Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. II, 1997 Cm e n t a r z y s k o k u r h a n o w e k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e j n a G r z ę d z i e So k a l s k i e j — s t a n o w i s k a: Ł u b c z e 3 7 , W e r s z c z y c a 1 Jo l a n t a Ba g iń s k a W d z ie w ią ty m s e z o n ie w y k o p a lis k o w y m n a c m e n ta rz y s k u k u rh a n o w y m k u ltu r y c e ra m ik i sz n u ro w e j n a G rz ę d z ie S o k a lsk ie j b a d a n ia p r o w a d z o n o n a 2 s ta n o w is k a c h w g m in ie Ja rc z ó w , w o j. z a m o js k ie : Ł u b c z e stan . 3 7 i W e rsz c z y c a sta n . 1, k u rh a n 1. O b a s ta n o w i sk a w y ty p o w a n o d o b a d a ń z e w z g lę d u n a ich s to p ie ń d e s tru k c ji.
Ł u b c z e stan. 37
K u rh a n c a łk o w ic ie p o z b a w io n y n asy p u . P ie rw o tn ą ś re d n ic ę o sz a c o w a n o n a 10-11 m d zięk i za c h o w a n iu się d n a ja m y p rzy k u rh an o w ej usy tu o w an ej po północnej stro n ie k o p ca. W k u rh a n ie o d k ry to 3 g ro b y (ryc. 2A ).
G ró b n r 1
Z o rie n to w a n y b y ł w z d łu ż o si N -S ; ja m a g ro b o w a o w a ln a w za ry sie m ia ła w y m ia ry 130 x o k o ło 2 3 0 cm (z a ry s p o łu d n io w e j c z ę ś c i ja m y sła b o c z y te ln y ). D n o ja m y się g ało g łę b o k o śc i 92 cm . Ź le z a c h o w a n y sz k ie le t u ło ż o n o n a p ra w y m b o k u , g ło w ą sk ie ro w a n ą n a p ó łn o c , tw a rz ą n a za ch ó d . W y p o s a ż e n ie z ło ż o n o w o k o lic y b io d e r i n ó g zm arłe g o z w y ją tk ie m b ra n so le ty i p ie rśc io n k a u m ie sz c z o n y c h n a ręce. In w e n ta rz : - k u b e k z w y le w e m u m ie sz c z o n y m u k o śn ie w sto su n k u do o si n a c z y n ia , z ta śm o w a ty m u c h e m z d o b io n y m p o d w ó jn y m s z n u re m , łą c z ą c y m k ra w ę d ź w y le w u z b rz u śc e m ; s z y ja z d o b io n a p a s m e m p o tró jn y c h o d c isk ó w sz n u ra ; z e w n ę trz n a p o w ie rz c h n ia g ła d k a, b a r w y sz a ro b ru n a tn e j, p rz e ło m zw arty , d w u b arw n y , g lin a z n ie w ie lk ą d o m ie s z k ą k a m ie n n e g o tłu c zn ia; w y m ia ry : w y so k o ść (h) - 9,5 cm , ś re d n ic a w y le w u ( R ]) - 1 0 cm , ś r e d n ic a d n a (R ,) 4 ,8 c m , ś r e d n ic a b r z u ś c a (R 3)
-10,4 cm , g ru b o ść śc ia n k i - 0,3 cm (ryc. IB : f). T o p o re k k a m ie n n y , p ię c io b o c z n y , o b u c h o w a ln y , o strz e le k k o „ z w isa ją c e ” , o tw ó r w p o ło w ie d łu g o śc i za b y tk u ; w y m ia ry: d łu g o ść 10,3 cm , sz e ro k o ść 5,8 cm , g ru b o ść -4,1 cm (ryc. IB : g). 2 o d łu p k i z k rz e m ie n ia w o ły ń sk ie go b a rw y o liw k o w o sz a re j (ry c . IB : d ,e). 2 fra g m e n ty b r a n s o le ty z d ru tu m ie d z ia n e g o o p r z e k ro ju o k rą g ły m o śre d n ic y 0,4 cm (ry c. IB : c). F ra g m e n t trz o n k a szp ili lub g ro c ik a m ie d z ia n e g o (ryc. IB : b). F ra g m e n ty p ie r śc io n k a m ie d z ia n e g o ; p ły tk a sz lifiersk a .
