Grażyna Szymańska-Pomorska
1, A, C, D, F, Anna Felińczak
2, C, E, F,
Krystyna Misiak
3, C, E, F, Maria Zimoch
4, A, b, DSposób odżywiania i preferencje żywieniowe
młodzieży gimnazjalnej
Secondary School Students Nutritions Methods and Preferences
1 Zakład Medycznych Nauk Społecznych, Katedra Zdrowia Publicznego, Uniwersytet Medyczny
im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
2 Zakład Organizacji i Zarządzania, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
3 Zakład Medycznych Nauk Społecznych, Zakład Gerontologii, Katedra Zdrowia Publicznego,
Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu
4 mgr pielęgniarstwa
A – koncepcja i projekt badania; B – gromadzenie i/lub zestawianie danych; C – analiza i interpretacja danych; D – napisanie artykułu; E – krytyczne zrecenzowanie artykułu; F – zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu; G – inne (opracowanie statystyczne, zebranie piśmiennictwa)
Streszczenie
Wprowadzenie. Zdrowe odżywianie jest zaliczane do zachowań prozdrowotnych, czyli takich, które sprzyjają
zdro-wiu. Zdrowe odżywianie powinno zawierać wszystkie podstawowe składniki pokarmowe: energetyczne, budulcowe i regulujące. Dostarczenie odpowiedniej ilości energii i składników odżywczych jest warunkiem prawidłowego wzrostu i dojrzewania, sprzyja dobremu samopoczuciu i dyspozycji do nauki. Odżywianie to nie tylko biologicz-na konieczność, ale także wstępny warunek osiągnięcia fizycznej i duchowej sprawności, spokoju emocjobiologicz-nalnego i witalności.
Cel pracy. Poznanie zachowań zdrowotnych młodzieży gimnazjalnej dotyczących odżywiania.
Materiał i metody. Materiał empiryczny zgromadzono za pomocą ankiety. Kwestionariusz ankiety zawierał
71 pytań, wśród których były pytania otwarte i zamknięte podzielone na części tematyczne. Praca jest częścią szer-szego opracowania, dotyczącego stylu życia i zachowań zdrowotnych młodzieży. W badaniu wzięli udział ucznio-wie z trzecich klas Publicznego Gimnazjum w Ligocie Książęcej i Publicznego Gimnazjum nr 1 w Namysłoucznio-wie.
Wyniki. Większość badanej młodzieży odżywia się racjonalnie, co oznacza, że posiłki są spożywane w odpowiednich
odstępach czasu, liczba posiłków jest zgodna z zasadami racjonalnego żywienia a spożywane produkty są zgodne z piramidą zdrowia. Jednocześnie istnieje dość liczna grupa uczniów, która nie odżywia się zgodnie z racjonalny-mi zasadaracjonalny-mi. Dlatego należy w sposób systematyczny prowadzić edukację zdrowotną, aby utrzymywać odpowiedni poziom wiedzy i umiejętności racjonalnego odżywiania, a u tych uczniów którzy wykazują braki w tym zakresie należy podjąć wzmożone działania wychowania prozdrowotnego (Piel. Zdr. Publ. 2013, 3, 3, 273–280).
Słowa kluczowe: racjonalne odżywiane, młodzież gimnazjalna.
Abstract
Background. Healthy eating is classified as a health behaviour which promote health. Health diet should include
basic nutrients: energetic, building and regulating. Providing enough energy and nutrients is a condition of normal growth and maturation, promotes well-being and ability to learn. Nutrition is not only a biological need, but also a precondition to achieve physical and spiritual efficiency.
Objectives. The aim of the work is a recognition of health behaviour secondary school students in nutrition. Material and Methods. The empirical material was collected through questionnaires. Questionnaire includes
71 questions, including open and closed questions divided in to thematic sections. The work is a part of wider scientific description about lifestyle and youth health behaviour. In the research took part students of third classes from Public Gymnasium in Ligota Książęca and Public Gymnasium no. 1 in Namysłów.
