicie si zgadzam”. Zastosowane skale były podobne do uywanych we wczeniejszych badaniach (m.in. Styko, 2007), ale ich tre dopasowano do obecnego opisu zdarzenia. Dobór pyta zweryfikowano przy uyciu konfirmacyj-nej analizy czynnikowej i analizy rzetelnoci (wszystkie Cronbacha >0,70, naj-czciej >0,80).
Kluczowe zmienne zalene – miary obwiniania sprawcy – składały si z trzech skal: atrybucji odpowiedzialnoci (np. Andrzej W. jest całkowicie odpo-wiedzialny za kalectwo ofiary), moralnego potpienia (np. czyn Andrzeja W. oce-niam zdecydowanie negatywnie) oraz surowoci kary (np. Andrzejowi W. powin-no zosta odebrane prawo jazdy).
Przed pomiarem winy sprawcy sprawdzano (w kolejnoci prezentacji osobom badanym) stopie odczuwania emocji w trakcie czytania przedstawionego opisu zdarzenia (złoci, emocji depresyjno-lkowych i współczucia) oraz stan emocjo-nalny dotyczcy sytuacji, jak zło na sprawc i obawy przed staniem si ofiar wypadku. Kada z uczestniczek okrelała take prawdopodobiestwo tego, e sama mogłaby by ofiar (np. oce prawdopodobiestwo, e sama mogłaby si znale na miejscu czterolatka Marcina G.) Aby sprawdzi efektywno manipu-lacji osob ofiary, badane oceniały podobiestwo ofiary do siebie samych na
dwóch skalach: podobiestwa personalnego do ofiary (np. wydaje mi si, e mój charakter jest bardzo podobny do ofiary wypadku Agnieszki G.) i odrónienia od ofiary pod wzgldem zachowania w analogicznej sytuacji (np. byłabym bardziej uwana w opisanych warunkach ni ofiara wypadku Agnieszka G.).
Po pomiarze winy sprawcy sprawdzano stopie obwiniania ofiary na skali składajcej si z szeciu pyta (np. Agnieszka G. sama jest odpowiedzialna za swoje nieszczcie). Nastpnie – w celu sprawdzenia aktywacji treci stereotypo-wych – uczestniczki przypisywały sprawcy zachowania i cechy o rónym stopniu typowoci dla stereotypu dresiarza (po 4 pozycje na kad skal) – „zgodne” ze stereotypem dresiarza (np. gdy widzi ładn dziewczyn na ulicy, zaczyna gwizda i wykrzykuje nieprzyzwoite teksty / agresywny), „sprzeczne” z tym stereotypem (np. gdy zobaczył starsz kobiet z zakupami, zaproponował jej zaniesienie zakupów do domu / oczytany) oraz „neutralne” wzgldem tego stereotypu (np. czsto zapomina, gdzie połoył klucze / kapryny; wyjtkowo uyto tutaj dwóch typów zachowa).
Na zakoczenie uczestniczki okrelały stopie, w jakim ofiara mogłaby po-siada róne cechy – zwizane i niezwizane z sytuacj, jak np. uczciwy czy nie-ostrony. Wyniki dla tych skal przekształcono tak, i wysze wyniki na skali opi-sywały bardziej pozytywne cechy ofiary. W czasie badania dokonywany był take pomiar czasu formułowania sdów i czytania opisu zdarzenia.
6. Schemat badania
Podstawowy plan badania obejmował cztery grupy w schemacie 2 (przyna-leno sprawcy do negatywnie stereotypizowanej grupy: etykieta obecna lub nieobecna) x 2 (typ ofiary: dziewczyna lub dziecko). Do analiz został uyty mo-del wieloczynnikowej analizy wariancji ANOVA.
