Revising the Aesopian tradition in fables of Julian Ejsmond The Grasshopper and the Ant and The Bee and the Pigeon

Grzegorz Igliñski UWM w Olsztynie

Przewartoœciowanie tradycji ezopowej

w bajkach Juliana Ejsmonda Konik polny

i mrówka oraz Pszczo³a i go³¹b

Revising the Aesopian tradition in fables

of Julian Ejsmond The Grasshopper and the Ant

and The Bee and the Pigeon

S³owa kluczowe: bajka, mora³, konwencja, przewartoœciowanie, tradycja Key words: fable, moral, convention, redefinition, tradition

Odrodzenie bajki w okresie M³odej Polski nie sprowadza siê tylko do dwóch nazwisk – Jana Lemañskiego i Benedykta Hertza. Trudno by³o jed-nak innym twórcom osi¹gn¹æ poziom tych dwóch autorów. W zasadzie mo¿na tylko wspomnieæ zmar³ego przedwczeœnie Juliana Ejsmonda, którego bajko-pisarstwo zapowiada³o siê interesuj¹co. Poniewa¿ wszyscy ci trzej pisarze kontynuowali sw¹ dzia³alnoœæ w latach dwudziestych XX wieku, st¹d lata te ci¹¿¹ jeszcze ku M³odej Polsce, „s¹ w³aœciwie – jak pisze Wac³aw WoŸnowski – koñcow¹ faz¹ rozwoju bajki odrodzonej na prze³omie wieków. […] Ejsmond nie by³ ostatnim bajkopisarzem wykszta³conym w duchu modernizmu, ale jego œmieræ stanowi datê graniczn¹ trzydziestoletniego rozwoju »bajki odrodzonej«”1_.

Chc¹c pokazaæ, jak bardzo autor zmieni³ œwiat bajek i ich bohaterów, musimy skonfrontowaæ ze sob¹ teksty pochodz¹ce z ró¿nych epok, a nawet siêgn¹æ do utworów Ejsmondowi wspó³czesnych. Celem naszym bêdzie za-tem udowodnienie nietrwa³oœci tradycyjnych wzorców, które ulegaj¹ z cza-sem przewartoœciowaniu, staj¹c siê obiektem ironicznego na nie spojrzenia. Najlepiej widaæ to w przypadku tych bajek Ejsmonda, które wykorzystuj¹ od dawna obecne w bajkopisarstwie schematy fabularne.

Pierwsze utwory tego autora to zreszt¹ parodie tradycyjnych bajek, ma-j¹ce – jak u Lemañskiego – „odk³amaæ” obiegowe w¹tki. „Chwyt polega³ na tym, ¿e przedstawiciele Ezopowego zwierzyñca, uœwiadomieni o literackiej

przesz³oœci, buntuj¹ siê przeciwko rolom wymyœlonym bez uwzglêdnienia praw natury”2_{. Przyk³adem Konik polny i mrówka z tomu Bajki i prawdy}

(prwdr. 1912), bêd¹cy aluzj¹ do utworów Ezopa i Jeana de La Fontaine’a. Tekst przypisywany Ezopowi, ¿yj¹cemu przypuszczalnie w VI wieku p.n.e., Téttix kaì mýrmçkes (pol. Cykada i mrówki) jest przeróbk¹ innego utworu tego autora – Mýrmçx kaì kántharos (pol. Mrówka i ¿uk), przy czym przes³a-nie obu bajek ró¿ni siê. W pierwowzorze dotyczy ono zapobiegliwoœci i zwy-k³ego lenistwa:

Latem mrówka, wêdruj¹c po polach, zbiera³a pszenicê i jêczmieñ, odk³adaj¹c sobie zapasy na zimê. ¯uk, widz¹c to, dziwi³ siê tak wielkim znojom, czemu trudzi siê w porze, w której inne stworzenia, porzuciwszy wysi³ki, wiod¹ l¿ejsze ¿ycie. Mrówka wtedy milcza³a; potem jednak, gdy nasta³a zima, a deszcz sp³uka³ ³ajno, ¿uk przyszed³ do niej wyg³odzony, prosz¹c o nieco jedzenia. Wtedy mu rzek³a: „¯uku, gdybyœ wtedy pracowa³, gdy drwi³eœ ze mnie, a ja siê trudzi³am, nie brak³oby ci teraz pokarmu”.

Tak i ci, którzy w czasie pomyœlnym nie myœl¹ o przysz³oœci, przy zmianie sytuacji popadaj¹ w najwiêksz¹ niedolê3_.

Natomiast bajka Téttix kaì mýrmçkes skierowana jest przeciwko beztro-skiemu artyœcie, którego w oryginale greckim reprezentuje cykada, wystêpu-j¹ca te¿ w wersji La Fontaine’a (w polskim przek³adzie francuskiego utworu i u Ejsmonda zast¹piona przez konika polnego). Tekst Ezopowy jest krótki, zarysowuj¹c sytuacjê:

Gdy w porze zimowej mrówki suszy³y zwilgotnia³e zbo¿e, g³odna cykada poprosi-³a je o jedzenie. Mrówki jej odrzek³y: „Dlaczego latem tak¿e ty nie zbierapoprosi-³aœ jedzenia?”. Ona rzek³a: „Nie mia³am czasu wolnego, bo œpiewa³am melodie”. A one na to ze œmiechem: „Jeœli letni¹ por¹ œpiewa³aœ, zim¹ tañcz!”.

Bajka pokazuje, ¿e nie nale¿y zaniedbywaæ ¿adnej sprawy, ¿eby unikn¹æ przy-kroœci i niebezpieczeñstw4_.

