Ocena postawy lekarzy stomatologów wobec pacjentów zakażonych HIV

(1)

PRACA ORYGINALNA

FORUM ZAKAŻEŃ 2016;7(1):9–12

MARTYNA BIAŁA1_{| MICHAŁ BIAŁY}2_{| EDYTA LELONEK}3_{| MAŁGORZATA INGLOT}4_{| BRYGIDA KNYSZ}4

OCENA POSTAWY LEKARZY STOMATOLOGÓW WOBEC PACJENTÓW

ZAKAŻONYCH HIV

ASSESSMENT OF DENTISTS' GENERAL ATTITUDE TOWARDS HIV-INFECTED PATIENTS

STRESZCZENIE: Wstęp Osoby HIV(+) podczas wizyt w gabinetach stomatologicznych nie-chętnie przyznają się do zakażenia wirusem, gdyż obawiają się odmowy przyjęcia. Natomiast lekarze stomatolodzy mają obawy związane z ryzykiem zainfekowania w trakcie leczenia pa-cjenta z HIV. Wydaje się, że ciągle wśród personelu medycznego wiedza na temat ryzyka zaka-żenia wirusami przenoszonymi drogą naruszenia ciągłości tkanek jest niezadowalająca. Skut-kuje to odmową leczenia stomatologicznego osób zakażonych HIV. Cel pracy Celem niniejszej pracy była ocena postawy stomatologów wobec zakażonych pacjentów oraz wiedzy lekarzy dentystów na temat postępowania poekspozycyjnego. Materiał i metody Badanie ankietowe przeprowadzono w grupie 374 stomatologów. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycz-nej. Wyniki Blisko 26% stomatologów zadeklarowało, że w czasie swojej praktyki dentystycz-nej zostało poinformowanych przez pacjenta o zakażeniu HIV. W tej grupie 9% respondentów przyznało, iż odmówiło leczenia osobie z tym wirusem. 63% badanych obawia się zakażenia HIV w gabinecie stomatologicznym, a blisko 46% ankietowanych było zdania, że osoby z HIV powinny być leczone w specjalnych gabinetach. Jedynie 36% dentystów stwierdziło, że słusz-ne jest prawo do utrzymywania anonimowości osób zakażonych. Blisko 92% stomatologów przyznało, iż w czasie ich pracy doszło do skaleczenia (zakłucia) narzędziem zanieczyszczonym krwią. Prawidłowy schemat postępowania poekspozycyjnego został wskazany przez 67% ba-danych. Wnioski Pomimo znacznie większej świadomości i wiedzy na temat HIV wśród lekarzy, wciąż obserwuje się trudności w komunikacji na linii lekarz–pacjent. Częste skaleczenia i zakłu-cia sprawiają, że zakażenia krwiopochodne HIV muszą być traktowane jako potencjalne ryzyko w każdej praktyce stomatologicznej.

SŁOWA KLUCZOWE: ekspozycje zawodowe, HIV, zakażenia

ABSTRACT: Introduction Patients are reluctant to admit they are HIV-positive during den-tal visit, because they fear refusal of treatment. In addition, dentists may be afraid about the risk of HIV infection during treatment of seropositive patients. It seems that knowledge about the risk of virus transmission after occupational exposure to potentially infectious material, is still unsatisfactory in many cases. This can lead to refusal of treatment of HIV-positive patient. Aim The aim of this study was to determine dentists’ general attitude to HIV infected patients and examine dentists’ knowledge about post-exposure procedures. Material and methods In study took part 374 dentists. The questionnaire survey results were statistically analyzed. Re-sults Nearly 26% of dentists have been informed by patients about HIV infection. In this gro-up, 9% of respondents admitted they refused to treat HIV-positive patients. Nearly 63% of den-tists indicated that they are afraid of HIV transmission in the dental practice. About 46% of re-spondents said that HIV-positive patients should be treated in special clinic. Only 36% of den-tists answered it is right that HIV-positive patients can decide whether they inform them about

1 Studenckie Koło Naukowe Chorób Zakaźnych, Chorób Wątroby i Nabytych Niedoborów Odpornościowych Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu 2 Katedra i Zakład Protetyki Stomatologicznej

Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu 3 Katedra i Klinika Dermatologii,

Wenerologii i Alergologii Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu

4 Katedra i Klinika Chorób Zakaźnych, Chorób Wątroby i Nabytych Niedoborów Odpornościowych Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu

} MARTYNA BIAŁA

Studenckie Koło Naukowe Chorób Zakaźnych, Chorób Wątroby i Nabytych Niedoborów Odpornościowych, Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu, ul. Koszarowa 5, 51-149 Wrocław, e-mail: biala.martyna@interia.pl

Wpłynęło: 16.11.2015 Zaakceptowano: 28.12.2015 DOI: dx.doi.org/10.15374/FZ2015065

Artykuł jest dostępny na zasadzie dozwolonego użytku osobistego. Dalsze rozpowszechnianie (w tym umieszczanie w sieci) jest zabronione i stanowi poważne naruszenie przepisów prawa autorskiego oraz grozi sankcjami prawnymi.