VI. WYNIKI BADANIA 1. EfektywnoĞü oddziaływaĔ eksperymentalnych
Manipulacja przynalenoci sprawcy do negatywnie stereotypizowanej grupy. Zarówno dla askrypcji zachowa, jak i cech sprawcy otrzymałam efekty interakcyjne Przynalenoci sprawcy do kategorii dresiarzy i Rodzaju zacho-wa/cech (zgodne, sprzeczne vs neutralne wzgldem stereotypu) traktowanych jako zmienna wewntrz osób. Z danych tabeli 1 wynika, e nazwanie sprawcy
dresiarzem zwikszało stopie przypisywania mu zachowa i cech zgodnych ze stereotypem tej grupy i osłabiało askrypcj zachowa i cech niezgodnych z tym stereotypem, nie modyfikujc askrypcji cech neutralnych. Dochodziło zatem do wzbudzenia treci stereotypowych zwizanych z kategori dresiarzy i zahamowa-nia treci przeciwnych.
Tab. 1. rednie wyniki dla askrypcji zachowa i cech sprawcy – efekty interakcyjne przynalenoci sprawcy do negatywnie stereotypizowanej grupy oraz rodzaju cech
Brak etykiety „Dresiarz” interakcyjne Efekty
F(1,102)1
η2czstkowe
Askrypcja zachowa sprawcy Zgodne ze stereotypem dresiarza 3,62 5,15 Sprzeczne ze stereotypem dresiarza 3,36 2,63 Neutralne wzgldem stereotypu dresiarza 4,19 4,32 18,16* 0,26
Askrypcja cech sprawcy Zgodne ze stereotypem dresiarza 4,12 5,27 Sprzeczne ze stereotypem dresiarza 3,11 2,75 Neutralne wzgldem stereotypu dresiarza 4,06 4,12 08,65* 0,14 1 Lambda Wilksa, * p<0,001
Manipulacja osobą ofiary. Zgodnie z oczekiwaniami badane uwaały ofiar-
-dziewczyn za bardziej podobn (M = 4,02) i mniej rón od siebie (M = 3,57) ni ofiar-dziecko (odpowiednio M = 3,33 i M = 4,04). Wskazuj na to efekty główne manipulacji osob ofiary dla obu miar podobiestwa ofiary do obserwa-tora – efekt istotny statystycznie dla oceny podobiestwa personalnego do ofiary – F(1,103) = 7,21; p<0,01; η2
czstkowe = 0,06 i na poziomie tendencji dla stopnia
odrónienia od ofiary pod wzgldem zachowania – F(1,103) = 2,98; p = 0,09; η2czstkowe = 0,03. Równie zgodnie z oczekiwaniami, nie ujawniły si rónice
midzy reakcj emocjonaln na sytuacj z udziałem ofiary-dziewczyny i ofiary- -dziecka (brak istotnych efektów głównych manipulacji osob ofiary i interakcyj-nych na którejkolwiek mierze emocji). Zatem sytuacja z ofiar-dzieckiem, mimo
mniejszego podobiestwa ofiary do obserwatora, rzeczywicie wywoływała podobne emocje jak ta z ofiar-dziewczyn.
2. Obwinianie sprawcy
Z punktu widzenia celu prowadzonego badania kluczowe były efekty dla zmiennych zwizanych z obwinianiem sprawcy. Dla atrybucji odpowiedzialnoci i dla negatywnej oceny czynu winowajcy wystpiły efekty interakcyjne Przyna-lenoci sprawcy do kategorii dresiarzy i Osoby ofiary, odpowiednio: F(1,103) = = 4,94; p<0,05; η2
czstkowe = 0,05 i – na poziomie tendencji – F(1,103) = 2,94;
p = 0,09; η2czstkowe = 0,03. W obu wypadkach wzorzec zalenoci był podobny
i dlatego zostanie omówiony jedynie ten dla atrybucji odpowiedzialnoci. Jak wi-dzimy na rys. 2, gdy ofiar była dziewczyna, ujawnił si nieznaczny wzrost skłon-noci do obwiniania sprawcy. Na podstawie testu NIR stwierdzono jednak brak istotnych rónic, co dowodzi, e jeeli ofiar była dziewczyna, etykieta „dresiarz” nie modyfikowała sdów o odpowiedzialnoci winowajcy. Z kolei gdy ofiar było dziecko, dochodziło do spadku skłonnoci do obarczania sprawcy odpowiedzial-noci pod wpływem „przyklejenia” mu etykiety dresiarza (wykazane testem NIR istotne rónice w porównaniu z warunkami braku etykiety i warunków z obecno-ci etykiety przy ofierze-dziewczynie). W obu warunkach wystpił zatem efekt „anihilacji”, cho miał odmienn posta (albo był efektem zerowym, albo efek-tem kontrastu).