2 _{Tam¿e, s. 469–470.}

3 _{Mrówka i ¿uk, w: Wielka ksiêga bajek greckich. Ezop i inni, przek³., wstêp i}

komen-tarz M. Wojciechowski, Kraków 2006, s. 93–94. Zob. orygina³ w jêzyku greckim: Mýrmçx kaì kántharos, w: Aesop’s Fables (Chambry edition) [online], Aesopica: Aesop’s Fables in English, Latin & Greek, 2002–2008 [dostêp: 17.07.2013], dostêpny w Internecie: <http:// mythfolklore.net/aesopica/chambry/241.htm>. W tradycji europejskiej „orygina³em” by³ naj-czêœciej przek³ad ³aciñski, to z niego t³umaczono na poszczególne jêzyki narodowe – ale nie w tym przypadku, przywo³ana bajka najprawdopodobniej nie ma wersji ³aciñskiej, gdy¿ w zachowanych zbiorach bajek ³aciñskich (od Fedrusa pocz¹wszy) nie odnotowano takiego tytu³u.

4 _{Cykada i mrówki, w: Wielka ksiêga bajek greckich, s. 118. Zob. orygina³ w jêzyku}

greckim: Téttix kaì mýrmçkes, w: Aesop’s Fables (Chambry edition) [online], Aesopica: Aesop’s Fables in English, Latin & Greek, 2002–2008 [dostêp: 17.07.2013], dostêpny w Internecie: <http://mythfolklore.net/aesopica/chambry/336.htm>. To jeden z najs³ynniej-szych bajkowych pierwowzorów. Z kilku ³aciñskich wersji zob. przeróbkê wierszowan¹

La Fontaine rozbudowa³ opowieœæ (La Cigale et la Fourmi, prwdr. 1668, pol. Konik polny i mrówka). W jego wersji ¿yj¹ca z dnia na dzieñ cykada doœwiadcza podobnej przykroœci jak owad Ezopa, ale wzbudza wiêksz¹ sym-patiê ni¿ mrówka, której przypisane zostaj¹ powa¿niejsze wady. Cykada jest lekkomyœlna, „p³ocha i swawolna”, nieprzejmuj¹ca siê dniem jutrzejszym, lecz mrówka okazuje siê z³oœliwa, „sk¹pa i nieu¿yta”, pozbawiona najmniej-szego mi³osierdzia.

La cigale, ayant chanté Tout l’esté, Se trouva fort dépourvuë Quand la bise fut venuë. Pas un seul petit morceau De mouche ou de vermisseau. Elle alla crier famine

Chez la fourmy sa voisine, La priant de luy prester Quelque grain pour subsister Jusqu’à la saison nouvelle. „Je vous payray, luy dit-elle, Avant l’oust, foy d’animal, Interest et principal.”

La fourmy n’est pas presteuse; C’est là son moindre défaut. „Que faisiez-vous au temps chaud? Dit-elle à cette emprunteuse. – Nuit et jour, à tout venant Je chantois, ne vous déplaise. – Vous chantiez? j’en suis fort aise. Et bien, dansez maintenant”5_.

Avianusa z V wieku: De cicada et formica, w: Aesop’s Fables: Avianus [online], Aesopica: Aesop’s Fables in English, Latin & Greek, 2002–2008 [dostêp: 17.07.2013], dostêpny w Internecie: <http://mythfolklore.net/aesopica/avianus/34.htm>. Pierwsza ³aciñska wersja proz¹ jest autorstwa Ademara z XI wieku: Formica et Cicada, w: Aesop’s Fables: Ademar [online], Aesopica: Aesop’s Fables in English, Latin & Greek, 2002–2008 [dostêp: 17. 07. 2013], dostêpny w Internecie: <http://mythfolklore.net/aesopica/ademar/56.htm>.

5 _{J. de La Fontaine, La Cigale et la Fourmy, w: Fables de La Fontaine, publiées par}

D. Jouaust, avec une préface de P. Lacroix, t. 1, Paris [1873], s. 35–36 (ks. I, 1). W t³umaczeniu W³adys³awa Noskowskiego:

Niepomny jutra, p³ochy i swawolny, Przez ca³e lato œpiewa³ konik polny. Lecz przysz³a zima, œniegi, zawieruchy –

Gorzko zap³aka³ biedaczek. „Gdyby¿ choæ jaki robaczek. Gdyby choæ skrzyde³ko muchy

Wpad³o mi w ³apki… mia³bym bal nie lada!” To myœl¹c, g³odny, zbiera si³ ostatki,

Idzie do mrówki s¹siadki I tak powiada:

„Po¿ycz mi, proszê, kilka ziarn ¿yta; Da Bóg doczekaæ przysz³ego zbioru,

Opracowañ tematu ezopowego jest wiêcej. Spoœród naszych rodzimych twórców mo¿emy wskazaæ miêdzy innymi Biernata z Lublina6_{, anonimowego}

autora Przypowieœci Ezopowych (prwdr. ok. 1600, 1618 ;ub 1625)7_{, Marcina}

B³a¿ewskiego8_{, Wac³awa Potockiego}9_{, Krzysztofa Niemirycza}10_{, Franciszka}

Dionizego KniaŸnina11_{, Horacego Safrina}12_{, Ludwika Jerzego Kerna}13_.

Wspó³czeœnie pojawi³y siê adresowane specjalnie do odbiorcy dzieciêcego przek³ady z jêzyka angielskiego – Filipa i Paw³a Trzaski oraz Krzysztofa M. Wiœniewskiego14_{. Zatrzymajmy siê przy wierszu Franciszka}

Dzier¿ykraj-Morawskiego, którego wersja (z tomu Bajki, prwdr. 1860) jest nie tyle prze-róbk¹, ile w zasadzie t³umaczeniem La Fontaine’a. Ejsmond zamieœci³ ten utwór w opracowanej przez siebie antologii bajki polskiej, w ten sposób wyró¿niaj¹c ten tekst spoœród innych przek³adów (w antologii znalaz³o siê

Oddam z procentem – s³owo honoru!” Lecz mrówka sk¹pa i nieu¿yta

(Jest to najmniejsza jej wada) Pyta s¹siada:

„Có¿eœ porabia³ przez lato, Gdy ¿ebrzesz w zimowej porze?” „Œpiewa³em sobie”. – „Wiêc za to Tañcuj¿e teraz, niebo¿ê!”