G ró b n r 2
G ró b niszow y. Ja m a w e jś c io w a zo rie n to w an a w zd łu ż o s i N W -S E , tr a p e z o w a ta w rz u c ie p o z io m y m , m ia ła w y m ia ry 21 0 x 140 c m i g łę b o k o ść 2 2 0 cm . N a p rz e d łu ż e n iu osi ja m y w e jś c io w e j z n a jd o w a ła się n isz a o w y s o
k o śc i 70 cm . Z a ry s n isz y z m ie n ia ł się od n ie m al p ro sto k ą tn e g o w p a rtii stro p o w ej d o o w a ln e g o p rz y dnie. W y m ia ry : 150 x 140 cm , p ła s k ie d n o n a g łę b o k o śc i 2 7 0 cm . W ś c ia n ie n is z y o d s tro n y p o łu d n io w o -z a c h o d n ie j n a g łę b o k o śc i 2 3 0 cm o d k ry to stro p n isz y lu b p ó łk i o w y m ia ra c h 40 x 70 cm , w któ rej z n a le z io n o 2 n aczy n ia. P rzy n a c z y n ia c h o d k ry to 1 z ą b lu d z k i, a k ilk a fra g m e n tó w k o śc i p rz y w sch o d n iej śc ia n ie niszy.
Inw entarz: - am fora o b an iasty m brzuścu, w ąsk im dnie i cy lin d ry czn ej szyi zdobionej o d cisk am i sznura; w g ó r nej części b rz u śc a (n iem al u n a s a d y szyi) p ię ć uch; b arw a p o w ierz ch n i zew nętrznej p o m a ra ń c z o w a , p rze ło m zw a r ty, je d n o b arw n y , g lin a b ez d o m ie sz k i; w ym iary: h-32 cm, R r 12 cm , R 2-5,6 cm , R 3-28 cm , gru b o ść ścianki - 0,6 cm. (ryc. 3B: f). P u c h a re k o b a n ia sty m b rzu śc u i lejkow ato ro z c h y lo n e j szy i zd o b io n e j o d c isk a m i sz n u ra , n a szyi w y w ie rc o n y otw ór; b a rw a p o w ie rz c h n i zew nętrznej sz a ro b ru n a tn a, p rz e ło m zw arty, je d n o b arw n y , g lin a b ez d o m ie sz k i; w ym iary: h -14,8 cm ., R 1 - 10,4 cm , R j 5,6 cm , R 3 12,4 cm , gru b o ść śc ian k i - 0,5 cm (ryc. 3B: g).
G ró b n r 3
P rz y ze w n ętrzn e j k ra w ę d z i ja m y p rz y k u rh an o w ej, n a g łę b o k o śc i 6 0 -8 0 cm . z n a le z io n o g ró b zb io ro w y (2 lub 3 osoby). B ra k z a ry su ja m y g ro b o w e j. K o ści u ło żo n e b y ły w sk u p isk o o śre d n ic y 90 cm . P o m ię d z y k o śc i w ło żo n e z o s ta ły d ary g ro b o w e.
In w e n ta rz : - p u c h a re k o b a n ia s ty m b rz u śc u i lekko ro zc h y lo n e j szyi, zd o b io n y p a s m e m p o z io m e j jo d e łk i; s z y ję o d b rz u śc a o d d z ie la lis tw a p la sty c z n a ; dno w y o d rę b n io n e w n is k ą sto p k ę , b a r w a p o w ie rz c h n i z e w n ę trz nej sz a ro p o m a ra ń c z o w a , p rz e ło m zw arty, je d n o b a rw n y , g lin a b ez d o m ie sz k i; w y m ia ry : h - o k o ło 15,5 cm , R , - o k o ło 10 cm , R 2- 4 cm , R , - 12,6 cm , g ru b o ść śc ian e k - 0,3 c m (ryc. 3A : e). Z g rz e b ło z b ie ż n e z k rz e m ie n ia b a r w y o liw k o w o sz a re j; w y m ia ry : d łu g o ść - 5,5 cm , sz ero k o ść - 3,3 cm , g ru b o ść - 0 ,9 c m (ry c. 3A : a). P ie rśc io n e k z ro z k le p a n e g o w w ą s k ą b la s z k ę d r u tu m ie d z ia n e g o o sz e ro k o śc i 0,3 cm (ry c. 3A : b). 2 za w ie sz k i k o śc ian e (je d n a u sz k o d z o n a ); w y m ia ry : 1- d łu g o ść 2,8 cm , sz e ro k o ść - 1,1 cm , g ru b o ść - 0 ,6 cm (ryc. 3A : d), 2 - d łu g o ść (z a c h o w a n a ) - 2,1 cm , sz e ro k o ść - 0,7 cm , g ru b o ść - 0 ,7 cm (ryc. 3A : c,d). P o n a d to w k re to w in ie n a g łę b o k o śc i 233 c m z n a le z io n o m ię d z y g ro b e m n r 1 i 2 m ie d z ia n ą b la s z k ę k s z ta łte m z b liż o n ą do tró jk ą ta o w y m ia ra c h : 4 ,6 x 2,7 cm , g ru b o śc i 0,2 c m (ryc. IB : a).