Rys. 2. rednie dla atrybucji odpowiedzialnoci przypisywanej sprawcy
3,30 3,71 3,79 2,86 1 2 3 4 5
Brak etykiety „Dresiarz”
A tr y b u c ja o d p o w ie d z ia ln o Ğc i s p ra w c y dziewczyna dziecko
Uzupełniajcego wzorca wyników dostarczaj efekty główne manipulacji przynalenoci sprawcy do negatywnej kategorii stereotypowej i osob ofiary dla dodatkowych zmiennych zalenych. Nie ujawniły si jednak adne efekty interakcyjne.
3. Rola stereotypu
Jak wynika z tabeli 2, gdy sprawc opisano jako dresiarza, badane wyraały mniejszy stopie odczuwania współczucia i złoci na sprawc. Pod wpływem tej etykiety malała take skłonno do przypisywania ofierze pozytywnych cech i do spostrzegania personalnego podobiestwa do niej, narastała natomiast skłonno do obwiniania ofiary.
Tab. 2. rednie dla odczuwanych emocji, percepcji cech ofiary oraz podobiestwa do ofiary
Brak etykiety „Dresiarz” Efekty główne F(1,103) η2czstkowe
Współczucie 6,36 5,90 4,89** 0,03
Zło na sprawc 4,15 3,52 4,65** 0,04
Ogólnie pozytywne cechy
ofiary 5,19 4,66 7,25** 0,07
Ocena podobiestwa
personalnego do ofiary 3,96 3,39 4,83** 0,04
Obwinianie ofiary 2,97 3,37 3,07**** 0,03
*p = 0,01; **p<0,05; ***p = 0,06; ****p = 0,08
Okazało si take, i informacja o kategorii stereotypowej modyfikowała czasy czytania opisu zdarzenia i formułowania sdów na temat winy sprawcy i winy ofiary. Na podstawie danych tabeli 3, „przyklejenie” sprawcy etykiety dre-siarza wydłuało czas zapoznawania si z opisem zdarzenia, jak równie czas formułowania ocen o zachowaniu sprawcy i winie ofiary.
Tab. 3. redni czas (w milisekundach) zapoznawania si z opisem zdarzenia i formułowania sdów o winie ofiary i winie sprawcy (w tabeli podano rednie dla wyników
surowych, wyniki analiz dotycz natomiast danych przekształconych logarytmicznie) Brak
etykiety „Dresiarz” F(1,103) η2czstkowe
Czas czytania pierwszej czci
opisu zdarzenia 46435,36 51511,34 4,97** 0,05
Czas czytania drugiej czci
opisu zdarzenia 59269,39 68518,90 6,66** 0,06
Czas formułowania sdu
o winie ofiary 05269,84 6046,89 5,80** 0,05
Czas formułowania negatywnej
oceny czynu sprawcy 04613,68 5627,06 3,60*** 0,03
*p = 0,01; **p<0,05; ***p = 0,06
4. Rola osoby ofiary
Dla dwóch zmiennych ujawniły si take efekty główne manipulacji osob ofiary. Okazało si, e badane bardziej obwiniały ofiar dziewczyn (M = = 3,46) ni dziecko (M = 2,88); F(1,103) = 6,49; p<0,01; η2
czstkowe = 0,06 oraz
– na poziomie tendencji – uwaały one prawdopodobiestwo stania si ofiar za mniejsze, gdy ofiar była dziewczyna (M = 4,84), ni gdy ofiar było dziecko (M = 5,41), F(1,103) = 5,39; p<0,05; η2
czstkowe = 0,05.