Piel. Zdr. Publ. 2013, 3, 3, 273–280 ISSN 2082-9876
PRACE ORYGINALNE
Sposób odżywiania jest jednym z elementów stylu życia ukazującym w sposób znaczący podo-bieństwa i różnice między ludźmi o różnych po-zycjach społecznych. Podobnie jak upodobania do muzyki, lektury czy sposobu ubierania się, nasze gusty i wybory kulinarne są na ogół wskazówką o przynależności do określonych kręgów społecz-nych. Sposób żywienia to kulturowo i społecznie znormalizowany sposób zachowań dotyczących od-żywiania się człowieka. Obejmuje: wybór produk-tów żywnościowych, sposób ich przygotowania do spożycia, a także preferencję konsumencką w stoso-waniu przypraw, słodzenia napojów itp. [1].
W XX wieku masowa produkcja żywności wy-korzystuje nowe technologie i osiągnięcia nauki. Zwiększające się uprzemysłowienie i związany z nim rozwój miast powoduje zmianę dawnych zwyczajów żywieniowych. Ludność odżywia się produktami mrożonymi, konserwowanymi, sztucznie barwio-nymi i polepszającymi smak. W celu zwiększenia plonów stosuje się nawozy sztuczne i środki ochro-ny roślin. Ochrona ludności przed niepożądaochro-nymi lub szkodliwymi substancjami zawartymi w żywno-ści odgrywa współcześnie ogromną rolę.
Rekomendacje, dotyczące zdrowego odżywia-nia są związane z wieloma wymiarami diety, róż-nią się zależnie od stosowanego trybu życia, wieku, płci, masy ciała i aktywności fizycznej. Wymienia się liczne korzyści związane z utrzymaniem proz-drowotnej diety, takie jak: obniżenie ryzyka wystę-powania chorób układu krążenia, nowotworów, m.in.: raka piersi, odbytnicy, okrężnicy, prostaty, udarów oraz cukrzycy i jej powikłań [2].
Racjonalny sposób odżywiania jest uważany za najistotniejszy element prozdrowotnego sty-lu życia. Gdyby zatem udało się zmienić nawyki żywieniowe, możliwe byłoby ograniczenie wielu chorób cywilizacyjnych i wydłużenie przeciętnego czasu trwania życia.
Dawniej wszelkie kwestie żywieniowe koncentro-wały się wokół problemów z niedożywieniem. Obecnie coraz większą uwagę zwraca się na zagadnienia zwią-zane z nadmiernym i nieprawidłowym żywieniem. Nieprawidłowości w żywieniu mogą wynikać z:
– niewłaściwego trybu żywienia, co wiąże się z nieodpowiednią liczbą posiłków, zbyt długimi przerwami między nimi, nieodpowiednim zesta-wieniem posiłków,
– niedożywienia ilościowego związanego z
nie-wystarczającą w stosunku do zapotrzebowania ilo-ścią energii dostarczonej w pożywieniu,
– niedożywienia jakościowego kiedy wystę-puje niedostatek jednego lub kilku składników odżywczych,
– nadmiernego żywienia związanego z nadmiarem energii lub niektórych składników odżywczych [3].
We współczesnym świecie, przy podaży dużej liczby produktów żywnościowych i intensywnej ich reklamie, znacznie zwiększyło się zaintereso-wanie żywnością i zasadami żywienia [1]. Doros-ły człowiek o masie ciała 60 kg spożywa średnio (łącznie z wodą) ok. 3 kg pożywienia dziennie, co daje rocznie 1,1 tony. Nie jest zatem obojętne, co znajduje się w spożywanej żywności, kiedy i jak ją spożywamy [4].
W nauce o żywieniu wymienia się 60 skład-ników odżywczych, które wraz z pożywieniem muszą być człowiekowi dostarczone, aby jego or-ganizm mógł prawidłowo funkcjonować. Prawi-dłowe odżywienie to dostarczenie organizmowi niezbędnych składników odżywczych, a tym sa-mym energii i substancji potrzebnych do utrzy-mania zdrowia i wszystkich funkcji organizmu. Nie można jednak powiedzieć, że któryś z tych składników jest najważniejszy, ponieważ wszystkie spełniają określoną rolę w złożonym metabolizmie organizmu [5]. Nie ma takiego pokarmu, który zawierałby wszystkie potrzebne składniki (wyjątek stanowi pokarm matki). Tylko wykorzystanie wie-lu różnych produktów pozwala na właściwe zbi-lansowanie diety.