(2)

10 © Evereth Publishing, 2016 FORUM ZAKAŻEŃ 2016;7(1)

seropositivity. Nearly 92% of respondents admitted that they injured during dental practice. About 67% of dentists correctly indicated post-exposure procedures. Conclusions Despite greater HIV/AIDS awareness and knowledge among dentists, there are still observed difficul-ties in communication between doctors and HIV-positive patients. Frequent injuries among dentists cause HIV infection as a potential risk in every dental practice.

KEY WORDS: HIV, infection, occupational exposure

WSTĘP

Jama ustna może być miejscem rozwoju chorób in-fekcyjnych, zmian nowotworowych związanych z AIDS (ang. acquired immunodeficiency syndrome) oraz występo-wania działań niepożądanych terapii HAART (ang. highly active antiretroviral therapy). Według Pattona i wsp. zmiany te obserwuje się u 30–80% osób zakażonych HIV (ang. hu-man immunodeficiency virus) [1]. Pacjenci statystycznie częściej trafiają do gabinetów dentystycznych aniżeli do le-karza pierwszego kontaktu, dlatego należy podkreślić zna-czącą rolę stomatologów w wykrywaniu oraz diagnostyce zmian w jamie ustnej. Jednakże, pomimo znacznie większej świadomości i wiedzy na temat HIV wśród lekarzy, wciąż obserwuje się trudności w komunikacji na linii lekarz–pa-cjent. Stomatolodzy mają obawy związane z ryzykiem za-każenia w trakcie leczenia osoby z HIV. Wprowadzenie w placówkach służby zdrowia w Polsce zasad postępowania po ekspozycji na wirusy HIV i HBV (ang. hepatitis B virus) spowodowało wzrost liczby poszkodowanych pracowników służby zdrowia, zgłaszających się w wyniku zakłucia lub za-chlapania błon śluzowych i spojówek materiałem biologicz-nym. Fakt ten świadczy o poprawie świadomości związa-nej z ryzykiem zakażenia oraz o potrzebie podjęcia postę-powania prewencyjnego. Jednakże wydaje się, że nadal wie-dza na temat ryzyka zainfekowania wirusami przenoszony-mi drogą naruszenia ciągłości tkanek wśród personelu me-dycznego – w tym stomatologów – jest w wielu przypadkach niezadowalająca. Może to prowadzić do odmowy leczenia stomatologicznego pacjenta z wirusem HIV.

Praca w gabinecie dentystycznym wiąże się z używa-niem ostrych narzędzi, niejednokrotnie małych rozmiarów (np.: igła do iniekcji, narzędzia kanałowe, skalpel, dźwignia Beina). Dość powszechnym zjawiskiem są przypadkowe za-kłucia lub skaleczenia ostrymi przedmiotami. Stomatolo-dzy są grupą szczególnie narażoną na kontakt z krwią pa-cjentów, co stwarza ryzyko zakażeń HBV, HCV (ang. hepa-titis C virus) oraz HIV [2]. Odmowa leczenia osoby HIV(+) nie eliminuje ryzyka ekspozycji, bowiem zakażeni często nie przyznają się do choroby w obawie przed odmową leczenia lub przed ujawnieniem zakażenia.

Celem pracy była ocena postawy stomatologów w sto-sunku do pacjentów zakażonych HIV oraz wiedzy denty-stów na temat postępowania poekspozycyjnego.

MATERIAŁ I METODY

Badanie było prowadzone od grudnia 2014 roku do stycz-nia 2015 roku. Dane zbierano przy pomocy autorskiego kwe-stionariusza umieszczanego na forach i portalach skierowa-nych do lekarzy stomatologów. Ankieta składała się z dwóch części, obejmujących 10 pytań zamkniętych. W pierwszej części oceniano postawę dentystów wobec pacjentów za-każonych HIV (Tabela 1). W drugiej części pytania doty-czyły częstości ekspozycji w gabinetach stomatologicznych. Należało również wskazać, spośród pięciu wariantów, wła-ściwy schemat postępowania poekspozycyjnego. W anoni-mowym badaniu ankietowym wzięło udział 374 dentystów, w tym 213 kobiet (57%) oraz 161 mężczyzn (43%). Uzyska-ne wyniki poddano analizie statystyczUzyska-nej z użyciem testu chi-kwadrat (χ2_{). Przyjęto poziom istotności}p<0,05,

wska-zujący na istnienie statystycznie istotnych zależności.