VII. DYSKUSJA WYNIKÓW
Wyniki badania wykazuj, i ofiara podobna, jak równie niepodobna do osoby badanej, ale równie emocjonalnie angaujca, nie powoduje istotnego nasi-lenia skłonnoci do obwiniania sprawcy. Jeeli ofiara jest podobna do obserwa-tora, informacja o przynalenoci sprawcy do kategorii o negatywnym stereotypie nie zwiksza istotnie surowoci sdu wobec niego. Z kolei przedstawienie ofiary jako niepodobnej, ale równie angaujcej emocjonalnie jak ofiara podobna do obserwatora, zmniejsza wrcz skłonno do nieprzychylnego osdzania sprawcy z negatywnie stereotypizowanej grupy.
Uzyskany wzorzec zalenoci nie jest zgodny z adn z postawionych hipo-tez. Zgodnie z oczekiwaniami efekt anihilacji powinien wystpi jedynie wtedy, gdy ofiar była dziewczyna, lub ujawni si w podobnej postaci dla ofiary-dziew-czyny i ofiary-dziecka. Jak si okazało, w obu wypadkach ujawnił si efekt ani-hilacji, ale za kadym razem przyjł on odmienn posta. Efekt ten jest zgodny
z załoeniami stojcymi u podłoa drugiej hipotezy, a wic oczekiwania, e efekt anihilacji powinien wystpi zarówno wtedy, gdy ofiara jest podobna jak i niepo-dobna do obserwatora. Wyniki badania sugeruj take, i uzyskane efekty anihi-lacji – mimo pewnych rónic – s oparte na podobnym mechanizmie. Wyniki dotyczce emocji, percepcji ofiary oraz czasów przetwarzania informacji na temat zdarzenia i czasu formułowania sdów o winie potwierdzaj moliwo wyst-pienia takich procesów, jak odcicie si od emocji, rekonceptualizacja poznaw-czej reprezentacji zdarzenia i jego uczestników oraz poszukiwanie informacji mogcych zredukowa zagroenie pod wpływem informacji o przynalenoci sprawcy do negatywnie stereotypizowanej grupy (por. te Styko, 2007, ekspe-ryment 2).
Potwierdzenia dla hipotezy o odciciu emocjonalnym dostarczaj wyniki do-tyczce odczuwania emocji przez badane. Jak mona zauway, pod wpływem przynalenoci sprawcy do grupy dresiarzy, osoby badane deklarowały mniejsze nasilenie emocji, i to zarówno negatywnych (zło), jak i pozytywnych (współ-czucie). Zatem informacja o przynalenoci do negatywnie stereotypizowanej grupy mogła sta si wskazówk umoliwiajc zastosowanie poznawczej strate-gii pozwalajcej emocjonalnie odizolowa si od opisywanego zdarzenia.
Wyniki badania sugeruj take, i przynaleno sprawcy do negatywnie ste-reotypizowanej grupy moe wywoływa zmian percepcji i stosunku do ofiary. Z tak interpretacj byłyby zgodne trzy wyniki. Jak mona było zauway, infor-macja o przynalenoci sprawcy do negatywnie stereotypizowanej grupy dresia-rzy ograniczała skłonno do utosamiania si z ofiar (tak z dziewczyn, jak i z dzieckiem), na co wskazywał efekt główny stereotypu przy percepcji podo-biestwa do ofiary. Co nie mniej wane, sama ofiara równie była spostrzegana mniej korzystnie w zakresie posiadania przez ni ogólnie pozytywnych cech i – w kocu – była obwiniana surowiej.
Z kolei o moliwoci zajcia bardziej systematycznego przetwarzania infor-macji mog wiadczy efekty główne ujawnione na miarach czasu czytania opisu sytuacji i formułowania sdów. W obu wypadkach – i przy podobnej, i niepodob-nej, ale angaujcej ofierze – dochodziło do wydłuenia procesu przetwarzania informacji pod wpływem informacji o przynalenoci sprawcy do grupy dresia-rzy. Wydłuenie czasu przetwarzania informacji ju przy czytaniu pierwszej cz-ci opisu sugerowałoby take, i ten sposób poznawczego radzenia sobie z zagra-ajcymi informacjami pojawia si na bardzo wczesnym etapie przetwarzania. Byłoby to zgodne z wynikami poprzednich bada (np. Styko, 2007), jak równie z teori motywacji do kontroli Pittmana (1993).
