Otoczenie, rynek a innowacyjność przedsiębiorstwa

(1)

Jerzy Baruk

Otoczenie, rynek a innowacyjność

przedsiębiorstwa

Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio H, Oeconomia 25, 295-309

(2)

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. X X V , 24 SECTIO H 1991

Zakład O rganizacji i Zarządzania W ydziału Ekonom icznego UMCS

J e r z y B A R U K

Otoczenie, rynek a innowacyjność przedsiębiorstwa

E n vironm ent and M arket in R elation to th e In n o v a tiv en ess of th e E nterprise

W PŁYW OTOCZENIA I JEGO ELEMENTÓW NA D ZIA ŁA LN O ŚĆ IN N O W A C Y JN Ą PRZED SIĘBIO R STW A

P rzedsiębiorstw a przem ysłow e, jako system y ekonomiczne *, fun kcjo nu ją i rozw ijają się w określonym otoczeniu 2, z k tó ry m zn ajd u ją się w ciągłych in terak cjach w yrażających się w ym ianą środków p racy i przed m iotów pracy, inform acji, środków finansow ych oraz usług. Rzeczywiste sprzężenia zw rotne m iędzy przedsiębiorstw am i a ich otoczeniem m ożna opisać p rzy pomocy trzech zbiorów oddziaływ ań:

1) zw iązanych ze sterow aniem jednostkam i gospodarczym i w ram ach obowiązującego system u ekonom iczno-finansowego oraz praw nego,

2) zw iązanych z zasilaniem jednostek gospodarczych w środki pro dukcji, zasoby osobowe i inform acje,

3) zw iązanych z przekazyw aniem do otoczenia w yrobów i usług zgod nych z oczekiw aniam i tego otoczenia.

S chem at takich oddziaływ ań przedstaw iono na ryc. 1.

W lite ra tu rz e przedm iotu spotyka się różnorodną klasyfikację elem en tów otoczenia. Jed n ą z nich jest ujęcie podm iotowe, pozw alające na w yo drębnienie n astępujących elem entów : placów ki naukow o-badaw cze i roz wojowe, inne przedsiębiorstw a, in sty tu cje i organizacje polityczne i spo łeczne, firm y konsultingow e, sądy gospodarcze, banki, jednostki handlo we, in sty tu cje ubezpieczeń gospodarczych, indyw idualne gospodarstw a dom owe itp. Podm ioty te pow inny odgryw ać w ażną rolę w pobudzaniu

1 T rak tow an ie przedsiębiorstw a przem ysłow ego jako system u ekonom icznego fu n k cjon u jącego na zasadzie rozrachunku gospodarczego pow inno sprzyjać w zro sto  w i zain teresow an ia racjon aln ym gosp od arow an iem zasobam i rzeczow ym i i osob o w ym i, gosp od arow an iem opartym na p ow szech n ie stosow an ym rachunku ek o n o  m icznym .

2 O toczeniem jest zbiór składników nie należących do rozw ażanego system u , których zm iany m ogą spow odow ać przejście system u w stan odm ienny od is tn ie  jącego. E n c y k lo p e d ia organizacji i zarządzania, PWE, W arszaw a 1981, s. 337.

(3)

2 9 6 Jerzy B aruk

Rye. 1. S ch em at sp rzężen ia zw ro tn eg o m ięd zy p rzed sięb iorstw em i jego otoczeniem (opracow anie w łasn e)

A sch em e of r ev ersib le co n ju g a tio n b e tw e e n th e en terp rise and its en viron m en t (the au th or’s ow n an alysis)

przed sięb io rstw do działalności innow acyjnej, a kierow nictw o tych in sty tu c ji do w y bo ru w łaściw ej stra te g ii tej działalności.3

Czołową rolę w ty m zakresie należy przypisać jednostkom naukow o- -badaw czym i rozw ojow ym , dysponującym — w sto sunk u do po ten cjału przedsiębiorstw a znacznie w iększym i zasobam i osobowym i i rzeczo w y m i4, k tó re poprzez tak ie fu n k cje, jak: tw orzenie innow acji popytow ych i po- dażow ych 5, rozw iązyw anie problem ów technicznych w spólnie z zakłado w ym zapleczem rozw ojow ym , doradztw o techniczne, udzielanie in fo rm a cji o osiągnięciach naukow o-technicznych i m ożliw ościach ich w y k orzy stania, prow adzenie specjalistycznego szkolenia itp., mogą w sposób bez pośredni lub pośredni w pływ ać na działalność innow acyjną przedsię bio rstw przem ysłow ych.

P odm iotam i otoczenia są rów nież inne przedsiębiorstw a, k tó ry ch dzia łalność może przyczyniać się do w zrostu dynam izm u innow acyjnego jed nostek gospodarczych w w y nik u w zajem nych in te rak c ji w y rażających się kooperacją p ro d u k cy jn ą, w spólnym i przedsięw zięciam i technicznym i i fi nansow ym i oraz po staw am i kon k u ren cy jn y m i na rynku .

In sty tu cje i organizacje polityczne oraz społeczne, zależnie od specy fiki spełnianych fu n k cji i siły oddziaływ ania, mogą w pływ ać na k ształt procesów innow acyjn y ch poprzez w skazyw anie zagrożeń, na jakie n a ra żeni są przyszli użytk o w nicy innw ocji, jeżeli ich koncepcje nie zostały o parte na określonych k ry te ria c h , a szczególnie k ry te ria c h społecznych, ekologicznych i ekonom icznych. P rzestrzeg an ie k ry te riu m społecznego

3 Strategia działalności in n ow acyjn ej to koncepcja działania m aksym alizująca w y k o rzy sta n ie zasob ów rzeczow ych i osob ow ych p rzed sięb iorstw a zależnie od ch a  rakteru i n a silen ia czy n n ik ó w o d d ziału jących na to p rzed sięb iorstw o przy realizacji celó w p o lity k i rozw ojow ej.

4 W skazują na to w y n ik i badań em p iryczn ych zaw arte w raporcie z badań pt. Rola i z n a c z e n ie z a p l e c z a w e w n ę t r z n e g o w działaln ości in n o w a c y j n e j p r z e d s i ę 

b i o r s t w p r z e m y s ł o w y c h , pod k ieru n k iem doc. dra Z. Jacha. In sty tu t E konom iki

P rod u k cji U n iw e r sy te tu Ł ódzkiego, Łódź 1989.

5 U w aża się, że koncep cja p op ytow a stw a rza lep sze w aru n k i przebiegu procesu in n o w a cy jn eg o , p o n iew a ż w ią ż e ona zaplecze b a d a w czo -ro zw o jo w e z realn ym i p o trzeb am i p rzed sięb iorstw , co zap ew n ia p ra w id ło w e od n aw ian ie i u n ow ocześn ian ie w y ro b ó w i aparatu w y tw ó rczeg o . Por. N au ka i te c h n ik a w r o z w o j u spo łe c zn o -g o s p o -

d a r c z y m . Praca zbiorow a pod red. L. B iałoń i T. O brębskiego, PW N, W arszaw a 1989,

(4)

O toczenie, rynek a in n ow acyjn ość przed sięb iorstw a 297

stw arza przesłanki pow stania innow acji zw iększających bezpieczeństw o pracy, zdrowotność społeczeństwa, poziom życia, popraw ę stosunków m ię dzyludzkich, regenerację sił, odpoczynek itp. Przestrzeganie kry teriu m ekologicznego powinno zapew niać regenerację już zniszczonego środow i ska naturalnego, przyw racanie jego równowagi, elim inow anie lub p rzy najm niej ograniczanie degradacji środow iska naturalnego, zastępow anie w yrobów i technologii aktyw nych chemicznie (lub pod innym względem) w yrobam i i technologiam i obojętnym i. W reszcie uw zględnianie k ry te riu m ekonomicznego w procesach innow acyjnych może prowadzić do oszczęd ności zasobów nieodnaw ialnych, znacznie większego w ykorzystania zaso bów odnaw ialnych, oszczędniejszego w ykorzystania p racy żywej i u p rzed m iotowionej, w zrostu w ydajności pracy, pełniejszego zaspokojenia potrzeb rynkow ych itp.