(J. de La Fontaine, Konik polny i mrówka, w: tego¿, Bajki, w przek³. J. Dackiewicz [i in.], Warszawa 1988, s. 43–44). Por. przek³ady: Wojciecha Jakubowskiego z tomu Bajki Ezopa wybrane (prwdr. 1774; przedruk: Konik polny i mrówka, w: Wybór bajek i przypowie-œci oryginalnych i t³umaczonych, zebranych i wydanych z dawniejszych i tegoczesnych pisa-rzy polskich przez Z. Nowosielskiego, t. 2, Warszawa 1848, s. 4–5), Teofila Nowosielskiego (T. Nowosielski, Konik polny i mrówka. (Nowy przek³ad z La Fontaine’a), w: tego¿, Bajki oryginalne i t³umaczone, Warszawa 1884, s. 24–25), Stanis³awa Komara (J. Lafontaine, Konik polny i mrówka, w: tego¿, Bajki, prze³. i objaœni³ S. Komar, wstêp napisa³a L. £opa-tyñska, Wroc³aw 1951, s. 16).

6 _{Biernat z Lublina, Kto lecie proznuje, zimie poczuje, w: tego¿, Ezop, wstêp}

S. Grzeszczuk, oprac. J. S. Grucha³a, Kraków 1997, s. 218–219 (konik polny lub pasikonik nazywany jest tu „koby³k¹”). Zob. to¿ w: Antologia bajki polskiej, oprac. i wstêpem opatrzy³ J. Ejsmond, Warszawa [1915], s. 10–11.

7 _{O Œwierszczu z Mrówk¹, w: Przypowieœci Ezopowe z £aciñskiego na Polskie z}

pilno-œci¹ prz³o¿one [Raków, ok. 1618], s. 34.

8 _{M. B³a¿ewski, Setnik przypowieœci uciesznych. 1608, wyd. W. Bruchnalski, Kraków}

1897, s. 45–46.

9 _{W. Potocki, Nie zawsze bêdzie lato, znoœcie gniazda, ptacy, w: tego¿, Dzie³a, oprac.}

L. Kukulski, t. 3: Moralia i inne utwory z lat 1688–1696, Warszawa 1987, s. 70–71 (za-miast konika wystêpuje tutaj œwierszcz polny).

10 _{K. Niemirycz, Œwierszcz i mrówka, w: tego¿, Bajki Ezopowe, oprac. S. Furmanik,}

Wroc³aw 1957, s. 16.

11 _{F. D. KniaŸnin, Mrówki i konik polny, w: tego¿, Bajki, Warszawa 1776, s. 27.} 12 _{H. Safrin, Konik polny i mrówka, w: tego¿, W arce Noego. Bajki oraz facecje}

¿ydow-skie, £ódŸ 1979, s. 28.

13 _{L. J. Kern, Konik polny i mrówka, w: tego¿, Tu s¹ bajki, Kraków 1953, s. 51–52}

(wiersz opiera siê na wersji opracowanej przez La Fontaine’a, st¹d znalaz³ siê tu w ksiêdze zatytu³owanej W porozumieniu z Lafontainem).

14 _{Mrówka i konik polny; Trzy wo³y i lew, przek³. z ang. F. i P. Trzaska, Warszawa}

[1991] (seria „Bajki Ezopa”); Mrówka i konik polny, t³. K. M. Wiœniewski, czyta R. Siemia-nowski, O¿arów Mazowiecki 2010 (seria „DŸwiêkowe Bajki Ezopa”).

jeszcze dzie³o Biernata z Lublina). Jego zdaniem, Morawskiego, „pod wzglê-dem doskona³oœci artystycznej”, mo¿na porównaæ spoœród jego poprzedników tylko z Ignacym Krasickim: „Bajki Morawskiego […] s¹ tak ciekawe, i¿ braku zwiêz³oœci nie sposób im za z³e poczytywaæ. Barwnoœæ obrazu, ¿ywoœæ dialogu nagradza nam zbytni¹ ich d³ugoœæ”15_.

Konik polny, co swój ca³y W poœród lata czas przeœpiewa³, Tak by³ na zimê zg³odnia³y, ¯e tylko wiatr nim powiewa³. ¯eby te¿ odrobina jaka Z muchy lub robaka – Nic zgo³a!

A wiêc idzie, p³acze, wo³a, U skrzêtnej mrówki ko³ace. Po¿ycz, jej, po¿ycz powiada – Kilka ziarnek dla s¹siada; Jakem konik tak zap³acê, By tylko sierpieñ zawita³, Prowizj¹, i kapita³.

Mrówka na to: opatrz Bo¿e, Ja nikomu nie po¿yczam; Do wad to moich policzam, Nawet i najmniejszych mo¿e. Ale ju¿ miê nie poprawisz; Raczej odpowiedz mi na to: Có¿eœ robi³ ca³e lato,

¯e siê dziœ ¿ebrank¹ bawisz? Tak w dziennej jak nocnej dobie, Wci¹¿ œpiewa³em bez ustanku. Œpiewa³eœ? dobrze kochanku, Teraz skakaj sobie16_.

Przy okazji wska¿my jeszcze jedn¹ bajkê Morawskiego – Mrówka i psz-czo³a – która w zbiorze bajek tego autora i wspomnianej antologii Ejsmonda zosta³a umieszczona zaraz po Koniku polnym i mrówce, zapewne dlatego, ¿e z tym tekstem prowadzi w³asn¹ grê, stanowi¹c jakby jego kontynuacjê. Ezo-pow¹ mrówkê spotyka nieszczêœcie, szuka wiêc ona litoœci i ratunku u psz-czo³y. Ta zaœ wypomina jej postawê wobec konika polnego:

Wymown¹ jesteœ! pszczó³ka jej odpowie: Lecz, kiedy taka boleœæ ciê przenika, Przypomnij sobie owego konika, Co tak¿e w piêknej wymowie Twej siê litoœci domaga³;

15 _{Antologia bajki polskiej, s. 101.}

16 _{F. Dzier¿ykraj-Morawski, Konik polny i mrówka. (Z Lafontena), w: tego¿, Pisma}

zbiorowe wierszem i proz¹, t. 2: Bajki, wiersze drobne, Poznañ 1882, s. 83–84. Por. prze-druk w: Antologia bajki polskiej, s. 102–103.