Opisane zjawiska mog by elementem poznawczej strategii radzenia sobie z zagroeniem, analogicznie do mechanizmów przywracania kontroli opisywa-nych przez Pittmana (1993), jak równie do procesu „natychmiastowej” ochrony przed myl o mierci w teorii Pyszczynskiego, Greenberga i Solomona (1999). Badanie sugeruje take, i radzenie sobie z zagroeniem przez odcicie si od emocji i idcy za nim mechanizm poznawczy s procesami stosunkowo podsta-wowymi, wystpujcymi bardzo szybko w obliczu zagroenia (por. take Styko, 2007). Ten tok mylenia jest zgodny z rozwaaniami Dobrzaskiej-Sochy (2001). Ujmujc zagadnienie radzenia sobie z myl o mierci w kontekcie teorii radze-nia sobie ze stresem, odwołuje si ona do wystpowaradze-nia dwu mechanizmów troli: mechanizmu unikania (avoiding) i zmagania si (coping). Zgodnie z jej kon-cepcj mechanizm kontroli polegajcy na unikaniu (jak równie na deniu do wyjaniania zdarze) jest bardziej pierwotny i bardziej adaptacyjny ni mecha-nizm zmagania si, który jest zwizany z kontrol własnych emocji, ale nie jest nastawiony na zmian obrazu samej sytuacji.
Powstaje jednak pytanie, dlaczego w opisywanym badaniu efekt anihilacji był odmienny w sytuacji, gdy ofiar była dziewczyna i kiedy było ni dziecko. By moe siła tego efektu (czy bdzie to efekt zerowy, czy raczej osłabienie skłonno-ci do obwiniania) wynika z subtelnych rónic w okolicznoskłonno-ciach badania. Przy-kładowo, w obu poprzednich badaniach Styko (2007) zastosowano niemal iden-tyczne procedury i sposoby manipulacji odniesieniem zdarzenia do Ja, a mimo to w jednym badaniu efekt anihilacji ujawnił si w postaci efektu zerowego (ekspe-ryment 1), a w drugim – w postaci mniej nieprzychylnego sdu wobec sprawcy (eksperyment 2). Wyniki opisywanego badania sugeruj, i znaczenie moe mie stopie subiektywnego prawdopodobiestwa stania si ofiar. Gdy ofiar było dziecko, prawdopodobiestwo stania si ofiar uwaano za wysze ni przy ofie-rze-dziewczynie. Współwystpowanie tego wyniku z mniejsz skłonnoci do obwiniania sprawcy-dresiarza sugeruje, i myl o duym prawdopodobiestwie stania si ofiar wywołuje silniejsz reakcj obronn, czego efektem jest bardziej przychylne osdzanie takiego sprawcy, ni gdy opis sytuacji nie sprzyja reakcji obronnej (brak etykiety negatywnego stereotypu). Innym mediatorem moe by mniejsza skłonno do obwiniania ofiary. Jak widzielimy, skłonno do obwi-niania ofiary była mniejsza, gdy ofiar było dziecko ni dziewczyna. Rezultaty badania nie przynosz jednak rozstrzygni, dlaczego wystpuj rónice midzy reakcj na ofiar podobn i niepodobn, ale silnie angaujc. Jednym z wyja-nie moe by zrónicowany wiek ofiary. Jak pokazuje jedno z bada Shavera
(za: Doliski, 1992), nastpuje liniowy wzrost przypisywanej odpowiedzialnoci z wiekiem uczestnika zdarzenia.
Odpowiadajc zatem na kluczowe pytanie tej pracy – o rol osoby ofiary w osdzaniu sprawcy nalecego do negatywnie stereotypizowanej grupy – moe-my stwierdzi, i proces atrybucji winy wydaje si – przynajmniej czciowo – oparty na analogicznym mechanizmie, gdy ofiara jest podobna do obserwatora i gdy jest do niego niepodobna, ale równie silnie angaujca emocjonalnie. W ba-daniu znajdowalibymy zatem potwierdzenie dla tez formułowanych przez Alic-ke’a (2000), i u podłoa obronnej atrybucji odpowiedzialnoci moe sta raczej intensywno emocji ni specyficzne odniesienie zdarzenia do własnej osoby.