P om ijanie k ry terió w społecznych i ekologicznych w procesach inno w acyjnych może być przyczyną długotrw ałych, szkodliw ych zm ian w w a ru n k ach życia społeczeństw a i w środow isku n atu raln y m , może p ro w a dzić do patologicznych stanów w ty ch obszarach życia biologicznego. D la tego też organizacje polityczne i społeczne, w aspekcie sw ojej m ery to rycznej działalności, mogą i pow inny sygnalizować takie zagrożenia dla rów now agi środow iska n aturalnego. Innow acje, które nie są akceptow ane przez system y n atu raln e, które w prow adzają trw ałe zm iany w tych sy ste m ach, pozbaw iają ich możliwości sam orozw oju i odnawialności, nie po w inny być stosowane.

W sk rajn y m przypadku, oddziaływ anie organizacji politycznych i spo łecznych na procesy innow acyjne pow inno przejaw iać się:

— m ożliwością zakazu produkow ania określonych w yrobów i stoso w ania określonych technologii,

— m ożliwością proponow ania norm jakości, bezpieczeństw a i poziomu technicznego wyrobów,

— m ożliwością w prow adzenia obowiązku atestow ania i unifikacji pro dukcji,

— m ożliwością określenia lim itów zużycia zasobów n atu raln y ch , e n e r gii, paliw itp.

Innym i elem entam i otoczenia przedsiębiorstw a są banki, k tórych w pływ na działalność innow acyjną jednostek gospodarczych w zrasta w w arunk ach gospodarki rynkow ej. Podstaw ow e form y ich oddziaływ ania sprow adzają się do pełnienia fu nk cji doradczych, kredy tow an ia działal ności innow acyjnej, jak rów nież odm aw iania udzielania kredytów in sty tucjom nieefektyw nym , zapom inającym o tym , że racjonalna działalność innow acyjna prow adzi do rozw oju przedsiębiorstw a.

W raz ze zm ianą zasad funkcjonow ania gospodarki narodow ej zmienia się rola organizacji handlow ych, k tóre z biernego pośrednika m iędzy pro ducentem a klientem , pow inny stać się akty w nym ogniwem u łatw iającym przenoszenie pom ysłów k lienta do organizacji przem ysłow ej. Pom ysły te, w p rzyp ad ku pozytyw nej ich oceny, byłyby dalej rozw ijane i p rzek ształ cane w innow acje. Dlatego też organizacje handlow e pow inny spełniać rolę ogniwa przekazującego w yroby do klienta, ale także pow inny sta nowić ogniwo tran sm itu jące pom ysły k lien ta do sfery badaw czo-rozw o jow ej przedsiębiorstw a. Jednocześnie pod w pływ em krytycznej obserw a cji innow acji przekazyw anych klientom i tw órczych spostrzeżeń tych ostatnich, organizacje handlow e mogą spełniać aktyw n ą funkcję inspiracji

(5)

298 Jerzy B aruk

tem aty czn ej w zakresie now ych przedsięw zięć innow acyjnych, a naw et sam odzielnie realizow ać tak ie przedsięw zięcia lub w ścisłej w spółpracy z klientam i i jednostkam i p ro d u k c y jn y m i6. Pełnienie takiej roli w ym aga przekształceń w zakresie specjalistycznego przygotow ania personelu o r ganizacji handlow ych. W ydaje się, że problem ten pow inien być p rze d m iotem pogłębionych b ad ań em pirycznych.

W now ym ładzie gospodarczym zm ienia się rów nież rola klientów , poten cjaln y ch użytkow ników innow acji. Zasadniczy k ieru n ek tych zm ian, to w zrost aktyw ności w zakresie inspirow ania procesów innow acyjnych, inform ow ania pro d u cen tó w o w szelkich zjaw iskach obniżających w artość techniczno-ekonom iczną nab yw an ych i eksploatow anych produktów , szcze gólnie w zakresie tow arów konsum pcyjnych. W łaśnie klienci jako bez pośredni u żytkow nicy innow acji, w w yniku codziennej, k ry ty czn ej ich obserw acji, m ogą stać się w ażnym źródłem inform acji o w adach i zaletach eksploatow anych pro d u k tów , o ich jakości, o zakresie spełnianych fun k cji i o ich zgodności z w łasnym i oczekiwaniam i, o w pływ ie używ anych pro duktów na środowisko, w którym funk cjon ują i na samopoczucie ich u ż y t kow ników . W zrost aktyw ności k lientów w procesach innow acyjnych uza leżniony jest od zap ro jektow an ia i w drożenia zm ian organizacyjnych obejm ujących te procesy, szczególnie w zakresie p rep a ra cji działalności innow acy jn ej.2 G en eraln ie chodzi o to, aby now atorskim klientom stw o rzyć możliwość w p ły w an ia na działalność innow acyjną przedsiębiorstw a, aby klienci staw ali się in sp irato ram i now ych pom ysłów, aby stw orzyć do raźny system zbierania i przetw arzan ia inform acji pochodzących od klientów , aby klienci m ogli akty w nie uczestniczyć w w ielofunkcyjnych, in te rd y sc y p lin a rn y ch zespołach zadaniow ych pow oływ anych do realizacji procesów innow acy jn y ch lub poszczególnych faz ty ch procesów, aby przed sięb io rstw a nie obaw iały się finansow ego i rzeczowego w spierania pom ysłów innow acy jn ych klientów .

E lem entam i otoczenia przedsiębiorstw a są rów nież in sty tu cje sy stem u ubezpieczeń gospodarczych mogące odegrać pozytyw ną rolę w procesach innow acyjnych ze w zględu na ryzyko 8 tow arzyszące tw orzen iu i w d ra żaniu innow acji. R yzyka tow arzyszące działalności innow acyjnej m ożna klasyfikow ać w edług różnych układów . Biorąc za p u n k t odniesienia s k u t ki pow odow ane przez ryzyko obciążające przedsięw zięcia innow acyjne W. G rzybow ski w y od ręb n ia ry zy ka poznawcze i ekonom iczne.9 P rzy czym ryzyko poznaw cze jest typow e dla w czesnych faz procesów w ynalazczo- -innow acy jn y ch (badania podstaw ow e i stosow ane) i dotyczy ono orygi nalności idei, uzyskania now ych inform acji, określenia now ych obszarów poszukiw ań. Znaczenie tego ryzy ka m aleje w raz z przejściem do prac

6 Por. J. B a r u k : Z e s p o ł o w e p o d e jś c ie do w y r o b u , „E konom ika i O rganizacja P rzed się b io rstw a ” 1988, 2.