Wszak o ziarnko tylko b³aga³ – A ty nie tylko, ¿eœ mu nic nie da³a, Jeszczeœ mu skakaæ kaza³a17_.

Mrówka dostaje nauczkê, tym boleœniejsz¹, ¿e pszczo³a jej w koñcu po-maga, staraj¹c siê daæ przyk³ad i zawstydziæ mrówkê, ale te¿ nie chc¹c siê do niej upodobniæ i zyskaæ na dodatek jeszcze opiniê mœciwej. Zwyciê¿a duch mi³osierdzia: „[…] jeœli znowu wzbogacisz siê kiedy, / a nêdzarz przyjdzie do ciebie, / o niech¿e proœb¹ nie b³aga daremn¹”18_.

Utwór Ejsmonda o koniku polnym zostaje jeszcze bardziej poszerzony w stosunku do bajek Ezopa i La Fontaine’a, gdy¿ z tekstami tymi tworzy wyraŸny zwi¹zek, odnosi siê do nich wprost. Przede wszystkim podkreœla charakterystyczne dla M³odej Polski napiêcie miêdzy artyst¹ a filistrem, ¿yciem wolnym a u¿ytecznym – tak widoczne u Lemañskiego w utworach z tomu Bajki (prwdr. 1902): Wó³ i ¯uraw oraz Nokturn, jak te¿ w utworach z tomu Colloquia albo Rozmowy (prwdr. 1905): Ptak dziki i czworonogi swoj-skie oraz Konkretnoœæ. Mrówka, pamiêtna bajkowych „przodków”, tym razem stara siê zawczasu nawróciæ konika polnego na w³aœciw¹ drogê, niejako uspo³eczniæ. Nie on do niej, ale to ona do niego przychodzi, nie mog¹c znieœæ „aromatu” sztuki.

[…] muszê

nawróciæ twoj¹ duszê,

bo mi ¿al twych m³odych latek! Rzuæ pieœni, zacznij po¿yteczn¹ pracê, a uzyskasz du¿¹ p³acê

i dostatek;

inaczej – zmarnujesz siê, jak twoi przodkowie w Ezopa, Lafontena nieœmiertelnej mowie19_.

Teraz zatem sytuacja zostaje odwrócona: odprawê otrzymuje „pozytywi-styczna” mrówka, z której pouczeñ kpi sobie konik polny, wytykaj¹c – uchy-biaj¹c¹ zw³aszcza „pozytywiœcie” – nieznajomoœæ nauk przyrodniczych.

Jak to? wiêc nie czyta³aœ nic z owadzich kronik, ¿e te bajki ba³amutne

to s¹ ³garstwa bezczelne i k³amstwa wierutne, którym uwierzyæ dzisiaj ma³o kto ju¿ zdolny? Mój przodek, konik polny,

primo, nie móg³ zapukaæ do mrowiska nory,

17 _{F. Dzier¿ykraj-Morawski, Mrówka i pszczo³a, w: tego¿, Pisma zbiorowe wierszem}

i proz¹, t. 2, s. 86; przedruk w: Antologia bajki polskiej, s. 104.

18 _{F. Dzier¿ykraj-Morawski, Mrówka i pszczo³a, s. 86; por. Antologia bajki polskiej,}

s. 104.

19 _{J. Ejsmond, Konik polny i mrówka, w: tego¿, Bajki, wyboru dokona³ T. Jode³ka,}

bo zim¹ œnieg zakrywa otwory w mrowisku. –

Secundo, nie móg³ prosiæ o strawê, za co mia³ dostaæ niby to odprawê, bo z niej by nie mia³ najmniejszego zysku, poniewa¿ ró¿nim siê bardzo w jedzeniu: wy inne i my inne ca³kiem mamy menu…20

W istocie jednak chodzi o brak wra¿liwoœci na sztukê czyst¹, nierozumie-nie jej przez spo³eczeñstwo lub nierozumie-nieakceptowanierozumie-nie przez krytykê wychowan¹ na idea³ach minionej epoki. Mrówka w wypowiedzi konika polnego zyskuje przecie¿ miano krytyka:

[……………] rad nie dawaj, nie rób wiele krzyku, daj mi graæ, z prapradziadów bowiem jam jest grajek, nie przytaczaj g³upich bajek

i do stu diab³ów sobie idŸ, mrówko-krytyku!…21

Bajka Ejsmonda to przyk³ad powrotu do Ÿróde³, ale bêd¹cy parodystycz-nym przewartoœciowaniem tradycji. W zwi¹zku z twórczoœci¹ tego autora mówi siê czêsto o antydydaktyzmie, bowiem unika³ on moralizowania i od-rzuca³ „zimny rozs¹dek” Ezopa. O bajce Konik polny i mrówka – uznaj¹c j¹ za „najbardziej znacz¹c¹ z parodii” pisarza, bardziej ni¿ u poprzedników „podwa¿aj¹c¹ fundamenty gatunku” – Janina Abramowska pisze:

Jest tu i niechêæ do natrêtnego moralizatorstwa, i pogarda dla filistra, i godnoœæ œwiadomego swojej wartoœci artysty. Ale Ejsmond nie ogranicza siê do wskaza-nia, ¿e bajkowa m¹droœæ mija siê z doœwiadczeniem wspó³czesnym, lecz kwestio-nuje generalnie zasadnoœæ starego paradygmatu, zastêpuj¹c go innym, a co wiêcej – jak przysta³o na klasyka – powo³uje siê przy tym na porz¹dek odziedzi-czony i naturalny. Udaje mu siê to, mimo ¿e permanencja zdarzenia bajkowego zostaje zlikwidowana. Postacie przedstawione w utworze to znów potomkowie tamtej mrówki i konika22_.