Podsumowujc, przeprowadzone badanie potwierdza czciowo sformułowa-ny wczeniej model Styko (2007) i rozwija go o nowe elementy. Wyniki badania replikuj efekt anihilacji w sytuacji duego podobiestwa ofiary do obserwatora i ukazuj jego wystpowanie take wtedy, gdy ofiara jest niepodobna, ale silnie angaujca. Efektowi anihilacji towarzysz: podwyszenie skłonnoci do obwi-niania ofiary, bardziej niekorzystna percepcja ofiary, słabsze odczuwanie nega-tywnych emocji oraz bardziej deliberacyjne przetwarzanie informacji.
Wyniki przeprowadzonego badania wpisuj si w nurt teorii i bada dowo-dzcych, i ludzie dysponuj wieloma strategiami radzenia sobie z zagraajcymi informacjami, a ich wybór elastycznie dopasowuj do okolicznoci (por. McKen-na, 1993; Pyszczynski i in., 1999; Taylor, 1984). Co interesujce, mog one pro-wadzi do wspólnego celu, jakim jest redukcja poziomu zagroenia (Shaver, 1970; Walster, 1966; por. te: Styko, 2007). Na tego typu mechanizm ekwiwa-lencji strategii obronnych wskazuje m.in. koncepcja „Ja-ZOO” (self-zoo – Tesser, Martin, Cornell, 1996) oraz model podtrzymania samooceny (self-evaluation
maintenance model – Tesser, 2000). Ich autorzy dostrzegaj, e róne
mechani-zmy ochrony Ja prowadz do podstawowego celu, którym jest utrzymanie pozy-tywnej oceny własnej osoby, ale nie zachodz one równoczenie. Jeli np. ludzie radz sobie z dysonansem poznawczym poprzez samoafirmacj, nie dojdzie do redukcji dysonansu poprzez zmian postaw (Steel, Liu, 1983). Analogiczny me-chanizm ekwiwalencji strategii ochrony mógłby zatem wystpowa w procesie atrybucji winy.
BIBLIOGRAFIA
Alicke, M. D. (2000). Culpable control and the psychology of blame. Psychological Bulletin, 126, 556-574.
Bodenhausen, G. V. (1988). Stereotypic biases in social decision making and memory: Testing process models of stereotype use. Journal of Personality and Social Psychology, 55, 726-737. Bodenhausen, G. V., Lichtenstein, M. (1987). Social stereotypes and information-processing
strate-gies: The impact of task complexity. Journal of Personality and Social Psychology, 52, 871-880. Dobrzaska-Socha, B. (2001). Trudne rozmowy – wyobraenie własnej mierci. W: K. Popiołek
(red.), Człowiek w sytuacji zagroĪenia. Kryzysy, katastrofy, kataklizmy (s. 204-222). Pozna: SPA.
Doliski, D. (1992). Przypisywanie moralnej odpowiedzialnoĞci. Warszawa: Wydawnictwo Instytu-tu Psychologii PAN.
Duncan, B. L. (1976). Differential social perception and attribution of intergroup violence: Testing the lower limits of stereotyping of blacks. Journal of Personality and Social Psychology, 34, 590-598.
George, W. H., Martinez, L. J. (2002). Victim blaming in rape: Effects of victim and perpetrator race, type of rape, and participant racism. Psychology of Women Quarterly, 26, 110-119. Gump, B. B., Kulik, J. A., Henderson, G. R. (1998). Blaming the same-sex victim in IV-prevention
messages: Further Examination of the self-protective similarity bias. Basic and Applied Social Psychology, 20, 123-132.
Hafer, C. L. (2000). Do innocent victims threaten the belief in a just world? Evidence from a mo-dified Stroop task. Journal of Personality and Social Psychology, 79, 165-173.
Hodson, G., Hooper, H., Dovidio, J. F., Gaertner, S. L. (2005). Aversive racism in Britain: The use of inadmissible evidence in legal decisions. European Journal of Social Psychology, 35, 437-448. Lerner, M. J., Goldberg, J. H. (1999). When do decent people blame victims? The differing effects
of the explicit/rational and implicit/experiential cognitive systems. W: S. Chaiken, Y. Trope (red.), Dual-process theories in social psychology (s. 627-640). New York: The Guilford Press. McKenna, F. P. (1993). It won’t happen to me: Unrealistic optimism or illusion of control? British
Journal of Psychology, 84, 39-50.