7 P reparacja d zia ła ln o ści in n o w a cy jn ej ob ejm uje: a) w y ty cza n ie celu d ziałan ia in n ow acyjn ego, b) p la n o w a n ie realizacji celu d ziałan ia in n ow acyjn ego, c) p o zy sk i w a n ie i rozm ieszczan ie n iezb ęd n y ch zasob ów osob ow ych i m aterialn ych w a ru n k u  jących realizację celu działan ia in n ow acyjn ego. J. B a r u k : W yn a la z c z o ś ć ja k o c z y n 

nik p o l i t y k i te c h n i c z n o -o r g a n iz a c y j n e g o r o z w o j u p r z e d s ię b i o r s t w , UM CS, L ublin 1986,

s. 144.

8 Zdaniiem W. G rzyb ow sk iego ryzyk o to „[...] d ziałan ie, a w ięc an gażow an ie środ k ów m aterialn ych , lud zk iej en ergii i p o m y sło w o ści w celu pokonania groźby od ch ylen ia u jem n eg o i o sią g n ięcia o czek iw a n eg o rezu lta tu ”. W. G r z y b o w s k i :

(6)

rozw ojow ych i w drożeniow ych (przekształcanie w ynalazku w innowacje). O dw rotnie jest z ryzykiem ekonom icznym , w yrażającym gospodarcze as p ek ty działań, k tó ry ch sk u tk i p rzy jm u ją kategorie zysków lub stra t, a więc są kategoriam i w ym iernym i.

Ze w zględu na stopień, w jakim decydenci mogą w pływ ać na rez u l ta ty przedsięw zięć obarczonych ryzykiem oraz ze w zględu na liczbę ele m entów tw orzących to ryzyko w yodrębnia się:

a) ryzyko podm iotow e ch arak tery zujące dziedziny działalności i rodza je przedsięw zięć, k tó ry ch powodzenie uzależnione jest od w iedzy, k w a lifikacji zawodowych, spraw ności działania i m otyw acji decydentów za angażow anych w działalność innow acyjną,

b) ryzyko przedm iotow e w y stępujące w tych przypadkach, gdzie po wodzenia i niepow odzenia zależą głównie od stanów rzeczy.

N ależy podkreślić, iż w m iarę pełniejszego m aterializow ania się inno w acji ryzyko podm iotow e stopniowo przekształca się w ryzyko p rzed m iotowe.

W zależności od p rzek ro ju , w któ ry m przejaw iać się może ryzyko ob ciążające działalność innow acyjną W. G rzybow ski w yodrębnia n a stę p u jące rodzaje ryzyka:

1) ryzyko techniczne związane z now ym i system am i technicznym i, k tó rych zagrożenia mogą w pływ ać na m niejsze lub większe gru py użytk ow ników i społeczności;

2) ryzyko zagrożenia środow iska naturaln ego człowieka będące sk u t kiem współczesnej cyw ilizacji technicznej i stosow anej ideologii rozw oju gospodarczego: a) ryzyko w yczerpania się zasobów n a tu ra ln y c h , b) ryzyko zanieczyszczenia i zatru cia środow iska przyrodniczego człowieka;

3) ryzyko ekonomicznego zużycia produktów i procesów; 4) ryzyko zagrożenia m ilitarnego;

5) ryzyko stresu innow acyjnego rozum ianego jako możliwość w ytw o rzenia się czynników zagrażających i zakłócających tok aktyw ności czło wieka, obciążających jego system regulacji.

Skłonność do ryzyka w działalności innow acyjnej le może być wzm ac niana przez odpowiednie rozłożenie odpowiedzialności za ew en tu aln e, ne g atyw ne n astępstw a stosow ania innowacji, na tw órców now ych rozw ią zań, organizacje realizujące procesy innow acyjne i organizacje w ykorzy stu jące te rozw iązania. Jednocześnie aktyw na, system ow a w spółpraca po szczególnych elem entów otoczenia z kom órkam i badaw czo-rozw ojow ym i przedsiębiorstw a, może w znacznym stopniu ograniczyć negatyw ne sk u t ki stosow ania innow acji. Często, sk u tk i te u jaw n iają się ze znacznym opóźnieniem czasowym w stosunku do okresu w drożenia innow acji i d la tego są tru d n e do przew idzenia przez specjalistów sfery badaw czo-rozw o- jow ej przedsiębiorstw a.

G eneralnie, sp raw ny przebieg procesów innow acyjnych w przedsię b iorstw ach w ym aga zaistnienia system ow ych pow iązań m iędzy

przedsię-9 P atrz przypis 8, s. 77— 78 oraz 90— 106.

i° P rzem y sły i p rzed sięb iorstw a prow adzące działalność w yn alazczą w zrastają szybciej (przeciętn ie o dw a razy) niż te, której tej d ziałaln ości n ie rozw ijają. W p rzy padku udanej in n ow acji roczny w zrost obrotów przed sięb iorstw w y n o si od 4 do 13% stw ierd za F. B u d z i ń s k i : Rola p o s t ę p u n a u k o w o -te c h n i c z n e g o w r o z w o j u g o s p o 

(7)

3 0 0 Jerzy Baruk

b io rstw em -pro du centem dóbr i usług i określonym i podm iotam i tw orzą cym i otoczenie tego przedsiębiorstw a.

W ram ach ty ch pow iązań n a stę p u je przepływ tow arów , usług, środ ków pieniężnych, inform acji, zasobów osobowych itp., opierający się na sam odzielnie dokonyw anych tra n sa k cja ch ku p n a i sprzedaży. Ten w łaśnie całokształt pow iązań m iędzy organizacjam i prod uk cy jn y m i, handlow ym i i k onsum entam i, u k ształto w an y na aktach k u p na i sprzedaży określa się m ianem ry n k u .11 Można więc powiedzieć, że ry n ek utw orzony przez do staw ców dóbr i usług p ro d u k cy jn y ch , pośredników handlow ych, odbior ców produ k tó w i usług, k o n k u ren cję 12 w sferze zbytu i zaopatrzenia w raz z pow iązaniam i tow arow o-pieniężnym i jest w ażnym elem entem otoczenia każdej jednostki p ro d u k cy jn ej.

Pozostałe elem en ty otoczenia, przedstaw ione w ujęciu podm iotow ym , a więc banki, sądy, placów ki badawczo-rozw ojow e, insty tu cje i organi

zacje polityczne oraz społeczne, in sty tu cje ubezpieczeń gospodarczych itp. tw o rzą nierynkow e otoczenie przedsiębiorstw a.

R E G U L A C Y JN A FU N K C JA R Y N K U A D ZIA ŁA L N O ŚĆ IN N O W A C Y JN A PR ZED SIĘBIO R STW A

Jed n ym z reg u lato ró w funkcjonow ania i rozw oju przedsiębiorstw a je st ry n ek i zw iązany z nim m echanizm k o n ku ren cji prow adzący do tw o rzen ia się i funkcjonow ania k on ku ren cy jn y ch rynków . O kreślony p rze m y sł jest k o n k u ren c y jn y w tedy, gdy ilość przedsiębiorstw sprzedających jednorodne to w a ry jest na ty le duża, a udział każdego indyw idualnego przed sięb io rstw a jest na tyle m ały, że żadna firm a nie może znacząco w pływ ać na cenę to w a ru poprzez ilościowe zm iany sprzedaw anej p ro dukcji. W w y n ik u tak iej sy tu acji pro du cen t chcąc zw iększyć sprzedaż swoich w yrobów zm uszony jest do obniżenia ich ceny. Dla osiągnięcia saty sfakcjonującego zysku m usi zatem dążyć do obniżenia kosztów w y tw orzenia. Cena, jako p a ra m e tr rynk o w y w p ływ ający na wielkość kosz tów, staje się jednocześnie bodźcem tw orzenia i w d rażania innow acji sp rzy jający ch obniżaniu kosztów produkcji. ...