Cm e n t a r z y s k o k u r h a n o w e k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e j n a Gr z ę d z i e So k a l s k i e j 47
Cm e n t a r z y s k o k u r h a n o w e k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e j n a Gr z ę d z ie So k a l s k i e j 4 9
Ryc. 4. W erszczyca stan. 1, a-d - inw entarz grobu n r 1, e - inwentarz grobu nr 3, f - w iór krzem ienny z w arstwy nasypowej, g - inw entarz grobu n r 4, h-j - inwentarz grobu nr 2.
Werszczyca stan. 1 kurhan 1
Kopiec zniwelowany, ale pod humusem zachowała się warstwa nasypu o miąższości dochodzącej do 30 cm. Dzięki temu w dobrym stanie zachował się rowek wy znaczający zasięg nasypu. Rowek m iał średnicę 8 m, szerokość 3 0 - 3 5 cm i sięgał do głębokości 70 cm. W po- łudniowo-zachodniej ćwiartce, w warstwie nasypowej znaleziono retuszowany wiór z krzemienia wołyńskie go barwy oliwkowoszarej o wymiarach: 7,5 x 1,5 x 0,6 cm (ryc. 4: f). W kurhanie odkryto 4 groby (ryc. 2B).
Grób nr 1
Um ieszczony był w centrum koła wyznaczonego przez rowek, zorientowany wzdłuż osi W-E. Zarys jam y grobowej mało czytelny. Jama prostokątna w rzucie po ziomym i w przekroju, miała wymiary 120 x 180 - 190 cm, głębokość 70 - 71 cm. We wschodniej części jam y natrafiono na bardzo źle zachowane kości nóg. Wyposa żenie zlokalizowane było w centralnej i zachodniej czę ści grobu.
Inwentarz: - niezdobiona amforka z 2 uchami umiesz czonymi powyżej załomu brzuśca; górna część naczynia zniszczona (brak wylewu); barwa powierzchni zewnętrz nej pomarańczowa, przełom zwarty, jednobarwny, glina bez domieszki; wymiary: h (zachowana) - 9 cm, R j-5 cm, R3- 12,7 cm, grubość ścianki — 0,4 cm (ryc. 4: a). Pucha rek moździerzowaty zdobiony na całej niemal powierzchni ornamentem poziomej jodełki; barwa powierzchni ze wnętrznej brunatna, przełom dwubarwny zwarty, glina z domieszką piasku; wymiary: h - 12,2 cm, R j-1 2 cm, R, - 10 cm, grubość ścianki - 0,4 cm (ryc. 4: c). Toporek kamienny o okrągłym obuchu i asymetrycznym przekro ju, otwór przesunięty ku obuchowi, wymiary: 11,2 x 4,7 x
4,4 cm, średnica otworu - 2 ,1 cm (ryc. 4: d). Wiór z krze mienia wołyńskiego barwy oliwkowoszarej o wymiarach: 9 x 3,2 x 0,7 cm (ryc. 4: b).
Grób nr 2
Wkopany był w rowek po południowej stronie kur hanu, zorientowany wzdłuż osi W-E. Jama grobowa pro stokątna w rzucie poziomym i lekko trapezowata w prze kroju miała w stropie wymiary 160 x 280 cm i głębo kość 180-183 cm. W zachodniej części jam y znaleziono toporek k am ienn y i skupisko ludzkich zębów, we wschodniej części kości nóg i naczynia. Kości zacho wały się w bardzo złym stanie.