WYNIKI

Blisko 26% badanych stomatologów zadeklarowało, iż w czasie swojej praktyki dentystycznej zostali poinformo-wani przez pacjenta o zakażeniu HIV (p<0,001). Spośród tej grupy 9% respondentów przyznało, iż odmówiło lecze-nia osobie z wirusem HIV. Analiza statystyczna z użyciem testu niezależności chi-kwadrat wykazała, iż mężczyźni czę-ściej (niż kobiety) odmawiali przyjęcia osoby zakażonej

(p=0,008). Ponad 63% badanych stomatologów przyznało,

że obawia się zakażenia HIV w gabinecie stomatologicznym (p<0,001). Blisko 46% respondentów było zdania, że osoby

Wybrane pytania Tak (%)

Czy zdarzyło się kiedykolwiek w czasie praktyki stomatologicz-nej, że pacjent poinformował Pana/Panią o zakażeniu HIV?

26

Czy odmówił Pan/Pani przyjęcia pacjenta zakażonego HIV? 9

Czy obawia się Pan/Pani zakażenia HIV w gabinecie stomatolo-gicznym?

63 Czy uważa Pan/Pani, że osoby zakażone HIV powinny być leczo-ne w specjalnie przygotowanych do tego jednostkach?

46 Czy uważa Pan/Pani, że słuszne jest prawo do utrzymywania anonimowości osób zakażonych HIV?

36

Tabela 1. Wyniki przeprowadzonego kwestionariusza.

(3)

11 © Evereth Publishing, 2016

FORUM ZAKAŻEŃ 2016;7(1)

z tym wirusem powinny być leczone w specjalnych gabine-tach. Jedynie 36% zaznaczyło odpowiedź o słuszności pra-wa do utrzymypra-wania anonimowości osób zakażonych HIV (p<0,001). Blisko 92% ankietowanych przyznało, iż w cza-sie ich praktyki zawodowej miał miejsce incydent skale-czenia lub zakłucia narzędziem zanieczyszczonym krwią

(p<0,001). Prawidłowy schemat postępowania

poekspozy-cyjnego został wskazany przez 67% badanych (p<0,001). Je-dynie 2,6% respondentów przyznało, że zgłosiło się po eks-pozycji do poradni specjalistycznej (p<0,001).

OMÓWIENIE

Na świecie żyje około 35 milionów osób z HIV/AIDS [3]. Według danych Narodowego Instytutu Zdrowia Publicz-nego, w Polsce odnotowano 18 646 osób zakażonych HIV (za okres od 1985 roku, będącego początkiem epidemii, do 31 grudnia 2014 roku). Stwierdzono 3200 zachorowań na AIDS oraz 1288 zgonów [4]. Liczba osób zakażonych HIV wciąż wzrasta. Szacuje się, iż w Polsce od 50 do 75% chorych jest nieświadomych swojego zakażenia [5]. Wynika to z małej liczby badań przesiewowych. Wielu naukowców zajmujących się problematyką AIDS za obiecujące miejsca wykonywania szybkich testów przesiewowych uważa gabi-nety stomatologiczne [6]. Gabinet dentystyczny może być dobrym (choć jak dotąd pomijanym) miejscem przepro-wadzania szybkich testów przesiewowych w kierunku HIV u osób z grupy wysokiego ryzyka, a także osób wolnych od objawów, ale będących nosicielami wirusa [6]. Z jed-nej strony pacjenci statystycznie częściej trafiają do stoma-tologa, aniżeli do lekarza pierwszego kontaktu, dlatego na-leży zwrócić uwagę na potencjalnie istotną rolę dentystów w diagnostyce zakażeń HIV. Z drugiej strony badanie wła-sne wskazuje na trudności w relacji pomiędzy stomatolo-gami a osobami zakażonymi. W niniejszej pracy zwrócono uwagę na niski odsetek stomatologów, którzy zostali poin-formowani przez pacjenta o zakażeniu HIV. Może to wyni-kać z obawy przed odmową leczenia albo wcześniejszą od-mową w innym gabinecie stomatologicznym. Badanie an-kietowe przeprowadzone przez Giuliani i wsp. wśród osób zakażonych HIV wykazało, iż spośród 630 osób korzysta-jących z opieki dentystycznej, aż 209 badanych (33,2%) nie przyznało się do zakażenia, a w grupie chorych, którzy po-informowali lekarza o chorobie, 56 osób spotkało się z od-mową leczenia [7].