Pittman, T. S. (1993). Control motivation and attitude change. W: G. Weary, F. Gleicher, K. L. Marsh (red.), Control motivation and social cognition (s. 157-175). New York: Springer--Verlag.
Pyszczynski, T., Greenberg, J., Solomon, S. (1999). A dual-process model of defense against conscious and unconscious death-related thoughts: An extension of terror management theory. Psychological Review, 106, 835-845.
Shaver, K. G. (1970). Defensive attribution: Effects of severity and relevance on the responsibility assigned for an accident. Journal of Personality and Social Psychology, 14, 101-113.
Sommers, S. R., Ellsworth, P. C. (2003). How much do we really know about race and juries? A review of social science theory and research. Chicago-Kent Law Review, 78, 997-1031. Steel, C. M., Liu, T. J. (1983). Dissonance processes as self-affirmation. Journal of Personality and
Social Psychology, 45, 5-19.
Styko, M. (2000). Wpływ negatywnego stereotypu i przerwy w komunikacie na obwinianie sprawcy negatywnych zdarze. Studia Psychologiczne, 38, 119-138.
grupy stereotypowej na proces atrybucji winy (niepublikowany raport z bada BW 1616 /8/03, Uniwersytet Warszawski, Wydział Psychologii).
Styko, M. (2006). O nietendencyjnym i tendencyjnie przychylnym osdzaniu winowajcy z nega-tywnie stereotypizowanej kategorii. Psychologia Społeczna, 2, 141-150.
Styko, M. (2007). Atrybucja winy: o roli stereotypów i odniesienia zdarzenia do Ja. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Taylor, S. E. (1984). Przystosowanie do zagraajcych wydarze. Nowiny Psychologiczne, 6-7, 15-38. Tesser, A. (2000). On the cofluence of self-esteem maintenance mechanisms. Personality and
So-cial Psychology Review, 4, 290-299.
Tesser, A., Martin, L. L., Cornell, D. P. (1996). On the substitutability of self-protective mecha-nisms. W: P. Gollwitzer, J. Bargh (red.), The psychology of action (s. 48-68). New York: The Guilford Press.
Thornton, B. (1984). Defensive attribution of responsibility: Evidence for an arousal-based motivational bias. Journal of Personality and Social Psychology, 46, 721-734.
Van Knippenberg, A., Dijksterhuis, A., Vermeulen, D. (1999). Judgement and memory of a criminal act: The effects of stereotypes and cognitive load. European Journal of Social Psychology, 29, 191-201.
Walster, E. (1966). Assignment of responsibility for an accident. Journal of Personality and Social Psychology, 3, 73-79.
Weinstein, N. D. (1980). Unrealistic optimism about future life events. Journal of Personality and Social Psychology, 39, 806-820.
THE IMPACT OF THE PERPETRATOR’S AND THE VICTIM’S CHARACTERISTICS ON MORAL RESPONSIBILITY ATTRIBUTIONS
S u m m a r y
In accordance with the model based on defensive responsibility attribution and stereotyping, as well as the findings from previous studies (Styko, 2006; 2007), in certain circumstances, unbiased or favourably biased judgements about the perpetrator from a negatively stereotyped group (the annihilation effect) can be explained by using a cognitive strategy which serves reducing a high sense of threat and regaining a lost sense of control. This article presents study based on the assump-tions of this model. One hundred and seven high school students took part in the experiment using a computer procedure. When the victim was similar to the observer, the participants attributed a si-milar degree of responsibility to the perpetrators both not belonging and belonging to the negatively stereotyped group (jock hooligans). When the victim was presented as not similar but equally emo-tionally engaging (a child), the jock hooligan perpetrator was attributed even less responsibility than the non – jock hooligan perpetrator.
Key words: responsibility attribution, guilt attribution, stereotype, relating an event to Self, victim, annihilation effect.