Aby ułatwić ludziom stosowanie urozmaiconej diety opracowuje się graficzne modele zdrowego, optymalnego żywienia w postaci piramidy zdro-wego żywienia. Zawiera ona najważniejsze grupy produktów, ułożone na kolejnych poziomach trój-kąta – im niższy poziom, tym więcej produktów należy spożywać [6].
Właściwe zbilansowanie diety ze sposobem życia ma na celu zmniejszenie ryzyka chorób za-leżnych żywieniowo, do których należą np.: choro-by układu krążenia, cukrzyca typu 2, nadciśnienie tętnicze, próchnica zębów i otyłość.
Niezależnie od zaburzeń somatycznych, będących skutkiem otyłości, schorzenie to ma również określo-ne konsekwencje psychospołeczokreślo-ne, które nasilają się w okresie dorastania. Obejmują one niskie poczucie własnej wartości, skłonność do izolacji i depresji [7].
Results. We can say that majority of young people are eating rationally, which means that meals are eaten at
appropriate intervals, number of meals is appropriate to rational nutrition and eaten products comply with the health pyramid. There is also a large group of students that do not eat in accordance to rational nutrition principles. because of that the education should be lead systematically to achieve appropriate level of knowledge and rational nutrition skills. And among students who show deficiencies should be taken intensified health-promoting educa-tion activities (Piel. Zdr. Publ. 2013, 3, 3, 273–280).
Materiał i metody
Celem pracy jest poznanie zachowań żywie-niowych młodzieży w wieku gimnazjalnym. Mate-riał empiryczny zgromadzono za pomocą ankiety. Kwestionariusz ankiety zawierał 71 pytań, wśród których były pytania otwarte i zamknięte, podzie-lone na części tematyczne. Praca jest częścią szer-szego opracowania, dotyczącego stylu życia i za-chowań zdrowotnych młodzieży.
W badaniu wzięli udział uczniowie z trzecich klas Publicznego Gimnazjum w Ligocie Książęcej i Publicznego Gimnazjum nr 1 w Namysłowie. badania właściwe zostały poprzedzone badaniami pilotażowymi. Na przeprowadzenie badań uzyska-no zgodę dyrektorów szkół i Komisji bioetycznej przy Akademii Medycznej im. Piastów Śląskich we Wrocławiu. badania właściwe wykonano w stycz-niu i lutym 2012 r. Ankietę przeprowadziły wśród uczniów pielęgniarki szkolne pracujące w wybra-nych do badania placówkach. Szczególną uwagę zwrócono na zapewnienie uczniom anonimowo-ści. Wypełnione kwestionariusze były wkładane do indywidualnych kopert uczniów. Czas wypełnie-nia ankiety, łącznie z wprowadzeniem i instruktażem zajmował ok. 30 min. Uczniowie wypełniali ankiety chętnie, badania były prowadzone na lekcjach wycho-wawczych, najczęściej bez obecności nauczyciela.
Analizie statystycznej poddano 113 ankiet, co stanowi 100% badanej zbiorowości. Wśród ankie-towanych było 61 dziewczynek (53,98%) i 52 chłop-ców (46,02%). Miejscem zamieszkania ankietowa-nych jest miasto – 77 osób (68,14%), natomiast wieś zamieszkuje 36 osób (31,85 %).
Wyniki i omówienie
Wzorce zachowań żywieniowych, ukształto-wane w dzieciństwie i okresie dorastania, przeważ-nie są kontynuowane w życiu dorosłym i od nich
w znacznym stopniu zależy ryzyko rozwoju wielu chorób. W dobie pandemii otyłości, potrzeba dba-nia o prawidłowe odżywianie dzieci i młodzieży stała się kwestią priorytetową. Złe nawyki żywie-niowe polegają na spożywaniu zbyt małej ilości zdrowych produktów (świeżych owoców, warzyw i białka), przy jednoczesnym dostarczaniu zbyt du-żej ilości energii zwłaszcza w postaci węglowoda-nów i tłuszczu. Złe nawyki żywieniowe powodują duży odsetek otyłości dzieci i młodzieży.