Taka sy tu acja jest słuszna dla ry n k u idealnego, którego tru d n o dopa trzeć się w rzeczyw istych w arunkach. Realnie istniejący m echanizm r y n kow y 13 w ykształcił różnego rodzaju monopole, k tórych zainteresow anie w drażaniem innow acji nie zawsze jest w ystarczające. Jednocześnie m o nopole stosują inn e fo rm y oddziaływ ania na klientów . Często nadu ży w anym in stru m e n te m k ształto w ania postaw nabyw ców wobec tow arów

11 R ynek, w se n sie ogólnoekonom iicznym , to ogół w aru n k ów , w jakich dochodzą do sk u tk u a k ty w y m ia n y w form ie to w a ro w o -p ien iężn ej lub inaczej, rynek to ogół n a b y w có w i sp rzed aw ców , k tórych d ecy zje n aw zajem od sieb ie u zależn ion e k sz ta ł tu ją popyt i podaż oraz w p ły w a ją na poziom cen. Patrz: E n c y k lo p e d ia E kon o m iczn o -

-R oln icza, PW RiL, W arszaw a 1984, s. 670.

12 Z daniem R. D. H isrich a i M. P. P etersa, kon k u ren cja osiągn ie n ieb aw em ta k ą in ten sy w n o ść, że p rzed sięb io rstw a zostaną zm uszone do szerok iego rozw oju n o w y ch p roduktów . P atrz R. D. H i s r i c h i M. P. P e t e r s : M a r k e tin g a N e w

P ro d u c t. Its Pla nning. D e v e l o p m e n t and Control, B en jam in , C aliforn ia 1978, s. 18. 13 M echanizm ry n k o w y to p ow tarzające siię zależności m iędzy elem en ta m i r y n  ku: podażą, p op ytem i ceną. P atrz p rzypis 11.

(8)

O toczenie, rynek a in n ow acyjn ość p rzed sięb iorstw a 301

po jaw iających się na ry n k u jest reklam a zalew ająca konsum entów , za chęcająca do kupow ania tow arów pozornie nowych.

Ułomności m echanizm u rynkow ego jako reg u lato ra innow acyjnych za chow ań przedsiębiorstw przem ysłow ych prób uje się łagodzić poprzez w prow adzanie interw encjonizm u państw ow ego. Jed ny m z przejaw ów te go interw encjonizm u jest p o lity k a rozw oju społeczno-gospodarczego p ro w adzona przez cen tru m gospodarcze i zw iązany z nią system planów spo łeczno-gospodarczych w ytyczających perspektyw iczne cele rozwojowe, realizow ane następnie przez jednostki gospodarcze.

N atom iast ryn ek , ze w zględu na żywiołow y ch arak ter, sta je się reg u latorem innow acyjnych zachow ań przedsiębiorstw a w krótszych okre sach. Nagłym zakłóceniom w ynikającym z żywiołowości ry n k u m ogą

zapobiegać plan y rozw oju trak to w an e jako in stru m e n ty bieżących decyzji o sposobach realizacji przyszłych celów. Inform acje płynące z ry n k u w p ły w ają więc na k ształt decyzji innow acyjnych o ch arakterze o p era cyjnym i taktycznym , u łatw ia ją decydow anie o dostosow aniu p ro duk cji do potrzeb ry n k u zgodnie z praw am i: w artości oraz popytu i podaży, co stanow i istotę m echanizm u rynkow ego.

Na racjonalność decyzji innow acyjnych, poza bezpośrednim i in fo rm a cjam i rynkow ym i, w p ływ ają rów nież pośrednie inform acje pochodzące z cen tru m gospodarczego, przyb ierające postać p aram etró w ekonom iczno- -finansow ych. Część z nich, np. ceny, k u rsy w alut, staw ki ceł, m arże h a n dlowe, staw ki p o datku obrotow ego itp. mogą mieć c h a ra k te r k ategorii rynkow ych. Podstaw ą ich u stalan ia m uszą być perspektyw iczne cele roz w oju społeczno-gospodarczego oraz dokładna analiza ry n k u obejm ująca zarów no ry n ek środków p rodukcji (łącznie z procesam i inw estycyjnym i), jak i ry n ek arty k u łó w konsum pcyjnych, poniew aż m iędzy oboma ry n kam i zachodzi sprzężenie zw rotne, tzn. b rak rów now agi w jedn y m obsza rze w yw ołuje zakłócenia w d rugim i odw rotnie. Dla zachow ania pełnej spraw ności system u gospodarki narodow ej funkcjonow anie obu rynków pow inno być oparte na tych sam ych zasadach.

„C ZU ŁO ŚĆ ” IN N O W A C Y JN A PR ZEDSIĘBIO RSTW A NA IM PU LSY RYNKOW E

O „czułości” p rzedsiębiorstw a na im pulsy rynkow e decyduje cała ga m a czynników , z któ ry ch zasadniczą rolę odgryw ają 14: zasięg rozdziel nictw a w obrotach tow arow ych; stopień centralizacji zarządzania gospo d ark ą narodow ą; in stru m en ty m echanizm u funkcjonow ania gospodarki narodow ej; istniejący system cenotw órstw a; stopień rów now agi rynkow ej; pozycja przedsiębiorstw a na ry n k u (zakres konkurencji); rola ind yw id ual nych konsum entów ; ty p pro du k cji w y stęp u jący w przedsiębiorstw ie; k ie ru n k i zb y tu p rodukcji (kraj, eksport); łatwość uzyskiw ania środków fi nansow ych na działalność rozw ojow ą; system m o tyw acyjny w ew nątrz przedsiębiorstw a itp.

Ograniczone ram y a rty k u łu nie pozw alają na szerszą c h a ra k te ry sty k ę każdego z w ym ienionych czynników i nie to jest celem publikacji. Szerzej zostanie om ówiony czynnik, k tó ry został sform ułow any jako „stopień

(9)

rów now agi ry n k o w e j” , poniew aż jego w pływ na innow acyjność p rzed siębiorstw a n ależy uznać za w ażny. Jednocześnie jest on bardzo a k tu a ln y w w a ru n k a ch funkcjo n o w ania polskiej gospodarki. M ówiąc o stopniu ró w now agi ryn k ow ej m am y na m yśli trz y m ożliw e sytuacje:

— podaż rów ną popytow i (zachowana jest rów now aga rynkow a), — podaż m niejszą od p o p y tu (istnieje ry n ek producenta),

— podaż w iększą od p o p y tu (istnie ry n ek konsum enta).