Trudno nawet uznaæ utwór Ejsmonda za ca³kowicie pozbawiony dydak-tyzmu czy moralizowania. Przecie¿ bohaterowie wzajemnie siebie pouczaj¹, tyle ¿e obok starej m¹droœci mrówki pojawia siê m¹droœæ nowa – konika polnego – i ona uzyskuje przewagê jako lepiej uzasadniona. A oto i mora³: nie wtr¹caj siê w cudze ¿ycie (w tym przypadku – ¿ycie artysty), skoro nic o nim nie wiesz; albo: nie oceniaj kogoœ pod³ug siebie i nie sprowadzaj go do swoje-go wymiaru (próba zrobienia z konika polneswoje-go mrówki jest przeciwna natu-rze i œwiadczy o braku rozumu). Kiedy konik polny mówi do mrówki: „[…] nie przytaczaj g³upich bajek”, prawdopodobnie chce przez to powiedzieæ:

20 _{Tam¿e, s. 13–14.} 21 _{Tam¿e, s. 14.}

„nie wym¹drzaj siê” albo raczej: „nie b¹dŸ niem¹dra” (nie rób z siebie g³up-ka). Taka wypowiedŸ bohatera daje tak¿e podstawê do innych interpretacji, w rodzaju: „nie powtarzaj bajek, bo s¹ g³upie” albo „s¹ bajki m¹dre i g³upie, nie powtarzaj tych g³upich”, co wskazywa³oby na ironiczny aspekt tekstów Ejsmonda (charakterystyczny dla bajek modernistycznych w ogóle).

Tak czy inaczej, zamiast jednej mamy zatem dwie „m¹droœci”, dwa po-uczenia: prawdê mrówki i prawdê konika polnego. Czas zweryfikowa³ tê pierwsz¹ prawdê, nie przystaje ona do kondycji konika polnego, pozostaje zaœ idealna dla mrówek.

Utwór mo¿na nazwaæ metaliterack¹ odpowiedzi¹, bo staremu przeciw-stawia nowy model bajki – bajki „wielu prawd”.

Konik polny i mrówka jest pastiszem polemicznym. Jest to bajka o bajce. […] Prototyp Ezop – La Fontaine przeciwstawia darmozjada i lekkoducha istocie pracowitej i zapobiegliwej. Jest to rozgrywka miêdzy charakterami: po¿ytecz-nym, godnym naœladowania i s³abym, godnym po¿a³owania. Ejsmond zrobi³ z tego konfrontacjê artysty z krytykiem utylitaryst¹, czy, jak to siê wówczas mówi³o, filistrem23_.

Tekst sytuuje siê na linii rozwojowej, któr¹ wyznaczaj¹ trzy nazwiska: Ezop – La Fontaine – Lemañski. W przypadku dwóch pierwszych twórców chodzi o sam pomys³ fabularny, w przypadku Lemañskiego zaœ – o zabawê z tym pomys³em. W swojej monografii o Lemañskim W³adys³aw Hendzel pisze, ¿e „Ejsmond szed³ w œlady mistrza, dorabiaj¹c nowe, zabawne i prze-korne zakoñczenia do starych bajek, modyfikuj¹c ich fabu³ê”24_.

Mamy wiêc u Ejsmonda intertekstualn¹ grê z tradycj¹, zabawê z kon-wencj¹ bajkopisarsk¹. Podkreœlaj¹ to s³owa konika polnego: „[…] i do stu diab³ów sobie idŸ, mrówko-krytyku!…”. Tak ma prawo powiedzieæ artysta „nowej sztuki”, nowej bajki. Mrówka-krytyk oznacza tradycjonalistê, który myœlami jest jeszcze przy tradycyjnej bajce i tradycyjnie moralizuje – tym samym tkwi jeszcze w starej bajce, do jakiej jest przyzwyczajony. St¹d trzeci mora³, ukryty, przeznaczony dla niego, dla zacofanego krytyka: nie oceniaj wszystkiego pod³ug tradycji, wed³ug istniej¹cego klasycznego schematu, uzna-j¹c za dobre tylko to, co spe³nia jego wymogi. Bliski temu jest mora³, jaki znajdujemy w bajce Pszczo³a i go³¹b, z tego samego tomu Bajki i prawdy.

[…………] dzia³aæ trzeba à propos jedynie, a nigdy pod³ug szablonu,

bo wiele jest na œwiecie z³a dziêki rutynie25_.

23 _{T. Dworak, Myœliwy i poeta. O Julianie Ejsmondzie, Warszawa 1969, s. 177.}

24 _{W. Hendzel, Ironista i marzyciel. O ¿yciu i twórczoœci Jana Lemañskiego, Opole}

1984, s. 122.

Równie¿ i ta bajka odwo³uje siê do Ezopa i bawi siê pierwowzorem. Bohaterka mówi: „A la lettre spe³niê Ezopa przestrogi”26_{. Tym razem chodzi}

o apolog zatytu³owany Mýrmçx kaì peristerá (pol. Mrówka i go³¹b), w którym wystêpuje mrówka, a nie pszczo³a:

Spragniona mrówka zesz³a do Ÿród³a, ale porwana przez wodê zaczê³a ton¹æ. Widz¹c to, go³¹b zerwa³ ga³¹zkê z drzewa i wrzuci³ do Ÿród³a, a mrówka, usiad³-szy na niej, uratowa³a siê. Tymczasem ptasznik, z³o¿ywusiad³-szy swoje prêty, zamie-rza³ schwytaæ go³êbia. Widz¹c to, mrówka uk¹si³a ptasznika w nogê. Z bólu szarpn¹³ prêtami tak, ¿e go³¹b zaraz uciek³.

Bajka pokazuje, ¿e trzeba okazywaæ wdziêcznoœæ dobroczyñcom28_.

Wersja La Fontaine’a La Colombe et la Fourmi (prwdr. 1668, pol. Go³¹b i mrówka) zachowuje przes³anie orygina³u, rozszerzaj¹c i ubarwiaj¹c nieco opowieœæ. Pozostaje przy mrówce, a ptasznika (tj. myœliwego ³owi¹cego ptaki) opisuje bli¿ej jako pewnego ³otra czy prostaka z kusz¹ (w polskim t³umacze-niu: obdartusa z ³ukiem), poœwiêcaj¹c mu wiêcej uwagi:

[……………] et là-dessus

Passe un certain croquant qui marchoit les pieds nus. Ce croquant par hasard avoit une arbaleste.