Wyniki wielu badań wskazują na istnienie nieprawidłowości w sposobie żywienia młodzie-ży [8]. Ma to ścisły związek z częstością występo-wania otyłości, która w ostatnich latach zwiększa się w niepokojącym tempie. W Polsce nadwaga dotyczy ok 10%, a otyłość 5% uczniów, nieco czę-ściej chłopców niż dziewcząt. Otyłość uznaje się za epidemię XXI wieku. Nawet niewielka utrata masy ciała (rzędu 5–10%) może przynieść istotne korzy-ści zdrowotne, dlatego tak ważne są metody lecze-nia otyłości, a przede wszystkim niedopuszczenie do jej powstania [3].
W okresie dojrzewania nastolatki często same wybierają to, co jedzą, przeważnie nie zastanawia-ją się nad konsekwencjami zdrowotnymi, ulega-ją modzie, reklamie lub wpływowi rówieśników. Ankietowanym zadano pytanie: czy odżywiasz się racjonalnie?
W odpowiedzi na to pytanie większość bada-nych uważa swój sposób odżywiania za racjonalny (46,9%), jednocześnie 28,3% uczniów przyznaje, że nie odżywia się racjonalne. Pozostała część ba-danych gimnazjalistów (24,8%) nie wie w jaki spo-sób określić swoje zwyczaje żywieniowe (ryc. 1).
Kolejne pytanie dotyczyło liczby posiłków spo-żywanych codziennie przez młodzież. Okazuje się, że 36,1% dziewcząt i 23,1% chłopców zjada trzy posiłki dziennie. 36,1% dziewcząt i 40,4% chłop-ców spożywa cztery posiłki dziennie, z kolei 13,1% dziewcząt i 21,2% chłopców zjada tych posiłków pięć. Dwa posiłki dziennie zjada 9,8% dziewczyn i 3,8% chłopców.
Kolejnym zagadnieniem, które interesowało autorów w kontekście prawidłowego odżywiania była długość przerw między posiłkami. Wyniki badań pokazują, że 27,9% ankietowanych dziew-cząt i 15,4% chłopców odżywia się z zachowaniem zalecanych 4–5 godzinnych przerw między posił-kami. Co dziesiąta osoba ankietowana spożywa natomiast posiłki bardzo nieregularnie i nie umie udzielić odpowiedzi na zadane pytanie (ryc. 2).
Śniadanie jest uważane za najważniejszy posi-łek w ciągu dnia. Po śnie nocnym stężenie glukozy we krwi jest małe i bez posiłku może się jeszcze obniżyć. Upośledza to funkcję mózgu, a tym sa-mym wpływa na proces uczenia się. Dla badanych gimnazjalistów dobra dyspozycja do nauki jest
Ryc. 1. Samoocena sposobu odżywiania się uczniów Fig. 1. Self-assessment of students diet
46,9 % 28,3% 24,8% 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0 45,0 50,0 %
sprawą ważną. Pierwsze śniadanie powinno być zbilansowane: zawierać produkty przynajmniej z 4 grup i dostarczyć 25–30% zapotrzebowania energetycznego. W czasie śniadania należy wypić ok. 0,25–0,5 l płynów. Większość ankietowanych zjadała przed wyjściem do szkoły śniadanie, ale
38,1% badanej młodzieży przyszło do szkoły bez tego najważniejszego posiłku (ryc. 3).
Uczniowie, którzy jedzą śniadania wybierają najczęściej produkty z dwóch ważnych grup pro-duktów żywnościowych. Produkty zbożowe w for-mie chrupek kukurydzianych lub innych ziaren zbóż, a także mleko i produkty mleczne to naj-częściej podawany zestaw śniadaniowy badanych gimnazjalistów. Część młodych osób woli spoży-wać na śniadanie kanapki najczęściej z wędliną, serem lub nutellą, wówczas chętnie piją herbatę.
Uczniowie, którzy nie jedzą przed wyjściem do szkoły śniadania jako przyczynę podają: brak czasu, brak apetytu na spożywanie posiłku oraz utrwalony zwyczaj niejadania śniadań w ogóle.
Respondentów pytano o częstość spożywa-nia poszczególnych rodzajów żywności, ze szcze-gólnym uwzględnieniem tych, które są pożądane w modelu zdrowego żywienia. Na rycinie 4 przed-stawiono rodzaje preferencji żywieniowych bada-nych gimnazjalistów.