Inwentarz: - amfora o baniastym brzuścu i lejkowa to rozchylonej szyi z 2 szerokimi uchami największej wydętości brzuśca oraz listwami plastycznymi na brzuś cu i u podstawy szyi (jedna zdobiona nacinaniem), gór na część brzuśca zdobiona pionowym ornamentem jo dełkowym (nad uchami podwójnym), krawędź wylewu zdobiona nacinaniem, barwa powierzchni zewnętrznej pomarańczowobrązowa, przełom jednobarwny, zwarty, glina bez domieszki; wymiary: h - 19,2 cm, R, — 10,4 cm, R 2 - 9,2 cm, R3 - 22 cm. (ryc. 4: i). Pucharek o nisko umieszczonym brzuścu (załom na 1/4 wysokości naczy nia) i wysokiej lejkowato rozchylonej szyi. Zdobiony na
całej powierzchni bogatym ornamentem będącym kom binacją poziomej jodełki i trójkątów; barwa powierzch ni zewnętrznej pomarańczowa, przełom jednobarwny, zwarty, glina bez domieszki; wymiary: h - 15,5 cm, R, —
11,2 cm, R2 — 5 cm, R3 -1 1 ,2 cm, grubość ścianki - 0,5 cm (ryc. 4: j). Toporek kamienny o łódkowatym przekroju podłużnym i okrągłym obuchu, otwór w połowie długo ści okazu; wymiary: 14,5 x 6,1 x 4,8 cm, średnica otwo ru - 2,5 cm (ryc. 4: h).
Grób nr 3
Usytuowany był poza rowkiem, na południe od gro bu nr 2, zorientowany wzdłuż osi W -E . Jama grobowa prostokątna w rzucie poziom ym i w przekroju, miała wymiary: 240 x 160 cm i głębokość 107 -11 0 cm. Kości bardzo źle zachowane. W zachodniej części jam y znale ziono tylko drobne fragmenty kości i 2 skupiska zębów, co wskazuje na pochówek podwójny.
Inwentarz: - fragmenty pierścionka z drutu miedzia nego o przekroju okrągłym. Zawieszka kościana (uszko dzona) o wymiarach 1,9 x 1,1 x 0,8 cm (ryc. 4: e).
Grób nr 4
To niewielki obiekt owalny w zarysie o wymiarach 60 x 100 cm, zorientowany wzdłuż osi N W -SE , wkopa ny w rowek (uchwycono tylko jego spąg na głębokości 60 cm tuż pod warstwą nasypu). W obiekcie znaleziono 3 kręgi ludzkie, a w części wschodniej, która nałożyła się na rowek, siekierę krzemienną. Siekiera ustawiona była pionowo i na poziomie dna jam y znajdowała się tylko jej górna część, reszta tkwiła w rowku, toteż nie można z całą pew nością stwierdzić, że siekiera stanowi inwentarz jamy.
Inwentarz: - siekiera czworościenna o przekroju po przecznym prostokątnym i podłużnym klinowatym, gła dzona przy ostrzu, częściowo gładzony korpus. Wykona na z krzemienia wołyńskiego barwy oliwkowoszarej prze chodzącej w matowo-szarą; wymiary: 10,6 x 5,2 (przy ostrzu) x 2,6 (szerokość obucha) x 1,4 cm (ryc. 4:g).
Analiza materiałów
Badane kurhany nie odbiegają cechami obrządku po grzebowego od innych kurhanów III strefy kultury cerami ki sznurowej. Mimo niemal całkowitego zniwelowania nasypów obydwu obiektów udało się określić ich pierwot ną średnicę. Pod resztką nasypu kopca ze stan. 1 w Wersz- czycy zachował się w dobrym stanie rowek wyznaczający zasięg nasypu o średnicy 8 m. Średnicę drugiego kopca (stan. 37 w Łubczu) wyznacza zasięg dna jam y przykurha- nowej na około 10-11 m. Są to typowe wielkości dla kur hanów tej strefy. Z przebadanych dotąd kurhanów na Grzę dzie Sokalskiej rowki zachowały się w dwu przypadkach (J. Bagińska 1990 s. 22, ryc. B; W. Koman, J. Machnik 1991 s. 10 ryc. 2: 1). Ich średnice wynoszą 7-8 m (Wersz czyca st. 30, Łubcze st. 2 kurhan II), ponieważ jamy przy- kurhanowe zawsze znajdują się w pewnej odległości od rowka, stąd też w przypadku określania zasięgu nasypu według odległości między wewnętrznymi krawędziami jamy, średnica nasypu zwiększa się o 2-3 m.