W ystępow anie ry n k u p ro d u cen ta spraw ia, że m echanizm rynkow y nie fu n k cjo n u je spraw nie ,głów nie za spraw ą cen narzuconych tem u rynkow i. Ceny u stalan e są w oparciu o form ułę kosztow ą, niezależnie od stopnia innow acyjności p rzek azy w an ych na ry n ek dóbr i usług oraz ich zgodności z oczekiw aniam i nabyw ców . W tak iej sy tu acji zainteresow anie p rod ucen tów innow acjam i m aleje. Dopiero trudności ze zbytem dużej ilości p ro d uktów sp rz y ja ją w zrostow i regulacyjnej funkcji ry n k u pobudzając p rzedsiębio rstw a do tw o rzenia i w drażania innow acji. W zmaga się więc „czułość” prod u cen tów n a im uplsy rynkow e, co p o tw ierd zają dośw iadcze nia krajów wysoko rozw iniętych.

Stopień rów now agi ry n k o w ej jest ściśle zw iązany z pozycją p rze d siębiorstw a na ry n k u . Chodzi tu o zakres k o n ku ren cji rynkow ej, k tó rą c h a ra k te ry z u ją dw a zasadnicze stany: 1) pozycja m onopolistyczna p rze d siębiorstw a na ry n k u 1S, 2) k on k u ren cja m iędzy przedsiębiorstw am i.

D ośw iadczenia k rajó w wysoko rozw iniętych wTskazują, że pozycja m o nopolistyczna p rzed siębiorstw a ogranicza jego „czułość” innow acyjną. Jednocześnie m onopoliści m ogą stw arzać skuteczną blokadę m ałym p ro ducentom , k tó rz y p rag n ą w ejść na ry n ek ze swoim i w yrobam i. B lokada tak a może m ieć c h a ra k te r blokady cenowej.

O dm ienna sy tu a c ja w y stę p u je w przy p ad k u auten ty czn ej konk u rencji rynkow ej, k tó ra zwiększa „czułość” innow acyjną przedsiębiorstw a poprzez poczucie zagrożenia. To z kolei w yw ołuje chęć zdobycia przew agi nad pozostałym i uczestnikam i ry nk u, przy czym przedm iotem ryw alizacji nie są ceny, lecz głównie innow acyjność oferow anych tow arów i usług, z n a j d u jąca swój w yraz w w ysokiej jakości, au ten ty czn ej nowości, trw ałości, funkcjonalności, łatw ości obsługi w yrobów , bezpieczeństw ie pracy, obo jętności chem icznej, zgodności z oczekiw aniam i itp. N ależy jed nak pod kreślić, że stw orzenie w aru n k ó w zbyt łatw ego wejścia przedsiębiorstw a na ry n ek ogranicza „czułość” innow acyjną przedsiębiorstw a.

W skazane jest więc u m ie ję tn e połączenie k o n k u ren cji rynkow ej z od robiną m onopolu, k tó ry stw a rz a łb y określoną b arierę dla łatw7ego w cho dzenia na ry n ek ty ch firm , k tó ry ch p ro d u k ty nie zaw ierają nośników postępu naukow o-technicznego. D rugie ograniczenie może tkw ić w su b teln y m interw encjonizm ie p aństw ow ym w yrażającym się m iędzy innym i zakazem lub ograniczaniem p ro du kcji w yrobów niedostosow anych do po trz e b w spółczesnego ry n k u , zakazem stosow ania określonych technolo gii itp.

P an u je pow szechne przekonanie, że n ajk orzy stniejsze w a ru n k i do p ro w adzenia działalności in now acyjnej posiadają przedsiębiorstw a, w k tó ry ch w y stęp u je o p ty m aln e sprzężenie m iędzy m ożliw ościam i realizacji

15 M. J. K a m i e n, N. L. S c h w a r t z: M a r k e t S tr u c tu r e and In n voation , C am b ridge 1982, s. 18 stw ierd zają, że stop ień m on op olizacji rynku o cen ian y jest w ie l k ością udziału w sprzed aży czterech n a jw ięk szy ch p rzed sięb iorstw , natom iast siła m on op olistyczn a za leży g łó w n ie od w y so k o ści udziału p rzed sięb iorstw w rynku.

(10)

O toczenie, rynek a in n ow acyjn ość p rzed sięb iorstw a ₃₀₃

procesów innow acyjnych a odpowiednio silnym i m otyw acjam i ku tem u .10 W arunkom tv m odpow iadają duże przedsiębiorstw a tw orzące tzw . szero kie oligopole.17 W ysoka skłonność takich firm do działalności innow acyj nej dyk tow an a jest n astęp u jącym i uw arunkow aniam i:

1) wielkość przedsiębiorstw a um ożliwia dysponow anie w ystarczającym i środkam i na realizację przedsięw zięć innow acyjnych,

2) duża liczba przedsiębiorstw u tru d n ia porozum iew anie się m ające na celu w yelim inow anie konkurencji,

3) dysponow anie własnym i, silnie rozbudow anym i ośrodkam i badaw czo-rozw ojow ym i,

4) osiąganie znacznych zysków pozwala sfinansow ać kosztow ne b a dania naukow e, prace rozw ojow e i w drożeniow e,

5) nieograniczony dostęp do światow ego kapitału;

6) dążenie do masowego ty p u p rodukcji w ym usza rozszerzanie rynków zb y tu na ry nk i św iatow e co w ym usza św iatow y poziom produkcji,

7) dążenie do utrzy m an ia lu b rozszerzania w pływ ów rynkow ych stw a rza przesłanki k onkurencji, k tó ra w ym usza zachow ania innow acyjne,

8) dom inuje w alka k o n k u ren cy jn a o p arta na różnicow aniu m odeli w y robów oraz p aram etró w technicznych, ekonom icznych i jakościow ych nad k o n k u ren cją cenową, k tó ra okazuje się być nieefektyw na w walce m iędzy silnym i p artn eram i.

Z powyższych u w arunkow ań w ynika, że podstaw ow ym narzędziem k o n k u ren cji rynkow ej m iędzy przedsiębiorstw am i oligopolistycznym i jest działalność innow acyjna. W ynika to z faktu, iż ceny w walce k o n k u ren cyjnej rów nych siłą ekonom iczną przedsiębiorstw są nieskutecznym środ kiem .

„Czułość” innow acyjna przedsiębiorstw w znacznym stopniu zależy od pozycji rynkow ej konsum entów . Przejaw em jej jest zdolność nabyw cza zasobów pieniężnych będących w dyspozycji klientów , przy czym m ożli w e są tu dw a podstaw ow e scenariusze:

a) pop yt przew yższa podaż, w yw ołuje w zrost ceny, k tó ra przyczynia się do obniżenia siły nabyw czej pieniądza. P rzy określonej wielkości za sobów finansow ych będących w dyspozycji konsum entów w zrost ceny w yw o łuje spadek popytu, a jednocześnie przyczynia się do w zrostu re n tow ności produkcji danego w yrobu, co z kolei um ożliw ia rozw inięcie tej p ro d ukcji, a w następ stw ie prow adzi do p rzy ro stu podaży,

b) podaż przew yższa popyt w yw ołując spadek ceny, k tó ra przyczynia się do w zrostu siły nabyw czej pieniądza, co przy określonej wielkości zasobów finansow ych będących w dyspozycji konsum entów w yw ołuje w zrost popytu. Jednocześnie spadek ceny pow oduje obniżenie ren to w ności p ro du k cji i w konsekw encji zm niejszenie jej wielkości, a ty m sam ym ograniczenie podaży.