Ryc. 3. Spożywanie śniadań przez ankietowanych Fig. 3. Eating breakfast by respondents
Ryc. 4. Preferencje żywieniowe badanych gimnazjalistów Fig. 4. Researched students food preferences
61,9% 38,1% 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 % tak nie 57,6% 38,8% 11,7% 10,9% 20,0% 48,1% 42,0% 38,0% 29,4% 19,0% 29,9% 9,1% 11,5% 1,8% 3,7% 4,0% 18,0% 28,3% 37,0% 37,7% 22,2% 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 % produkty
zbożowe warzywai owoce i produktymleko mleczne
czerwone mięso (kiełbasa,
wędliny)
drób, ryby,
jaja fasola, groch,orzechy, soczewica
posiłki typu
fast food słodycze,ciasta, słodkie napoje chipsy, solone orzeszki, paluszki napoje energety-zujące codziennie dziewczęta codziennie chłopcy kilka razy w tygodniu – dziewczęta kilka razy w tygodniu – chłopcy
15,1% 24,5% 33,3% 15,1% 12,7% 23,0% 16,3% 13,2% 24,1% 23,3% 15,7% 24,5% 66,7% 13,7% 12,9% 64,3% 33,3% 25,4% 46,8% 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 %
1–2 godziny 3–4 godziny 4–5 godziny nie wiem, jem bardzo nieregularnie dziewczęta chłopcy Ryc. 2. Przerwy między posiłkami Fig. 2. breaks between meals
Z przeprowadzonych badań wynika, że an-kietowani w swoim jadłospisie chętnie umiesz-czają produkty zbożowe, codziennie znajdują się w posiłkach 57,6% dziewcząt i 64,3% chłopców. Kilka razy w tygodniu spożywa produkty zbożowe 25,4% dziewcząt i 26,8% chłopców. Wśród najczę-ściej wybieranych produktów z tej grupy ankie-towani wymieniają: płatki śniadaniowe, pieczy-wo, kasze, ryż i makarony. Produkty zbożowe są podstawą racjonalnego odżywiania, zaleca się też spożywanie ciemnego pieczywa, grubo mielonych kasz i płatków jęczmiennych. Analizując wyniki przeprowadzonych badań, można stwierdzić, że w tym zakresie badana młodzież odżywia się pra-widłowo.
Kolejnymi zalecanymi produktami w modelu zdrowego żywienia jest codzienna porcja świeżych warzyw, owoców lub soków owocowych. Jak wynika z przeprowadzonych badań, młodzież włącza tego typu produkty spożywcze do codziennego jadłospi-su. Po warzywa i owoce chętniej sięgają dziewczęta (66,7%), wśród chłopców spożywa je codziennie 48,1%. W badanej grupie uczniów szkół gimna-zjalnych nie spożywa codziennie warzyw i owoców 33,3% dziewcząt i ponad połowa (51,9%) chłopców.
Doskonałym źródłem wapnia dla młodych rozwijających się organizmów jest mleko i jego przetwory. Pożądane w racjonalnym odżywianiu nastolatków są 3–4 porcje dzienne produktów mlecznych ze szczególnym uwzględnieniem sfer-mentowanych napojów mlecznych.
Wyniki badań wskazują, że codziennie spo-żywa produkty mleczne 38,8% dziewcząt i 42,0% chłopców, kilka razy w tygodniu 29,9% dziewcząt i 42,0% chłopców. Pozostali uczniowie włączają mleko i jego przetwory do swojego jadłospisu raz na tydzień lub rzadziej.
Sole wapnia i fosforu są głównymi materiała-mi budulcowymateriała-mi kości i zębów. Niedobory tych składników w codziennej diecie nastolatków mogą
skutkować poważnymi zaburzeniami w procesie wzrostu i w przebiegu procesu kostnienia. Sposób odżywiania, w którym nie uwzględnia się codzien-nych porcji mleka i jego przetworów jest więc nie-korzystny dla zdrowia.