Dès qu’il void l’oyseau de Venus, Il le croit en son pot, et déja luy fait feste. Tandis qu’à le tuer mon villageois s’appreste,

La fourmis le pique au talon. Le vilain retourne la teste. La colombe l’entend, part et tire de long. Le souper du croquant avec elle s’envole: Point de pigeon pour une obole27_. 26 _Tam¿e.

27 _{Mrówka i go³¹b, w: Wielka ksiêga bajek greckich, s. 94. Zob. orygina³ w jêzyku}

greckim: Mýrmçx kaì peristerá, w: Aesop’s Fables (Chambry edition) [online], Aesopica: Aesop’s Fables in English, Latin & Greek, 2002–2008 [dostêp: 17.07.2013], dostêpny w Internecie: <http://mythfolklore.net/aesopica/chambry/242.htm>. Wœród ³aciñskich prze-róbek bajek Ezopa mo¿na znaleŸæ tylko jedn¹ na tym pierwowzorze opart¹ – napisan¹ proz¹ przez Heinricha Steinhöwela w drugiej po³owie XV wieku (autor ten przek³ada³ bajki Ezopowe tak¿e na jêzyk niemiecki, czym zainspirowa³ t³umaczenia tych utworów w ró¿-nych jêzykach): De formica et columba, w: Aesop’s Fables: Steinhowel [online], Aesopica: Aesop’s Fables in English, Latin & Greek, 2002–2008 [dostêp: 17.07.2013], dostêpny w Internecie: <http://mythfolklore.net/aesopica/steinhowel/611.htm>.

28 _{J. de La Fontaine, La Colombe et la Fourmis, w: Fables de La Fontaine, t. 1, s. 83}

(ks. II, 12). W t³umaczeniu W³adys³awa Noskowskiego:

Szed³ tamtêdy cz³ek jakiœ, obdarty i bosy, Z ³ukiem napiêtym do strza³u. Spostrzeg³ go³¹bka – skrada siê poma³u, Ju¿ ³yka œlinkê, ju¿, pewien wieczerzy,

Temat dwukrotnie podj¹³ Lemañski, chyba jako pierwszy wymieni³ mrówkê na pszczo³ê, a z go³êbia – symbolu dobroci, mi³oœci, niewinnoœci i pokoju – uczyni³ nikczemnika. W bajce Go³¹bek i Pszczó³ka z tomu Proza ironiczna. Bajki, bajeczki, przypowiastki dla dziatek, sielanki (prwdr. 1904) ptak ratuje ton¹cego owada, ale myœl¹c o nagrodzie postanawia go zjeœæ. „Go³êbie serce” przegrywa z „go³êbim ¿o³¹dkiem”. Jednak to, co mia³o byæ nagrod¹, szybko zamienia siê w karê – i bohater ginie podczas strzelania do go³êbi.

Widz¹c srebrnopióry Go³¹bek, ¿e Pszczó³ka tonie, rzuci³ siê i wyci¹gn¹³ j¹ na brzeg za skrzyde³ko. Uratowawszy Pszczó³kê od œmierci zacz¹³ myœleæ, jaka by go za to mia³a spotkaæ nagroda. A ¿e od Pszczó³ki prócz miodu niczego spodzie-waæ siê nie móg³, zjad³ wiêc j¹ sam¹, i wkrótce potem, za karê, zgin¹³ w tir au pigeon29_.

W ten sposób demaskuje, podwa¿a i „karze” Lemañski postawê altru-istyczn¹ jako podszyt¹ egoizmem. Z drugiej strony wskazuje, ¿e szlachetne pobudki przegrywaj¹ z prawami natury. Widaæ to wyraŸnie w póŸniejszej bajce Wdziêczny go³¹b z tomu Toast. Bajki powojenne (prwdr. 1923). Ci¹g

Gdy mrówka, chytre niwecz¹c zamys³y, Srodze uk³u³a go w piêtê.

Cz³ek krzykn¹³, go³¹b frun¹³; ³owy przedsiêwziête I nadzieje wieczerzy jako bañka prys³y.

Na pró¿no chciwym okiem w œlad za zbiegiem goni: I go³¹b trudna zdobycz, gdy mrówka go broni.

(J. de La Fontaine, Go³¹b i mrówka, w: tego¿, Bajki, s. 144). BliŸniacz¹ bajk¹ La Fontaine’a jest Le Lion et le Rat (prwdr. 1668, pol. Szczur i lew) – zob. Fables de La Fontaine, t. 1, s. 82–83 (ks. II, 11); J. de La Fontaine, Bajki, s. 139–140 (t³. W. Noskow-ski). Jej pierwowzorem okazuje siê równie¿ opowieœæ Ezopa, bajka Léôn kià myˆs anteu-ergétçs (pol. Lew i mysz) – zob. Aesop’s Fables (Chambry edition) [online], Aesopica: Aesop’s Fables in English, Latin & Greek, 2002–2008 [dostêp: 17.07.2013], dostêpny w Internecie: <http://mythfolklore.net/aesopica/chambry/206.htm>. Ma ona sporo wersji ³aciñskich, jedn¹ z pierwszych jest t³umaczenie proz¹ Ademara z XI wieku: Leo et mus, w: Aesop’s Fables: Ademar [online], Aesopica: Aesop’s Fables in English, Latin & Greek, 2002–2008 [dostêp: 17.07.2013], dostêpny w Internecie: <http://mythfolklore.net/aesopica/ademar/18.htm>. Por. polski przek³ad: Lew i mysz, w: Wielka ksiêga bajek greckich, s. 84. Opieraj¹c siê na tej tradycji Ejsmond napisa³ bajkê Lew i myszka, która, tak jak Konik polny i mrówka oraz Pszczo³a i go³¹b, znalaz³a siê w tomie Bajki i prawdy. „W pierwowzorze mysz odwdziêcza siê za to, ¿e kiedyœ lew darowa³ jej ¿ycie, i przegryza sieæ, w której zosta³ uwiêziony. U Ejsmonda lew mysz¹ gardzi, puszcza j¹, mimo ¿e jest g³odny, nie mog¹c znieœæ mysiego zapachu; w scenie koñcowej nie przyjmuje ³aski od che³pliwego gryzonia, woli niedolê i œmieræ” (W. WoŸnowski, dz. cyt., s. 470). Zob. J. Ejsmond, Lew i myszka, w: tego¿, Bajki, s. 37–38.