Cm e n t a r z y s k o k u r h a n o w e k u l t u r y c e r a m i k i s z n u r o w e j n a Gr z ę d z i e So k a l s k i e j 51
Różna jest orientacja grobów. Dominuje kierunek W-E (Werszczyca stan. 1 - grób nr 1, grób nr 2, grób nr 3), choć 2 obiekty zorientowane są wzdłuż osi NW—SE (Wersz czyca stan. 1, grób? nr 4, Łubcze stan. 37 - grób nr 2), 1 wzdłuż osi N -S (Łubcze stan. 37 - grób nr 1). W przy padku grobu nr 3 ze stan. 37 w Łubczu orientacja pozosta je nieustalona, gdyż zarys jamy grobowej jest nieczytelny, a kości i wyposażenie stanowiły koliste skupisko. Sześć z odkrytych grobów to zwykłe groby jamowe z jamami 0 prostokątnym (Werszczyca stan. 1, grób nr 1, 2, 3) lub owalnym (Werszczyca stan. 1 - grób? nr 4, Łubcze stan. 37 - grób nr 1) zarysie. Ich rozmiary i głębokości nie od biegają od średniej tego cmentarzyska. Pewne wątpliwo ści budzi funkcja obiektu nr 4 ze stan. 1 w Werszczycy. Owalny kształt i rozmiary (60 x 100 cm) mogą sugero wać, że jest to grób dziecięcy. W jamie znaleziono 3 kręgi ludzkie oraz siekierę na granicy jam y i rowka, a więc mo gła znaleźć się ona w tym miejscu dzięki przypadkowi, a nie jako dar grobowy. Jest to tym bardziej prawdopo dobne, że groby dziecięce na Grzędzie Sokalskiej pozba wione są wyposażenia. Obecność 3 kręgów w jamie nie jest również argumentem rozstrzygającym, gdyż wskutek intensywnej działalności gryzoni, mogły się tu znaleźć kości z pobliskich grobów nr 1 i 2 (2 zęby znaleziono w obrębie rowka ponad 3 m od najbliższego grobu). Nie można jed nak wykluczyć, że obiekt nr 4 jest jednak grobem dziecię cym wyposażonym w siekierę. Skomplikowaną konstruk cję miał grób nr 2 na stan. 37 w Łubczu. Trapezowata jama wejściowa od strony północno-zachodniej kończyła się krótkim korytarzem prowadzącym do niszy leżącej na osi jamy. Nisza o wysokości 70 cm (strop na głębokości 200 cm), owalna przy dnie rozszerzała się na głębokości 230 cm w niewielki aneks, w którym złożono naczynia.
Szkielety we wszystkich grobach były źle zachowane. W najlepszym stanie były kości z grobu nr 3 na stan. 37 w Łubczu. Należały one prawdopodobnie do 2 lub 3 osob ników (fragmenty czaszek i zębów w 3 skupiskach) zło żonych razem w układzie nieanatomicznym, co wskazuje na wtórny charakter tego pochówku. W grobie nr 1 na tym samym stanowisku szkielet ułożony był w pozycji skur czonej na prawym boku, głową skierowany na północ. W grobie nr 2 (niszowym) znaleziono tylko kilka drob nych fragmentów kości. Nie można wykluczyć, że zmarły był ekshumowany, na takie praktyki wskazuje stos kości w grobie nr 3. Fragmenty kości nóg i zęby z grobów nr 1 1 2 na stan. 1 w Werszczycy sugerują ułożenie zmarłych na boku głowami na zachód. W grobie nr 3 na tym samym stanowisku zęby znaleziono również w zachodniej części jamy, ale ich dwa skupiska świadczyć mogą o pochówku podwójnym.
Inwentarz grobów pozwala odnieść je do kultury ce ramiki sznurowej (Łubcze stan. 37 - grób nr 2, 3, Wersz czyca stan. 1 - grób nr 1, 2, 4) oraz kultury mierzanowic- kiej (KM) (Łubcze stan. 37 - grób nr 1). Trudna do okre ślenia jest pozycja chronologiczna grobu nr 3 ze stan. 1 w Werszczycy wyposażonego jedynie w kościaną ozdobę
i miedziany pierścionek. Takiego inwentarza można ocze kiwać zarówno w najmłodszych grobach KCSz jak i w gro bach KM, aczkolwiek brak naczyń w inwentarzach grobo wych częściej spotyka się w „mierzanowickim” obrządku pogrzebowym. Inwentarz pozostałych grobów ze stan. 1 w Werszczycy wskazuje na ich przynależność do starszej (II) fazy KCSz.