Warunkiem zdrowia jest równowaga między trzema podstawowymi składnikami odżywczymi. Na 1 część białka powinno przypadać 5–7 części węglowodanów i 0,5–1 części tłuszczów. Przy dłuż-szym braku lub niedoborze jednego lub kilku waż-nych składników pojawia się tzw. głód jakościowy, który może prowadzić do ciężkich zaburzeń. Dlate-go też kolejne pytanie dotyczyło częstości spożywa-nia produktów będących źródłem białka – bardzo ważnego składnika odżywczego dla młodzieży.
Ważnym źródłem białka są: drób, jaja, ryby oraz zamienniki produktów mięsnych, np. nasion roślin strączkowych. Które pozycje z tej grupy pro-duktów i jak często zostały uwzględnione w jadło-spisie badanych uczniów?
Z wypowiedzi badanych wynika, że chęt-niej spożywają produkty będące źródłem pełno-wartościowego białka. 46,8% dziewcząt i 43,1% chłopców spożywa tego typu produkty kilka razy w tygodniu, a 12,9% dziewcząt i 29,4% chłopców codziennie uwzględnia te produkty w swoim dłospisie. Gimnazjaliści w swoim codziennym ja-dłospisie umieścili też mięso czerwone. Dla 13,7% dziewcząt i 38,7% chłopców mięso czerwone (kieł-basa, wędliny) jest produktem spożywanym co-dziennie.
Pytając o produkty występujące najczęściej w tygodniowym jadłospisie gimnazjalisty, zapyta-no respondentów o spożywanie posiłków typu fast food. W grupie badanych nastolatków produkty tego typu spożywa codziennie 13,2% chłopców i 10,9% dziewcząt, kilka razy w tygodniu po te produkty sięga 26,6% chłopców i 9,1% dziewcząt. Jednocześ- nie 56,4% dziewcząt i 32,% chłopców rzadko ko-rzysta z posiłków typu fast food (ryc. 5).
10,9% 9,1% 23,6% 56,4% 13,2% 26,4% 28,3% 32,1% 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 %
codziennie kilka razy w tygodniu raz na tydzień lub rzadziej
raz na miesiąc lub rzadziej (nigdy) dziewczęta chłopcy
Ryc. 5. Spożywanie posiłków typu
fast food przez badanych
Fig. 5. Eating fast-food meals by
Inną sprawą badaną w ankiecie jest zwyczaj podjadania między posiłkami. Udzielone odpo-wiedzi wskazują, że 16,4% badanych dziewcząt i 11,5% chłopców nie ma w zwyczaju spożywać różnego typu przekąsek między właściwymi po-siłkami. Pozostali ankietowani podjadają, a nawet robią to często (ryc. 6).
Aby uzyskać informacje dotyczące korzystania z asortymentu sklepików szkolnych i automatów, umieszczono w kwestionariuszu ankiety pyta-nie: ile razy w ciągu tygodnia kupujesz produkty w sklepiku szkolnym lub w automacie? Proszono też badaną młodzież o podanie najczęściej wybie-ranych produktów. Na rycinie 7 przedstawiono najczęściej wybierane produkty z uwzględnieniem częstości ich kupowania.
W sklepikach szkolnych młodzież najczęściej kupuje słodycze i słodkie napoje. Codziennie po słodką bułkę lub słodycze sięga 11,5% dziewcząt i 19,2% chłopców. Kilka razy w tygodniu kupuje te produkty 13,1% dziewcząt i 17,3% chłopców. Słod-kie napoje typu Coca-cola, Nestea, Frugo nabywa w sklepiku szkolnym codziennie 18,6% badanej młodzieży. Kilka razy w tygodniu tego typu napoje kupuje 9,9% badanych. Ponad połowa gimnazjali-stów korzysta z asortymentu sklepików szkolnych i wybiera dostępne produkty.
Wyniki badań wskazują, że większość badanej młodzieży odżywia się racjonalnie, co oznacza, że posiłki są spożywane w odpowiednich odstępach czasu, a liczba posiłków jest zgodna z zasadami ra-cjonalnego żywienia.