Odmowa świadczenia pomocy niejednokrotnie wiąże się z obawą przed zakażeniem. W badaniu własnym 67% re-spondentów przyznało, że obawia się zakażenia HIV w wy-niku ekspozycji; podobne wyniki uzyskano w grupie duń-skich stomatologów [8]. Warto zwrócić również uwagę na fakt, iż 46% dentystów uważa, że pacjenci HIV(+) powin-ni być leczepowin-ni w specjalnych gabinetach. Dla porównapowin-nia

wyniki badania Scheutza dowodzą, iż aż 67% responden-tów jest zdania, że osoby zakażone HIV powinny leczyć się w przygotowanych do tego specjalnie jednostkach [8]. Sto-matolodzy mają etyczny obowiązek zapewnić świadczenia pacjentom zakażonym HIV. Jednakże badania Prabhu i wsp. dowiodły, iż pomimo dobrej znajomości tematyki HIV/ AIDS, wielu lekarzy tej specjalności wyraziło wahania do-tyczące leczenia grupy pacjentów zakażonych [9]. Wynika to z tego, że wiedza sama w sobie nie zmienia nastawienia większości pracowników służby zdrowia w nawiązywaniu relacji z pacjentami HIV(+).

Należy zaznaczyć, że odmowa przyjęcia osoby będącej nosicielem wirusa nie eliminuje ryzyka ekspozycji. Warto podkreślić, iż średnie ryzyko zakażenia w następstwie ska-leczenia (zakłucia) narzędziem zanieczyszczonym zakażoną HIV krwią wynosi 0,32%, a na skutek kontaktu błon śluzo-wych z zakażoną krwią – 0,09% [10]. Dla porównania ryzy-ko zainferyzy-kowania w przypadku HBV wynosi 6–30%. Kon-trowersje wzbudza również prawo do utrzymywania ano-nimowości nosicieli wirusa HIV. W myśl tej zasady każdy pacjent trafiający do gabinetu stomatologicznego powinien być traktowany jako osoba potencjalnie zakaźna. Z jednej strony chory nie ma obowiązku informowania lekarza o no-sicielstwie wirusa. Z drugiej zaś strony, informacja o zakaże-niu może być przydatna dla stomatologa ze względu na od-mienność postępowania z pacjentem HIV(+), czego przy-kładem może być gorsze gojenie się ran w tej grupie cho-rych. Dodatkowo istnieją osoby nieświadome swojego za-każenia, które na pytanie o infekcję HIV odpowiedzą ne-gatywnie. Biorąc pod uwagę wysoki w Polsce odsetek osób nieświadomych nosicielstwa wirusa, istnieje duże prawdo-podobieństwo, że trafią między innymi do gabinetu stoma-tologicznego i będą traktowane jako osoby niezakażone.

Prawie wszyscy lekarze, którzy wzięli udział w ankie-cie prezentowanej w niniejszej pracy (92%), ulegli w cza-sie swojej pracy zawodowej ekspozycji. Badanie Khadera i wsp. wykazało, iż – spośród 170 badanych stomatologów – 113 (66,5%) uległo ekspozycji zawodowej w ciągu ostat-nich 12 miesięcy pracy [11]. Autorzy ci wykazali również istnienie związku pomiędzy częstością ekspozycji a licz-bą przyjmowanych osób – do zakłucia dochodziło częściej, gdy lekarz przyjmował dziennie dużą ilość pacjentów. Nie-pokojący jest fakt, iż jedynie 2,6% respondentów zgłosiło się po ekspozycji do poradni specjalistycznej. Według badań Krzowskiej-Firych i wsp., na 206 pracowników służby zdro-wia konsultowanych w latach 2011–2012, którzy ulegli eks-pozycji zawodowej, lekarze stomatolodzy stanowili jedynie 3,9% [12]. Podobne wyniki uzyskano w badaniach przepro-wadzonych w Holandii [13]. Wskazuje to na fakt, iż – po-mimo bardzo częstych ekspozycji zawodowych – niewie-lu stomatologów zgłasza się do poradni specjalistycznych. Lekarze dentyści w wielu sytuacjach są narażeni na kontakt z krwią pacjenta. Częste skaleczenia i zakłucia w praktyce

(4)

12 © Evereth Publishing, 2016 FORUM ZAKAŻEŃ 2016;7(1)

stomatologicznej sprawiają, iż ważne jest posiadanie odpo-wiedniej wiedzy dotyczącej postępowania poekspozycyjne-go. Według Shaghaghian i wsp. taka wiedza wśród denty-stów jest niewystarczająca [14]. Tylko 53% badanych wska-zało prawidłowy schemat postępowania poekspozycyjnego. Dla porównania w badaniach zaprezentowanych w niniej-szej pracy wynik ten wyniósł 67%. Al Muzaini i wsp. uwa-żają, że wiedza o postępowaniu poekspozycyjnym powinna być rozpowszechniona również wśród asystentek stomato-logicznych [15]. Autorzy ci wykazali także, iż występuje wie-le niejasnych kwestii związanych z tą tematyką.