U w zględnianie pozycji rynkow ej konsum entów jest więc istotną w ska zówką dla producentów o m ożliwościach zby tu swojej produkcji. J e st też

16 Por. E k o n o m ik a p r z e d s ię b i o r s t w a p r z e m y s ł o w e g o . P raca zbiorow a pod red. T. K ierczyń sk iego, PW E, W arszaw a 1989, s. 168— 171.

17 Z szerok im oligop olem m am y do czyn ien ia w ted y, gdy na d anym rynku w y stę p u je k ilk u n a stu p roducentów w y tw a rza ją cy ch w yrob y ta k ie sam e lub różne, a le będące su b stytu tam i. P atrz przypis 16, s. 168.

(11)

3 0 4 Jerzy B aruk

w yznacznikiem tw orzenia spraw nego ry n k u ko n kuren cyjn ego .18 P rzy ist n ieniu takiego ry n k u p rzedsiębiorstw o staje wobec altern aty w n eg o w y b o ru m iędzy groźbą jego w yelim inow ania z ry n k u a szansą na pow iększe nie swojego udziału n a ty m ry n ku . W ybór drugiego w arian tu , polegają cego na zaoferow aniu klientom now ych lub zm odernizow anych w yrobów p ow stałych w w y n ik u w ysokiej aktyw ności in now acyjnej, przyczynia się do zaistnienia na ry n k u k o nkurencji, poniew aż inni producenci dążąc do u trzy m an ia się na ry n k u zm uszeni są do w prow adzenia innow acji.

FU N K C JE R Y N K U W PRO CESA CH IN N O W A C Y JN Y C H

W gospodarce rynkow ej funkcjonow aniem i rozw ojem przedsiębiorstw a ste ru je m echanizm ry n k o w y. P roducenci s ta ra ją się w y tw arzać taki asor ty m e n t w yrobów i taką ich ilość, jak ą mogą kupić potencjalni klienci. M am y więc do czynienia z procesem ciągłego, w zajem nego dostosow y w ania się podaży i p op y tu, k tó re dążą do osiągnięcia rów now agi. D osto sow yw anie to realizow ane jest w postaci określonych fu n k cji ry n k u w o bec producentów i odw rotnie. Wobec p ro du centa ry n ek (konkurencyjny) spełnia fu n k cje info rm acy jne, inspirujące, d y stry b u c y jn e i w eryfik acyjne. Nieco inną k lasy fik ację fu n k cji ry n k u k onkurencyjnego p ro p o n u je H. Berg. Uważa on, że poprzez funkcje: steru jącą, alokacyjną, innow acyjną, ad ap tacy jn ą, re d y stry b u c y jn ą i ko n tro ln ą ry n ek k o n k u ren cy jn y skłania p rzed sięb iorstw a do 19:

— dostosow yw ania p rogram ów pro d u k cji do p refe re n c ji odbiorców, — stosow ania czynników p rod u k cji w sposób n ajb ardziej efekty w n y , — rozw ijania p o stęp u technicznego prow adzącego do stosow ania ta ń szych m etod p ro d u k cji i now ych wyrobów ,

— elastycznego reagow ania przedsiębiorstw a na zm iany zachodzące w jego otoczeniu i dostosow anie wielkości i aso rty m e n tu p rod u k cji do c h a ra k te ru ty ch zm ian,

— podziału dochodów odpow iednio do efektów osiągniętych na ry n k u przez poszczególnych producentów ,

— postępow ania ograniczającego i kontrolującego siłę gospodarczą po szczególnych uczestników ry n k u .

Stopień spełnienia pow yższych fu n k cji zależy od c h a ra k te ru k o n k u ren c ji i jej intensyw ności. F u nk cje te, niezależnie od sposobu ich k lasy fikacji, posiadają w spólną własność, k tó rą jest stym ulow anie innow acyj nych zachow ań przed sięb io rstw . U pro d u cen ta procesy dostosow aw cze do p o trzeb ry n k u m ogą być realizow ane poprzez innow acje procesowe, p ro duk tow e i organizacyjne, k tó ry ch źródła m ogą mieć c h a ra k te r endoge- niczny lub egzogeniczny. Ich w y b ór zależy od obranej stra te g ii rozw oju p rzedsiębiorstw a. Cele tego rozw oju form ułow ane są m iędzy innym i na

18 Ze sp ra w n y m ry n k iem k o n k u ren cy jn y m m am y do czyn ien ia w ted y, gdy k o n k u ren cja za p ew n ia ela sty c z n e d o p a so w y w a n ie p rogram ów produkcji i zdolności w y tw a rza n ia do zm ien n y ch w a ru n k ó w otoczenia oraz d ostateczn e tem p o p ostęp u tech n iczn eg o . P a trz przypis 16.

19 H. B e r g : W e t t b e w e r b s p o l i t i k , [w:] V a h len s k o m p e n d i u m d e r W i r t s c h a f t s

th e o r ie u n d W i r ts c h a f ts p o li ti k , B and 2, M ü n ch en 1981 s. 141. Za: E k o n o m ik a p r z e d  s ię bio rstw a..., patrz p rzypis 16.

(12)

O toczenie, ryn ek a in n ow acyjn ość przedsiębiorstw a ₃₀₅

podstaw ie inform acji napływ ających z ry n k u . Dlatego też pierw szeństw o należy przyznać inform acyjnej funkcji ryn ku .

Inform acje k ształtu jące działalność innow acyjną w przedsiębiorstw ie pochodzą od różnych podm iotów rynku: dostaw ców i odbiorców, koope ran tó w i handlow ców , jedn ak najw iększe możliwości w tym zakresie po siadają finalni użytkow nicy środków pro du kcji i konsum enci przedm io tów konsum pcji. Mogą oni udzielić w yczerpującej inform acji o w łasnych potrzebach oraz o rozbieżnościach m iędzy w łasnym i oczekiw aniam i a tym co o trzy m u ją od producentów . Zw ykle odbiorcy oczekują na w yroby ce chujące się względnie niską ceną przy zachow aniu w ysokiej ich jakości, trw ałości, funkcjonalności, łatw ości obsługi, bezpieczeństw a pracy, niskiej energochłonności itp.

Jednocześnie w yroby te pod względem p aram etrów techniczno-eko nom icznych nie pow inny odbiegać od w yrobów w ytw arzany ch w k raja ch wysoko rozw iniętych. Z apew niłoby to producentom możliwość zby tu na rynkach zagranicznych w ytw arzan y ch tow arów . Dlatego też przedsiębior stw a pow inny dużo uw agi poświęcać inform acjom płynącym zarów no z ry n k u krajow ego, jak i z rynków zagranicznych, pow inny zbierać je i odpowiednio przetw arzać na nowe idee, które rozpoczynałyby kolejne procesy innow acyjne.