Ryc. 7. Produkty najczęściej kupowane w sklepiku szkolnym lub automacie przez gimnazjalistów
Fig. 7. Products most commonly purchased by middle school students in the school store or vending machine
11,5% 19,2% 13,1% 17,3% 3,3% 13,5% 11,5% 13,5% 18,0% 19,2% 8,2% 11,5% 9,8% 13,5% 3,3% 3,8% 0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 %
codziennie dziewczęta codziennie chłopcy kilka razy w tygodniu
– dziewczęta kilka razy w tygodniu– chłopcy słodka bułka, słodycze chipsy napoje typu coca-cola, fanta, nestea, frugo inne produkty
37,7% 16,4% 45,9% 48,1% 11,5% 40,4% 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 %
tak nie czasami
dziewczęta chłopcy
Ryc. 6. Pojadanie między
posiłkami u badanej młodzieży
Fig. 6. Young people snacking
Pierwsze śniadanie (najważniejszy posiłek w ciągu dnia) zjada przed wyjściem do szkoły 61,9% badanych gimnazjalistów, 38,1% młodzieży przychodzi do szkoły bez najważniejszego posił-ku w ciągu dnia. badania przeprowadzone przez b. Woynarowską pozwalają zaobserwować podob-ne zjawisko. Wśród nastolatków w wieku 11–15 lat, 39% nie zjadało codziennie śniadania w dni szkol-ne, a 26% nie spożyło w szkole żadnego posiłku. Podobna sytuacja istnieje w innych krajach. Z te-go powodu np. w Walii, są organizowane pierwsze śniadania dla uczniów w szkole. W Polsce dyskusja nad potrzebą posiłków szkolnych trwa od kilku-dziesięciu lat. Udało się upowszechnić „szklankę mleka w szkole”, ale akcja ta dotyczy tylko szkół podstawowych. W gimnazjach wysiłki skoncen-trowano tylko na zapewnieniu posiłku uczniom będącym w trudnej sytuacji bytowej [8].
Zwyczaje żywieniowe ważne dla zdrowia to spożywanie poszczególnych rodzajów produktów spożywczych ze szczególnym uwzględnieniem tych, które są pożądane w modelu zdrowego ży-wienia. Podstawą w modelu zdrowego żywienia są produkty zbożowe. Młodzież chętnie umiesz-cza tego typu produkty w swoim jadłospisie. Dla 61% gimnazjalistów jest to produkt spożywany codziennie. Porcję świeżych warzyw i owoców konsumuje codziennie 66,7% dziewcząt i 48,1% chłopców. W międzynarodowych badaniach nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej w Polsce wykonanymi pod auspicjami WHO po-dano, że tylko 9,7% badanych 16-letnich chłopców i 12,6% dziewcząt spożywa warzywa i owoce co-dziennie [9].
Kolejną ważną pozycję w zdrowym żywie-niu zajmują produkty mleczne ze szczególnym uwzględnieniem sfermentowanych napojów mlecz-nych. Jest to doskonałe źródło wapnia dla młodych rozwijających się organizmów. badania wykazały, że codziennie spożywa produkty mleczne 38,8% dziewcząt i 42,0% chłopców. Pozostali uczniowie włączają mleko i jego przetwory do swojego jadło-spisu kilka razy w tygodniu, raz na tydzień lub rza-dziej. Większość młodzieży chętnie spożywa pro-dukty będące źródłem pełnowartościowego białka. 45% uczniów konsumuje tego typu produkty kilka razy w tygodniu. Produkty pochodzenia zwierzęce-go wydają się dla respondentów dobrym źródłem pełnowartościowego białka. Niestety, spożywanie ich codziennie lub kilka razy w tygodniu, a ograni-czenie posiłków rybnych może w przyszłości spo-wodować hipercholesterolemię. Dla 13,7% dziew-cząt i 38,7% chłopców mięso czerwone (kiełbasa, wędliny) jest produktem spożywanym codziennie. Jak wskazują badania „Typowa dieta ludności
w krajach wysoko uprzemysłowionych zawiera dwu- lub trzykrotnie więcej białka niż jest to ko-nieczne” [7].
Przebywanie poza domem wiele godzin zmniejsza kontrolę rodziców nad sposobem żywie-nia się badanych uczniów. Preferencje żywieniowe wynikają w coraz większym stopniu z własnych decyzji, młodzież samodzielnie kupuje różne pro-dukty spożywcze, często niekorzystne dla zdrowia. Nastolatki ulegają lansowanej przez rówieśni-ków modzie na spotkania połączone z konsump-cją w pizzerniach, barach szybkiej obsługi typu McDonald’s. W badanej grupie produkty typu fast food spożywa codziennie 13,2% chłopców i 10,9% dziewcząt, pozostali sięgają po tego typu żywność znacznie rzadziej.