Amforka z grobu nr 1 należy do typu Ib (wg typologii J. Machnika). Najbliższymi analogiami dla niej są amfory z Surmaczówki woj. przemyskie i z kurhanu V w Brzezin kach woj. przem yskie (J. M achnik 1966, tabl. XXI:3, XXIV:4). Amfory typu Ib mają analogię w późnych zespo łach kultury trypolskiej, co wskazuje na ich wczesną metry kę. Pucharek z tego samego grobu należy do typu VIc i rów nież mieści się w tym horyzoncie czasowym. Bardzo zbli żony do opisywanego okazu jest pucharek ze stanowiska 30 w Werszczycy (J. Bagińska, 1990, s. 22, rye. B). Do tej samej fazy chronologicznej należą naczynia z grobu nr 2. Amfora należąca do typu la grupującego amfory „starosz- nurowe’ ’ nawiązuj e do amfor występuj ących na terenie środ kowych i północnych Niemiec (U. Fischer 1969, s. 48-49, ryc. 3, 4). Bardzo podobna amfora znaleziona została na tym cmentarzysku w kurhanie II w Łubczu stan. 1 grób 2 (W. Koman, J. Machnik 1991, s. 10, ryc. 2: 1). Niezwykle bogato zdobiony pucharek typu lic nie ma bliskich analo gii. Pewne nawiązania można znaleźć na naczyniach z tere nu Niemiec, np. pasma trójkątów występują na pucharkach ze stanowiska Gaarzerhof, Kreis Bad Doberan w Meklem burgii (I. Nilius 1981, s. 66, ryc. 3: 3).
Materiał krzemienny i kamienny również należy do star szych inwentarzy kultury ceramiki sznurowej. Toporek z gro bu nr 1 będący formąpośredniąmiędzy typem III i II należy do form długotrwałych, natomiast toporek z grobu nr 2 to łódkowaty okaz zbliżony typologicznie do klasycznych oka zów typu ślężańskiego, które można traktować jako nieco młodszą wersję toporów typu A wg K. Struvego (K. Smu tek 1950, ryc. 1: a). Najbliższą do niego analogią jest topo rek z Kobieli gm. Opatowiec (J. Ścibior 1990, s. 144, ryc. 2: a). Toporek ten mieści się w środkowoeuropejskim hory zoncie KCSz. Do II fazy kultury ceramiki sznurowej należy także siekiera krzemienna z grobu nr 4. Niemal identyczną siekierę znaleziono w grobie nr 2 na stan. 22 w Nedeżowie datowanym na II fazę KCS (J. Bagińska 1993, s. 15, ryc.
IB: 1).
Odmienną pozycję chronologiczną mają zespoły gro bowe ze stan. 37 w Łubczu. W przypadku grobu nr 2 już sama forma (grób niszowy) wskazuje na III fazę KCSz, a więc na czasy rozwoju grupy krakowsko-sandomierskiej. Amfora typu Ha i pucharek typu IVa stanowiące wyposaże nie grobu również mają nawiązania w inwentarzach tej gru py. Najbliższą analogią dla amfory jest naczynie z grobu nr 15 w Złotej woj. Tarnobrzeg, a dla pucharka okaz ze Sko- rowic woj. kieleckie (J. Machnik 1966, tab. VII: 2, XV: 1). Na tę samą fazę należy datować grób nr 3, w którym znale ziono miedziany pierścionek oraz pucharek zbliżony do typu IVa.
W k urhanie ze stan. 37 w Ł u b cz u znaleziono rów nież zespół grobow y kultury m ierzanow ickiej. K u b ek zdo b io ny potrójnym i odciskam i sznura m a ścisłe analogie w m a teriałach fazy p ro to m ierzan o w ick iej. N ie m a l identyczne n aczy n ia znaleziono w grobie n r 59 w Ż em ik ac h G órnych w oj. k ieleckie (A. K em p isty 1978, ryc. 179: 1) oraz w gro bie n r 13 w K ra k o w ie-N o w e j H u cie (koło K o p ca W andy) (R. H achulska-L edw os 1967, tabl. I: 9). N ajb liższą analo
g ią d la top o rk a je s t okaz zn aleziony w S łochach A n n o p o l skich w oj. B iały sto k (J. M a ch n ik 1978, tab. XII: 20).
R e asum ując - k u rh an ze stan. 1 w W erszczycy pow stał w II fazie K C S z, groby ze stan. 37 w Ł u b cz u n a le ż ą do jej III fazy, a grób m ierzanow icki należy do fazy protom ierza- now ieckiej datow anej n a b rąz B A ] w g P. R einecke, a w ięc n a lata 2 3 00-2200 cal B C (S. K adrów , A . i J. M achnikow ie
1992, s. 90).
L i t e r a t u r a
B a g i ń s k a J.
1990 Kurhan kultury ceramiki sznurowej - stan. 30 w Werszczycy gm. Jarczów, Spr. zam.,s. 20-23.
1993 C m entarzysko kurhanow e KCS na Grzędzie
Sokalskiej - stan. 22 w Nedeżowie, gm. Jar czów, Spr. zam., s. 13-15.