29 _{J. Lemañski, Go³¹bek i Pszczó³ka, w: tego¿, Wybór bajek, wybór i wstêp A.}

Frybeso-wej, Warszawa 1956, s. 83. W bajce Ejsmonda go³¹b te¿ nie spodziewa siê, nawet mimo zapewnieñ pszczo³y, jakiejœ specjalnej nagrody, ale bohaterki nie zjada (jako nagrody za-stêpczej i pewnej): „»Obiecanki / cacanki, / a g³upiemu radoœæ« – myœla³ go³¹b i w¹tpi³, czy uczyni zadoœæ / pszczó³ka swoim obietnicom” (J. Ejsmond, Pszczo³a i go³¹b, w: tego¿, Bajki, s. 28).

zdarzeñ zostaje przestawiony: bezinteresowna pszczó³ka – symbol prawdzi-wego altruizmu30_{, niewinnoœci, pracowitoœci, troskliwoœci – wybawia go³êbia}

od trafienia przez strzelca. Kiedy potem tonie w strumyku, go³¹b j¹ ratuje, lecz ratuje nie z wdziêcznoœci, ale z czystej interesownoœci:

Widz¹c pszczó³ka, ¿e strzelec mierzy do go³êbia, W te pêdy – bzyk, i w rêkê ¿¹d³o mu zag³êbia. Strzelec chybi³, a go³¹b wymiga³ siê ca³o.

Innym razem ta¿ pszczó³ka (nieszczêœcie mieæ chcia³o) Wpad³a w strumyk. Gdy myœli: co ja biedna zrobiê? Go³¹b, ten sam, j¹ chwyta i… uœmierca w dziobie. Mora³: go³¹b podobno mi³oœci synonim,

Lecz, ¿e na pewno ¿ar³ok, mo¿na wyrzec o nim31_.

Ujawnia siê tutaj – charakterystyczne dla poezji Lemañskiego – pesymi-styczne widzenie porz¹dku œwiata, bowiem dobro przegrywa ze z³em, duch z cia³em, s³abszy z silniejszym. Altruizm i wdziêcznoœæ nale¿y zatem „miêdzy (stare) bajki w³o¿yæ”. Wprowadzenie przez poetê pszczo³y w miejsce mrówki byæ mo¿e jest sygna³em „nowego”: czasu „odk³amywania” bajkowych prawd i ujawniania rzeczywistych motywów postêpowania.

Spojrzenie Ejsmonda na œwiat jest ³agodniejsze. „W odró¿nieniu od […] Lemañskiego Ejsmond nie demonizuje z³a ani powszechnego panowania pra-wa si³y”32_{. W jego bajce go³¹b ratuje ton¹c¹ pszczo³ê, a ta próbuje mu siê}

odwdziêczyæ, ¿¹dl¹c zarzynaj¹cego go póŸniej „pana gospodarza”. Pomys³ fabularny zostaje wiêc zachowany, postacie czêœciowo zmienione. O ile jed-nak w bajkach Ezopa i La Fontaine’a mrówce udaje siê uratowaæ go³êbia, o tyle u Ejsmonda go³¹b mimo ofiarnoœci pszczo³y ginie. Podwa¿ony zostaje mora³ mówi¹cy, ¿e trzeba zawsze okazywaæ wdziêcznoœæ dobroczyñcom. W jego miejsce pojawia siê nowy mora³: nale¿y dzia³aæ stosownie do okolicz-noœci, a nie wed³ug wzorca. Pszczo³a myœli chroniæ go³êbia przed strzelcem (maj¹cym fuzjê i poluj¹cym na dzikie ptaki), a spotyka siê z gospodarzem (zabijaj¹cym „pugina³em” w³asnego, domowego ptaka)33_{. Mora³y nie maj¹}

zatem charakteru bezwzglêdnego, trwa³ego, uniwersalnego – bywa te¿, ¿e ulegaj¹ z czasem dewaluacji.

Mo¿emy te¿ mora³ Ejsmonda potraktowaæ jako „metaliteracki” (jeœli wol-no go tak okreœliæ), gdy¿ wydaje siê on dedykowany bajkopisom (i chyba nie tylko). W zwi¹zku z tradycj¹, któr¹ twórca musi mieæ na wzglêdzie i od

30 _{Jeden z ³aciñskich aforyzmów, przypisywany Wergiliuszowi, przez pszczeli altruizm}

rozumie pracê nie dla siebie: „Sic vos non vobis mellificatis apes” (pol. „Wy, pszczo³y, robi-cie miód nie dla siebie”) – zob. W. Kopaliñski, S³ownik symboli, Warszawa 1995, s. 341.

31 _{J. Lemañski, Wdziêczny go³¹b, w: tego¿, Toast. Bajki powojenne, Warszawa 1923,}

s. 73.

32 _{J. Abramowska, dz. cyt., s. 326.} 33 _{Zob. T. Dworak, dz. cyt., s. 179, 194.}

której nie sposób ca³kowicie uciec, pisaæ „trzeba à propos jedynie, / a nigdy pod³ug szablonu”. À propos tradycji, Ejsmond czu³ chyba, ¿e powinien okazaæ wdziêcznoœæ Ezopowi – i odnosi siê wra¿enie, ¿e pozostaj¹c w zgodzie ze swoim mora³em, wyra¿a tê wdziêcznoœæ w pisanych przez siebie bajkach, tylko ¿e w przewrotny sposób.