Gimnazjaliści ze względu na rozkład zajęć nie zawsze mają możliwość zjedzenia posiłku w domu. Ponad połowa badanych gimnazjalistów korzysta z asortymentu sklepików szkolnych i wybiera do-stępne produkty, które nie mają większych wartości odżywczych. Produkty typu: batony, słodkie bułki, gazowane słodzone napoje, to produkty wysokokalo-ryczne o dużym wskaźniku glikemicznym lub dużej zawartości tłuszczu, powodujące gwałtowny zwięk-szenie stężenia glukozy we krwi, a następnie groma-dzenie tkanki tłuszczowej w organizmie, są niekwe-stionowaną przyczyną powstawania otyłości.
Zdaniem b. Woynarowskiej: „Asortyment sklepików szkolnych i automatów należy ograni-czyć lub wyeliminować sprzedaż w szkołach sło-dyczy oraz coca-coli i innych słodkich napojów gazowanych”. Zakaz sprzedaży tych produktów w szkołach wprowadzono w USA i Wielkiej bryta-nii. Podobne działania podejmują niektóre szkoły promujące zdrowie w Polsce [6].
Zwyczaj podjadania między posiłkami to zjawisko często występujące w sposobie żywie-nia młodzieży. Zwyczaj ten nie zawsze musi być uznany za szkodliwy, zwłaszcza gdy rozkład zajęć uniemożliwia spożycie posiłku o określonej porze. W sytuacji, gdy nie zachowuje się zasady różno-rodności spożywanych przekąsek, przy dominacji produktów o wysokiej zawartości tłuszczu, cukru lub soli, należy jednak zwyczaj ten uznać jako nie-prawidłowy. Wśród badanych uczniów 86% pod-jada między posiłkami, a nawet robi to często.
Podsumowując, można stwierdzić, że choć większość badanej młodzieży uważa swój sposób odżywiania za racjonalny, to zachowania żywie-niowe wielu badanych gimnazjalistów nie zawsze są zgodne z zaleceniami naukowców z Instytutu Żywienia i Żywności. Wyniki badań wskazują na konieczność podejmowania stałej edukacji zdro-wotnej uczniów, rodziców i nauczycieli.
Piśmiennictwo
Marcinkowski J. (red.):
[1] Profilaktyka i wybrane aspekty organizacyjno-prawne w zawodach medycznych, Poznań
2011, 55.
Łuczyńska A.:
[2] Zmiana zachowań zdrowotnych, Gdańsk 2004, 17.
Woynarowska B. (red.):
[3] biomedyczne podstawy kształcenia i wychowania. PWN, Warszawa 2010, 199–200.
Gawęcki J.:
[4] Słownik terminów żywieniowych, PWN Warszawa 2001.
Kunachowicz H., Czarnowska-Misztal E., Turlejska H.:
[5] Zasady żywienia człowieka. WsiP, Warszawa 2007, 11.
Woynarowska B.:
[6] Edukacja zdrowotna. PWN, Warszawa 2009, 303.
Syrek E., Borzucka-Sitkiewicz K.:
[7] Edukacja zdrowotna. Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa
2009, 152.
Woynarowska B.:
[8] Zachowania żywieniowe u młodzieży w wieku 11–15 lat w Polsce. Standardy Medyczne, 1,
87–94.
Mazur J., Małkowska-Szkutnik A.:
[9] Międzynarodowe badania nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży
szkol-nej wykonane pod auspicjami WHO. Wyniki badań z 2010. Raport techniczny. Warszawa 2011, 117.
Adres do korespondencji:
Grażyna Szymańska-Pomorska tel.: +48 609 057 334
e-mail: pomorska.gr@gmail.com Konflikt interesów: nie występuje Praca wpłynęła do Redakcji: 18.09.2013 r. Po recenzji: 9.10.2013 r.
Zaakceptowano do druku: 17.10.2013 r. Received: 18.09.2013
Revised: 9.10.2013 Accepted: 17.10.2013