H a c h u l s k a - L e d w o s R.
1967 Materiały kultury ceramiki sznurowej odkryte
koło Kopca Wandy, Mat. Arch., t. 8, s. 89-103. F i s c h e r U.
1969 Strichbündelamphoren in der Saalesschnurke
ramik [w:] Die Becherkulturen im Gebiet der DDR und ihre europäischen Beziehungen, Ber lin s. 39-69.
K a d r o w S., M a c h n i k o w i e A. i J.
1992 Iwanowice, stanowisko Babia Góra cz. II. Cmen
tarzysko z wczesnego okresu epoki brązu, Kraków. K e m p i s t y A.
1978 Schyłek neolitu i początek epoki brązu na Wy żynie Małopolskiej w świetle badań nad kop cami, Warszawa.
K o m a n W. , M a c h n i k J.
1991 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych kur
hanu nr II w Łubczu stan. 1, gm. Jarczów, Spr. zam., s. 8-12.
M a c h n i k J.
1966 Studia nad kulturą ceramiki sznurowej w
Ma-łopolsce, Wrocław-Warszawa. 1978 Wczesny okres epoki brązu [w:] PZPol. t. III, s. 9-136. M a c h n i k J., Ś c i b i o r J.
1991 Die Chronologie der Schnurkeram ikkultur in
Südostpolen, [w:] Die kontinentaleuropäischen Gruppen der Kultur mit Schnurkeramik, Pra ha—Śtirin 01-06.10.1990, Die Chronologie der regionalen Gruppen, Zusammenfassungen, Fre iburg i. Br., s. 45-54.
N i 1 i u s I.
1981 Beitrag zur Stellung der Einzelgrabkultur in
M ecklenburg, „Jahresschrift für Mitteldeutsche Vorgeschichte”, t. 64, s. 63-87.
S m u t e k K.
1950 Ś lężańskie topory bojow e, ZOW, R. 19, s.
156-159. Ś c i b i o r J.
1990 Znalezisko grobowe KCS z Kobieli, woj. Kiel
ce, Spr. Arch., t. 42, s. 141-149.
Jo l a n t a Ba g i ń s k a
Ba r r o w Ce m e t e r i e s o f t h e Co r d e d W a r e C u l t u r e a t Gr z ę d a So k a l s k a; Si t e s 3 7 a t Łu b c z e a n d 1 a t W e r s z c z y c a, Za m o ś ć Vo i v o d s h i p
In 1996 excavations o f further barrows o f the Corded Ware culture were carried out in Grzęda Sokalska; sites 37 at Łubcze and 1 at Werszczyca, Jarczów commune.
The barrow at site 37 in Łubcze contained 2 graves o f that culture belonging to phase III o f its chronology, and a Mierzano- wice culture grave datable to the proto-Mierzanowice phase. The ceramics from the graves belonging to the Corded Ware culture (amphorae o f type Ila and small beakers o f type IVa according to the typology proposed by J. Machnik) are analogical to the items in the inventories from the Rraków-Sandomierz group. The niche form o f grave No. 2 also points to its chronological affinity to this group. Another supporting evidence for dating the grave invento ries to phase III o f the Corded Ware culture is provided by the copper ring from grave No. 3.
For the Mierzanowice culture grave, it is the cup ornamented with prints o f a triple cord which constitutes a precise chronologi
cal indicator. Vessels characterised by such ornamentation occur in the oldest phase o f this culture. The time span o f this phase, called the proto-Mierzanowice, has been precisely determined for the phase BA1 after P. Reinecke, that is, 2300-2200 cal. BC, in the studies o f S. Kadrow on the materials from Iwanowice.
The ceramic inventory from the graves at site 1 in Wersz czyca (amphorae la, lb and small beakers lie, Vic) can be rela ted to the central European Horizon o f the Corded Ware culture, that is, within phase II. The flint and stone artefacts from these graves also represent earlier forms. The interpretation o f the fur niture from grave No. 3, which consists o f a bone pendant and a copper ring, is somewhat problematic. Such inventory can be ascribed either to the youngest phase o f the Corded Ware cultu re or to the Mierzanowice culture. Although the grave furniture o f the latter is more often deprived o f ceramics.
Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. II, 1997
D r u g i s e z o n b a d a ń k u r h a n u k u l t u r y t r z c i n i e c k i e j - „ S z w e d z k a M o g i ł a” w m i e j s c o w o ś c i Z i e n k i, w o j. c h e ł m s k i e
An d r z e j Br o n ic k i
Zakres prac w sezonie 1996 obejm ow ał przeko panie ostatniej (SE) ćw iartki kopca, poznanie zasięgu cm entarza nowożytnego oraz zrekonstruowanie obiek tu na podstaw ie danych uzyskanych w czasie badań. Plan nakreślony przed w ykopaliskam i został w cało ści zrealizowany.
W szystkie w ażniejsze obserw acje i wnioski z nich płynące, zaw arte w spraw ozdaniu z pierw szego sezo nu (A. Bronicki 1996) zostały potw ierdzone w czasie prac tegorocznych.
Kurhan pierw otnie m iał około 12-13 m średnicy i około 3 m w ysokości. N iestety nie natrafiono na szczątki ludzkie, które m ożnaby wiązać z m omentem sypania kopca p rzez ludność kultury trzcinieckiej. Wydaje się jednak, że prostokątna jam a o płaskim dnie i rozm iarach m ogących pom ieścić dorosłego człow ie ka, zorientow ana w kierunku NE-SW , zlokalizow ana przed rokiem w I-ej ćw iartce w pobliżu w ierzchołka kopca, a wybrana w sezonie 1996, mogła być miejscem pierw otnego pochów ku szkieletow ego, który zupełnie się rozłożył w piaszczystym środow isku. Dno jam y znajdow ało się znacznie poniżej pierw otnego hum u su. G robów now ożytnych w tej części kopca aż tak głęboko nie kopano. Za starożytną m etryką jam y prze mawia nietypow a dla pochów ków nowożytnych orien tacja oraz brak jak ich k o lw iek szczątków kostnych. Gdyby był to kolejny grób sprzed około 300-tu lat, to kości zachow ałyby się przynajm niej częściowo. Był to jedyny „pusty” grób znaleziony w Zienkach.
Zabytków ruchom ych kultury trzcinieckiej pozy skano niezbyt wiele. Są to ułamki ceram iki i nieco m a
teriału krzem iennego (ryc. 1: 1-3). Nie odkryto kolej nych przedm iotów stanow iących w yposażenie grobo we. Znaleziono natom iast nieco ceram iki nowożytnej (ryc. 1: 4-6).
Dzięki w yeksplorow aniu w ykopów sondażowych zgodnie z podstaw ow ym i kierunkam i geograficznym i udało się określić zasięg cm entarza nowożytnego. Zaj m ow ał on tere n o p ro m ien iu 15-20 m m ierząc od w ierzchołka kopca. Nie stw ierdzono śladów ogrodze nia cmentarza, trudno też jednoznacznie określić kszta łt zajętej przez cm entarz parceli (prostokątna, elipso- w ata czy nieregularna). W sum ie odsłonięto ponad 50 kolejnych pochówków. Jak poprzednio pow tórzyły się ich orientacja, układ rąk, w ystępow anie szczątków tru m ien oraz - z jednym w yjątkiem - brak w yposażenia grobowego. W pobliżu czaszki w jednej z jam grobo w ych zn aleziono dw ie złączo n e ze so bą m onety - pierw sze i jedyne tego typu znalezisko! Są to szeląg ryski z nieczytelnym aw ersem i szeląg litewski (bora- tynka) Jana K azim ierza. B o ratynka datuje grób na początek drugiej połow y X V II w. Monety, ja k rów nież fragm enty ceram iki n ow ożytnej, d atu ją okres funkcjonow ania cm entarza na drugą połow ę XVII w. do, być może, początków X VIII w. M ógł więc on funk cjonow ać w czasie potopu szw edzkiego, co m a od zw ierciedlenie w jeg o dzisiejszej nazwie.
Kości wydobyte w czasie w ykopalisk, po przepro w adzeniu ekspertyzy antropologicznej w Katedrze An tropologii U niw ersytetu Ł ódzkiego, zostały pow tór nie pogrzebane pod nasypem odtw orzonego kopca, we wspólnej m ogile.
Li t e r a t u r a
B r o n i c k i A.
1996 Kurhan kultury trzcinieckiej „Szwedzka M ogi
ła ” w m iejscow ości Zienki, gm. Sosnowica, woj. chełmskie, APŚ, t. 1, s. 59-61.
Ryc. 1. Zienki - „Szwedzka M ogiła”, gm. Sosnowica. Zabytki z kurhanu: 1- rylec odłupkowy, krzemień „rejowiecki” ; 2, 3 - ułamki naczyń kultury trzcinieckiej; 4-6 - ułamki naczyń nowożytnych. Rys. Anna Bronicka.