Przedstawione bajki Ejsmonda œwiadcz¹ o przemianie bajkowego para-dygmatu w warunkach nowego porz¹dku œwiata, oderwanego (a przynaj-mniej odrywaj¹cego siê) od tradycyjnych Ÿróde³, których trwa³oœæ jest pozor-na i uwik³apozor-na w ironicznoœæ. Mo¿pozor-na to widzieæ te¿ ipozor-naczej i stwierdziæ, ¿e dziedzictwo ezopowe jest nieœmiertelne i trwa³e, daj¹c jedynie impuls do gry z konwencj¹. Parodystyczne zabiegi Ejsmonda nie wiod¹ jednak do likwida-cji czy oœmieszenia gatunku, ale otwieraj¹ przed nim nowe horyzonty. Podob-nie jak u Lemañskiego, mamy do czyPodob-nienia z odrodzePodob-niem przez parodiê. Zmienia siê œwiat i wraz z nim, pod wp³ywem przeobra¿eñ obyczajów, praw i zachowañ cz³owieka, zmienia siê natura zwierz¹t w bajkach. „Tropi Ejsmond […] szablon w uproszczonych zwi¹zkach przyczynowo-skutkowych i fa³szywych presupozycjach, obna¿aj¹c w ten sposób od wieków oswojon¹ konwencjê. Czyni to […] po to, by wpisaæ w ni¹ nowe kategoryzacje i nowy porz¹dek aksjologiczny”34_.

Bibliografia

ród³a

Aesop’s Fables: Ademar [online], Aesopica: Aesop’s Fables in English, Latin & Greek, 2002–2008 [dostêp: 17.07.2013], dostêpny w Internecie: <http://mythfolklore.net/ aesopica/ademar/index.htm>.

Aesop’s Fables: Avianus [online], Aesopica: Aesop’s Fables in English, Latin & Greek, 2002–2008 [dostêp: 17.07.2013], dostêpny w Internecie: <http://mythfolklore.net/ aesopica/avianus/index.htm>.

Aesop’s Fables (Chambry edition) [online], Aesopica: Aesop’s Fables in English, Latin & Greek, 2002–2008 [dostêp: 17.07.2013], dostêpny w Internecie: <http://myth-folklore.net/aesopica/chambry/index.htm>.

Aesop’s Fables: Steinhowel [online], Aesopica: Aesop’s Fables in English, Latin & Greek, 2002–2008 [dostêp: 17.07.2013], dostêpny w Internecie: <http://myth-folklore.net/aesopica/steinhowel/index.htm>.

Antologia bajki polskiej, oprac. i wstêpem opatrzy³ J. Ejsmond, Warszawa [1915]. Biernat z Lublina, Ezop, wstêp S. Grzeszczuk, oprac. J. S. Grucha³a, Kraków 1997. B³a¿ewski M., Setnik przypowieœci uciesznych. 1608, wyd. W. Bruchnalski, Kraków

1897.

Ejsmond J., Bajki, wyboru dokona³ T. Jode³ka, Warszawa 1958. Kern L. J., Tu s¹ bajki, Kraków 1953.

KniaŸnin F. D., Bajki, Warszawa 1776.

La Fontaine J. de, Bajki, w przek³. J. Dackiewicz [i in.], Warszawa 1988.

[La Fontaine J. de], Bajki Ezopa wybrane, wierszem francuskim przez de La Fontaine u³o¿one, a przez W. Jakubowskiego [...] polskim jêzykiem z przydatkami wydane, Warszawa 1774.

[La Fontaine J. de], Fables de La Fontaine, publiées par D. Jouaust, avec une préface de P. Lacroix, t. 1, Paris [1873].

Lafontaine J., Bajki, prze³. i objaœni³ S. Komar, wstêp napisa³a L. £opatyñska, Wroc³aw 1951.

Lemañski J., Toast. Bajki powojenne, Warszawa 1923.

Lemañski J., Wybór bajek, wybór i wstêp A. Frybesowej, Warszawa 1956.

Morawski F. Dzier¿ykraj, Pisma zbiorowe wierszem i proz¹, t. 2: Bajki, wiersze drob-ne, Poznañ 1882.

Mrówka i konik polny, t³. K. M. Wiœniewski, czyta R. Siemianowski, O¿arów Mazo-wiecki 2010.

Mrówka i konik polny; Trzy wo³y i lew, przek³. z ang. F. i P. Trzaska, Warszawa [1991].

Niemirycz K., Bajki Ezopowe, oprac. S. Furmanik, Wroc³aw 1957. Nowosielski T., Bajki oryginalne i t³umaczone, Warszawa 1884.

Potocki W., Dzie³a, oprac. L. Kukulski, t. 3: Moralia i inne utwory z lat 1688–1696, Warszawa 1987.

Przypowieœci Ezopowe z £aciñskiego na Polskie z pilnoœci¹ prz³o¿one [Raków, ok. 1618], s. 34.

Safrin H., W arce Noego. Bajki oraz facecje ¿ydowskie, £ódŸ 1979.

Wielka ksiêga bajek greckich. Ezop i inni, przek³., wstêp i komentarz M. Wojciechow-ski, Kraków 2006.

Wybór bajek i przypowieœci oryginalnych i t³umaczonych, zebranych i wydanych z dawniejszych i tegoczesnych pisarzy polskich przez Z. Nowosielskiego, t. 2, Warszawa 1848.

Opracowania

Abramowska J., Polska bajka ezopowa, Poznañ 1991.

Dworak T., Myœliwy i poeta. O Julianie Ejsmondzie, Warszawa 1969.

Hendzel W., Ironista i marzyciel. O ¿yciu i twórczoœci Jana Lemañskiego, Opole 1984. Kopaliñski W., S³ownik symboli, Warszawa 1995.

WoŸnowski W., Dzieje bajki polskiej, Warszawa 1990. Summary

The article discusses two youthful fables of Julian Ejsmond. He analyses them in the context of ancient Greek Aesop’s fables and fables of Jean de La Fontaine. He also exploits fables of Franciszek Dzier¿ykraj-Morawski and Jan Lemañski. He shows transformations of the ancient prototype above all. Fables of Ejsmond are an example of the return to sources, but being parodic redefining the tradition. These fables try to put widespread motifs straight. So occurring relations between texts of different authors, taking the same Aesopian subject up are an object of the work.