In form acje w pływ ające na decyzje o rozpoczęciu procesu innow acyj nego m ożna podzielić na w ew nętrzne i zew nętrzne — rynkow e.20 Do tych ostatnich, zalicza się:

1) inform acje o bieżących i przyszłych potrzebach społecznych w k ra ju i na ry n kach zagranicznych,

2) inform acje o k ieru n k ach rozw oju (projektach) now ych w yrobów , nad k tóry m i p rac u ją firm y k rajo w e i zagraniczne,

3) inform acje o nowościach technicznych i technologicznych w prow a dzanych w innych przedsiębiorstw ach k rajow ych i zagranicznych,

4) inform acje o m ożliw ościach zaopatrzenia się w środki produkcji i środki finansow e,

5) inform acje o m ożliw ościach w spółpracy z jednostkam i naukow o- -badaw czym i i rozw ojow ym i oraz innym i producentam i,

6) inform acje o m ożliw ościach opłacalnego eksportu w łasnej produkcji. N atom iast inform acje w ew nętrzne dotyczą posiadanych przez p rzed siębiorstw o lub m ożliw ych do osiągnięcia w arunków techniczno-produk- cyjnych, organizacyjnych, finansow ych i kadrow ych w aru nk u jących p ro w adzenie działalności innow acyjnej.

Na podstaw ie inform acji zew nętrznych i w ew nętrznych przedsiębior stw o sporządza strategiczne p lan y rozw oju. Dlatego też zbieranie, prze tw arzanie i w ykorzystyw anie inform acji powinno mieć c h a ra k te r syste m owy, o p a rty na technice k om puterow ej, p rzy czym system inform acji rynkow ych stanow i u p rządkow any zbiór tych inform acji w raz ze źródła m i oraz technikam i ich zbierania, przechow yw ania, p rzetw arzania i w y ko rzystyw ania.

Do źródeł inform acji rynkow ych należy zaliczyć: dostaw ców , koope rantów , odbiorców, jednostki h an d lu hurtow ego i detalicznego, indyw i

20 In form acje ryn k ow e to w szelk a treść zaczerpnięta z rynku, gen erow an a przez rynek, dotycząca: b ieżących i p rzyszłych potrzeb, zachow ań i upodobań n ab yw ców , m ożliw ości zaop atrzen iow ych , m ożliw ości sprzedaży i jej k ierunków , zapasów , cen, m arż h a n d lo w y ch itd.

(13)

du aln y ch klientów , s ta ty sty k i urzędow e, spraw ozdaw czość innych p rzed siębiorstw , ogłoszenia in sty tu cji, jed no stk i serw isow e, prasę fachow ą, m el d unki, ra p o rty rynkow e itp. In fo rm acy jn a fu n k cja ry n k u um ożliw ia p rze d sięb io rstw u realizację in n y ch fun kcji, takich ja k poznawcza, prognostycz na, decyzyjna i kontro ln a. W działalności innow acyjnej zasadnicze zna czenie m ają fu n k cje prognostyczne i decyzyjne, poniew aż procesy inno w acyjne, stanow iące ciąg pow iązanych decyzji opierają się na d łu g o te r m inow ych prognozach rozw oju tech nik i i technologii.

N ależy jed n a k podkreślić, że jak dotąd, ry n e k nie stanow i ważnego źródła in sp iracji innow acyjnej polskich przedsiębiorstw . Z badań p rze prow adzonych p rzez A. Sopoćkę 21 w ynika, iż ty lko 5% pom ysłów rozw i jan y ch dalej w procesach innow acyjnych przedsiębiorstw pochodziło z hand lu . Podobny w niosek przedstaw ia A. Jasiński, którego badania nad innow acjam i p ro d u k to w y m i w przem ysłach chem icznym i elektrom aszy now ym w sk azu ją na b ra k in spiracji innow acyjnej ze stro n y h an d lu i u ż y t kow ników .22 M ożna więc stw ierdzić, że p rzedsiębiorstw a sprzedają to co u d a je się im w yprodukow ać, nato m iast nie w y tw a rz ają tego czego ocze k u ją odbiorcy. System atyczna p resja odbiorców na pro ducenta rea g u ją cego aktyw nie n a ich p o trzeby w ydaje się być wizją, na k tó rą trzeba jesz cze poczekać. In sp iru jąca fun k cja ry n k u będzie w zrastała w m iarę osią gania rów now agi ryn k o w ej i ry n k u nabyw cy, w w aru n k ach swobodnego w y b o ru to w a ru na k o n k u ren cy jn y m ry n k u oraz u trudnionego zby tu p ro d u k cji n ietrafio n ej. W zrośnie rów nież znaczenie inspirującej fu n kcji ry n ku zagranicznego, na k tó rym producenci będą starali się zaznaczyć sw oją obecność wobec tru d n o ści zb y tu tow arów na ry n k u krajo w ym . In sp iru jąca rola ry n k u odnośnie procesów innow acyjnych w ydaje się być silniejsza w zakresie p ro du k tó w k o nsum pcyjnych ze w zględu na bardziej rynkow y c h a ra k te r ob ro tu ty m i p ro d u k tam i.

Trzecią, jak się w y d aje rów nież isto tną fu n k cją ry n k u w procesach inn ow acyjnych jest fu n k cja w ery fik u jąca w y ro by dostarczone na rynek. Ideow y m odel pow iązania procesu innow acyjnego z inform acyjną, inspi ru ją c ą i w e ry fik a c y jn ą fu n k cją ry n k u przedstaw iono na ryc. 2.

W ynika z niego, że fun kcje: inform acyjna i in sp iru jąca w y stę p u ją na w ejściu do procesu innow acyjnego p rzedsiębiorstw a, a więc przed jego rozpoczęciem. N atom iast fu n k cja w ery fik u jąca nabiera znaczenia na w y j ściu z procesu, a więc po p ojaw ieniu się na ry n k u gotowego p ro d u k tu , gdzie dochodzi do jego k o n fro n tacji z innym i p ro d u k tam i o tak im sam ym lub zbliżonym przeznaczeniu, k o n fro n tacji z oczekiw aniam i nabyw ców i ich m ożliw ościam i finansow ym i. W konsekw encji n astęp u je odrzucenie ty ch produktów , k tó re nie odpow iadają oczekiwaniom społecznym lub sp ełniają je w m n iejszym zakresie niż inne p ro d u k ty znajdujące się na ry n k u . Odrzucone zostaną p ro d u k ty spełniające oczekiw ania nabyw ców w rów nym sto p n iu co inne w yroby, lecz różniące się od nich wyższą ceną, niższą jakością, gorszą e ste ty k ą w ykonania, niższą trw ałością itp. Oczy w iste, że ry n ek nie będzie spełniał fu n k cji w ery fik u jącej w w aru n k ach gdy popyt przew yższa podaż, gdy zam iast ry n k u konkurencyjnego w

y-21 A. S o p o ć k o : In n o w a c j e w k s z t a ł t o w a n i u p o d a ż y t o w a r ó w na r y n e k . R e ferat na k on feren cji: E k o n o m i c z n o -s p o ł e c z n e u w a r u n k o w a n i a r y n k o w y c h p r o c e s ó w

in n o w a c y j n y c h , SG P iS -M H W iU , W arszaw a 1980.

22 A. J a s i ń s k i : S y n t e t y c z n e w y n i k i badania a n k i e t o w e g o i n n o w a c j i p r o d u k 

(14)

R yc. 2. M odel pow iązania fu n k cji rynku z procesem in n o w a cy jn y m (opracow anie w łasn e)

A m odel of th e con n ection b etw een th e m arket fu n ction s and th e in n o v a tiv e process (the au th or’s ow n an alysis)

stęp u je ry n ek m onopolistvczny, gdy nie jest ukształtow any system cen rów now ażących po p yt z podażą.