WNIOSKI

Pomimo znacznie większej świadomości i wiedzy na te-mat HIV wśród lekarzy, wciąż obserwuje się trudności w na-stawieniu i otwartej komunikacji na linii lekarz–pacjent.

Częste skaleczenia i zakłucia sprawiają, iż zakażenia krwiopochodne HIV muszą być traktowane jako potencjal-ne ryzyko w każdej praktyce stomatologiczpotencjal-nej.

Konieczne jest stałe poszerzanie wiedzy wśród personelu medycznego na temat zakażeń przenoszonych drogą naru-szenia ciągłości tkanek (w tym HIV) i postępowania po eks-pozycji.

KONFLIKT INTERESÓW: nie zgłoszono.

PIŚMIENNICTWO

1. Patton LL, McKaig R, Strauss R, Rogers D, Eron JJ Jr. Changing prevalence

of oral manifestation of human immuno-deficiency virus in the era of pro-tease inhibitor therapy. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2000;89(3):299– 304.

2. Dobrakowski R, Hałoń A, Simon K. Aspekty prawne i etyczne

opie-ki stomatologicznej nad pacjentami zakażonymi HIV. Dent Med Probl 2005;42(3):399– 403.

3. Global Health Observatory Data HIV/AIDS. World Health Organization

(onli-ne); http://www.who.int/gho/hiv/en/

4. Dane epidemiologiczne – Polska. HIV i AIDS w Polsce – dane od początku

epidemii (1985 r.) do 31 grudnia 2014 roku. Krajowe Centrum ds. AIDS (onli-ne); http://www.aids.gov.pl/hiv_aids/450/

5. Gąsiorowski J, Knysz B, Łapiński Ł. Zakażenie HIV. Poradnictwo

Okołotesto-we. Kompendium dla Lekarzy i Osób Pracujących w Punktach

Konsultacyj-no-Diagnostycznych. 1st _{edn. Medpharm, Wrocław, 2010.}

6. Abel SN, Parish CL, Metsch LR. Testy i badania przesiewowe w kierunku HIV

w gabinecie stomatologicznym. Implants 2013;2:32– 34.

7. Giuliani M, Lajolo C, Rezza G et al. Dental care and HIV-infected individuals: are

they equally treated? Community Dent Oral Epidemiol 2005;33(6):447– 453.

8. Scheutz F. Dental care of HIV-infected patients: attitudes and behavior

among Danish dentists. Commun Dent Oral Epidemiol 1998;17(3):117– 119.

9. Prabhu A, Rao AP, Reddy V, Krishnakumar R, Thayumanavan S, Swathi SS.

HIV/AIDS knowledge and its implications on dentists. J Nat Sci Biol Med 2014;5(2):303– 307.

10. Rogowska-Szadkowska D, Stanisławowicz M, Chlabicz S. Risk of needle stick

injuries in health care workers: bad habits (recapping needless) last long. Prz Epidemiol 2010;64(2):293– 295.

11. Khader Y, Burgan S, Amarin Z. Self-reported needle-stick injures among

den-tists in north Jordan. East Mediterr Health J 2009;15(1):185– 189.

12. Krzowska-Firych J, Kozłowska A, Stempkowska J, Snopek K, Khan B, Smel-cerz J. Occupational exposure to blood and body fluids among health care workers in Lublin province (eastern Poland) in 2011– 2012. Post Nauk Med 2014;27(11):740– 743.

13. van Wijk PT, Schneeberger PM, Heimeriks K et al. Occupational blood

expo-sure accidents in the Netherlands. Eur J Public Health 2010;20(3):281– 287. 14. Shaghaghian S, Pardis S, Mansoori Z. Knowledge, attitude and practice of

dentists towards prophylaxis after exposure to blood and body fluids. Int J Occup Environ Med 2014;5(3):146– 154.

15. Al Muzaini AA, Yahya AS, Ellepola AN, Sharma PN. HIV/AIDS: dental assi-stants’ self-reported knowledge and attitudes in Kuwait. Int Dent J 2015; 65(2):96– 102.