O graniczenie w ery fik u jącej funkcji ry n k u do w yjścia z procesu inno w acyjnego, a więc do sy tuacji, kiedy nowy p ro dukt jest już gotow y b y łoby zaw ężeniem problem u. W przy p adk u odrzucenia w yrobu przez r y nek, pro d u cent ponosiłby duże s tra ty ekonomiczne, a n aw et m ógłby zban k rutow ać. Dlatego też fun k cja w ery fik u jąca ry n k u pow inna być spełnio na rów nież w trak cie realizacji poszczególnych faz procesu innow acyj nego (zob. ryc. 2). F un k cję tę m ożna realizow ać stosując n astępu jące m e tody 23: system atyczną k o n tro ln ą listę ocen, w yw iad k on w ersato ry jn y , p a nel konsum entów , te st ry nkow y (m arketingow y).

M etoda system atycznej kon tro ln ej listy ocen, stosow ana na etapie ge nerow ania pom ysłów, sprow adza się do przedstaw ienia konsum entom zbioru w artości (cech) nowego p ro d u k tu po to, aby określili te a lte rn a ty w y , k tó re należy rozw ijać w procesie innow acyjnym i te, k tó re pow in n y być zaniechane. W m etodzie tej każdy pom ysł nowego p ro d u k tu p rzed staw iony jest w kategoriach podstaw ow ych w artości, takich jak : wady, zalety, korzyści.

M etoda w yw iadów konw ersacyjnych, stosow anych w fazie koncepcji konkretnego nowego p ro d u k tu (etap projektow ania) um ożliw ia zbadanie reak cji p otencjalnych nabyw ców na określoną koncepcję p ro d u k tu . Re spondenci proszeni są o w ydanie opinii odnośnie fizycznej ch a ra k te ry sty k i oraz kon k retn y ch cech przedstaw ionej koncepcji w yrobu. W dalszej ko lejności analizu je się reakcje klientów i u stala k orzystne i negatyw ne cechy p ro d u k tu . Cechy korzystne m uszą być uw zględnione w dalszych pracach nad p ro jek tem nowego w yrobu. Jeżeli w yw iad k onw ersacyjny zaow ocuje tylko cecham i negatyw nym i, to należy je w ykorzystać nieko niecznie do przerw an ia prac, ale przede w szystkim do takiego u k ie ru n kow ania p rac projektow ych, aby w końcow ym etapie cyklu innow acyj nego pow stał p ro d u k t n adający się do sprzedaży.

(15)

3 0 8 Jerzy B aruk

M etoda p an elu konsum entów , stosow ana w fazie realizacji, służy do u stalen ia reak cji p o ten cjaln y ch klientów na fizyczny p ro d u k t. Polega ona na p rzed staw ien iu klientom p róbek nowego w yrobu, a dla obiekty w niej- szej oceny, rów nież w yrobów k o n k u ren cy jn y ch w ystępu jący ch na ry n k u , po to, aby sporządzili oni n o tatk i dotyczące okresu użytkow ania p ro d u k tu , ocenili krytyczn ie jego zalety i wady. W ykorzystuje się też m etody a n a lizy p refe re n c ji nabyw ców celem zbadania cech w ykazujących k o n k u ren cyjność w yrobu.

Test ry n k o w y (m arketingow y) m a na celu w ery fik ację w yrobu przed podjęciem jego produkcji w skali przem ysłow ej. Oprócz w yrobu, w e ry fi k acji poddaje się jego opakow anie, cenę, k an ały d y stry b u c ji, sposób p ro m ocji. M etodam i realizacji m ogą być: panele nabyw ców , p róbna w ysyłka p ro d u k tu , p rzegląd nabyw ców , rew izją ksiąg sprzedażow ych itp.

Z asygnalizow ane w a rty k u le problem y dotyczące pow iązania otocze nia i ry n k u (jako elem entów tego otoczenia) z działalnością innow acyjną przedsiębio rstw a o d g ry w ają bardzo w ażną rolę w procesach dostosow aw czych, jed n ak nie zn ajd u ją, jak dotąd, w yraźniejszego potw ierdzenia w polskiej gospodarce. Dzieje się ta k głów nie za spraw ą niedostatecznej re s tru k tu ra liz a c ji gospodarki, przew agi p op y tu nad podażą oraz m onopo listycznych p ra k ty k w ielu producentów . Je d n ak w m iarę zanikania w y m ienionych przyczyn (do tego sprow adza się filozofia reform ow ania go spodarki), otoczenie przedsięb iorstw a poprzez sw oje podm ioty, a szczegól nie ry n ek będą w y w ierały silniejszy w pływ na innow acyjność firm . Leży to w in teresie zarów no producentów , jak i konsum entów , przy czym p rze d siębiorstw a sterow an e przez ry n ek m ogą upraw iać dw a rodzaje s tr a te g ii24: 1) opierającej się na a k tu a ln y m stanie rozw oju określonej dziedziny wiedzy. W ty m p rzy p a d k u procesy innow acyjne podejm ow ane są pod w pływ em szeroko po jętej sugestii klientów ;

2) o pierającej się na rozw iązyw aniu problem ów . W ty m p rzy pad ku przed sięb io rstw a nie ograniczają się do w ykorzy styw ania ak tu aln y ch te c h nik rozw oju w iedzy, lecz k re u ją now ą wiedzą przez łączenie m ożliwości rozw iązań technicznych z siłą w sferze m ark etin g u .

24 Por. W. S h a n k l i n , J. R y a n s : Organiz in g fo r h ig h -tech m a r k e ti n g , „H ar vard B u sin ess R e v ie w ” 1984, 6.

(16)

E n vironm ent and M arket in R elation to th e In n ovativen ess... ₃₀₉

S U M M A R Y

The attitu d e of in d u strial en terp rises to creating and im p lem en tation of in  n ovation s is shaped by internal and ex tern a l factors. The ex tern a l factors are: an eco n o m ic-fin a n cia l system , political m otives, su b jects of an en viron m en t, th e m arket as one of th e elem en ts of th e environm ent.

In th e circum stan ces of the m arket econom y th e en viron m en t and the m arket have an essen tia l role in stim u la tin g the en terp rises to in n o v a tiv e activ ity . T his article d eals w ith th at p articular problem and it con sists of four parts.

In th e first part th e cla ssifica tio n of the elem en ts of th e en viron m en t is m ade and its su b jects and th e role of particular sub jects in stim u la tio n of in n o v a tiv e a ctiv ity is discussed.

In th e second part th e role of the m arket and the m ech an ism of com p etition in sh ap in g the in n o v a tiv en ess of industrial en terp rises is discussed, th e fau lts of th e m arket m echanism as a regu lator of th e in n o v a tiv e behaviour of the econom ic in d ivid u als are em phasized, th e w a y s of tem p erin g th ese draw backs are show n.

In th e third part, th e factors w h ich in flu en ce the in n o v a tiv e ’’s e n s itiv ity ” of in d u strial enterp rises are m en tion ed and one of th e factors, nam ely ’’th e d egree of th e m arket eq u ilib riu m ” is w id e ly discussed.

The fourth part regards th e fu n ction s of th e m arket in th e in n o v a tiv e processes. In this part the cla ssifica tio n of th e functions is described and in form ative, in sp ira tion al and v erifia b le fu n ction s of th e m arket in shaping th e in terest of th e en te r  prises of th e in n o v a tiv e a ctiv ity are discussed in detail.