AbSTRACT
DOI: https://doi.org/10.12797/Politeja.14.2017.49.04
Joanna ORZECHOWSKA-WACŁAWSKA Uniwersytet Jagielloński w Krakowie
joanna.orzechowska-waclawska@uj.edu.pl
NARóD, NARODOWOść, NACJONALIZM
WE WSPóŁCZESNEJ EUROPIE
BASKIJSKIE I KATALOńSKIE NARRACJE TOżSAMOśCIOWE
Nation, Nationality and Nationalism in Contemporary Europe. Basque and Catalan Identity Narratives
This article explores the identity processes that are currently taking place in the Basque Country and Catalonia. Its main focus is the Basque/Catalan identity which is understood as a form of local, regional and/or national form of collec-tive identification. In particular, the paper analyzes how contemporary Basques and Catalans define, declare and manifest their collective identity, whether they see it as a national identity (or not), and what the political implications of these identity choices are. Based on the results deriving from the latest research on self-identification of the members of the Basque and Catalan society, this arti-cle explores the relationship between 1) Basque/Catalan local identity, which is a wide category that encompasses various forms of socio-cultural identifica-tion, 2) Basque/Catalan national identity, which is based on the conviction that Basques/Catalans are not just nationalities (have important and particular social and cultural features), but they are in fact nations of their own (this identity has therefore an important political dimension), and 3) Basque/Catalan national-istic identity, which is understood as a form of identity, that resides on the be-lief that the Basques and Catalans constitute separate national communities, and this very fact is used to fuel certain rhetoric and ideology: separate nationhood becomes the basic element of identification and social mobilization.
Key words: nationalism, nation, identity, Basques, Catalans
WPROWADZENIE
Baskowie i Katalończycy są jednymi z najbardziej znanych „narodów zależnych” współ-czesnej Europy. Zamieszkują terytoria południowej Francji i północnej Hiszpanii, po dwóch stronach Pirenejów: ziemie katalońskie rozciągają się na północnym wschodzie Półwyspu Iberyjskiego nad Morzem Śródziemnym, tereny baskijskie leżą po przeciw-nej (zachodniej) stronie pasma górskiego nad Zatoką Biskajską. Cechą wyróżniającą Basków i Katalończyków jest niezwykle silne poczucie tożsamości grupowej i relatyw-nie trwały oraz explicite deklarowany sentyment narodowy i nacjonalistyczny. Choć
rzeczywistość prawna Hiszpanii definiuje ich jako narodowość, sami Baskowie i Kata-lończycy często mówią o sobie jako o narodzie. To przekonanie o istnieniu baskijskiej i katalońskiej wspólnotowości n a r o d o w e j, a nie jedynie etnicznej czy n a r o d o w o -ś c i o w e j, bierze się z szeregu dystynktywnych dla obu grup, a różniących je od innych narodów Europy, cech kulturowych.
Pośród baskijskich i katalońskich wyróżników kulturowych najważniejsze miejsce zajmuje dziś język. Euskera, czyli język baskijski, choć nie jest powszechnie używany, ma dla Basków istotny wymiar symboliczny. Wynika to w dużej mierze z jego wyjąt-kowości: euskera nie jest podobna do żadnego innego nowożytnego języka świata, a jej pochodzenie – tak jak i pochodzenie Basków – do dziś pozostaje nieznane. Językiem narodowym Katalończyków jest z kolei należący do rodziny języków romańskich język kataloński, który – w odróżnieniu od euskera – posiada długie i bogate tradycje literac-kie. Obydwa języki są drugimi, obok hiszpańskiego, językami oficjalnymi używanymi na terenie baskijskiej i katalońskiej wspólnoty autonomicznej. Prócz języka obie grupy posiadają także własne zwyczaje, tradycje, sporty i tańce. Mają wreszcie swoją histo-rię (narodową), bohaterów, symbole (narodowe), w tym flagę, a także święta (narodo-we) – w Kraju Basków Aberri Eguna przypada na Niedzielę Wielkanocną, zaś
kataloń-ska Diada obchodzona jest 11 września.
Swoistość kulturowa obu społeczności i ich przywiązanie do idei samorządności znajdują odzwierciedlenie w konkretnych postulatach na rzecz ich ekonomicznego i politycznego samostanowienia. W dyskursie publicznym postulaty te zwykle utoż-samiane są z baskijskimi i katalońskimi dążeniami niepodległościowymi, przy czym koniecznie trzeba podkreślić, że paleta rozwiązań politycznych dotyczących relacji między terytoriami Basków i Katalończyków a Hiszpanią i Francją, a także poparcie społeczne dla tych rozwiązań są bardzo zróżnicowane i nie dają się sprowadzić jedy-nie do scenariusza secesyjnego. Fakt, że zwykle mowa o separatystycznych dążeniach obu społeczności, wynika z problematyczności takich działań: potencjalne oderwanie się Kraju Basków czy Katalonii, a więc regionów o silnej gospodarce i długich trady-cjach samorządowych, stanowi wyzwanie nie tylko dla Hiszpanii i Francji, lecz także dla innych państw europejskich. Powszechna jest obawa o wystąpienie efektu domi-na, a więc o stworzenie impulsu mogącego wywołać podobne zmiany i dążenia poli-tyczne w innych narodach-regionach Europy. Siłę takich międzynarodowych powią-zań dobrze uwidoczniło szkockie referendum niepodległościowe z 2014 r., gdy głośno
stawiano pytania o Katalonię, a teraz jest to bardzo widoczne w kontekście planowane-go na jesień 2017 r. referendum niepodległościoweplanowane-go w Katalonii1, gdy wracają pytania
o Szkocję i Kraj Basków.
Kwestia politycznej przyszłości ziem baskijskich i katalońskich nie tylko jest istot-na z punktu widzenia bieżącej i przyszłej polityki, lecz stanowi także ciekawy i ważny problem badawczy. To tematyka, która często przedstawiana jest w sposób uproszczo-ny, nieoddający istoty lokalnych relacji społecznych, politycznych i ekonomicznych. Bardzo często (i niesłusznie) nacjonalizmy Basków i Katalończyków opisywane są jako ruchy i ideologie relatywnie jednorodne: przykład Basków służy do pokazania separa-tystycznego „gorącego” nacjonalizmu peryferyjnego, akceptującego przemoc; przykład kataloński z kolei traktowany był długo jako egzemplifikacja nacjonalizmu kulturowe-go, wręcz niepolitycznekulturowe-go, bo formułującego swoje cele w przestrzeni kultury i polityki językowej, nie zaś polityki zewnętrznej2. W tym duchu mówiono nawet o r e g i o n a l i
-z m i e (nie nacjonali-zmie) katalońskim, -zgodnie -z -założeniem, że o ile nacjonali-zm jest ekskluzywny i polityczny, o tyle regionalizm jest inkluzywny i nastawiony na realizację celów kulturowych.
Istnieją co najmniej dwa problemy wynikające z takiego rozumowania. Pierwszym jest spłycenie istoty nacjonalizmu baskijskiego i katalońskiego i podporządkowanie go jednej linii programowej. W rzeczywistości w tamtejszej przestrzeni społecznej nacjonalizm funkcjonuje jako szeroka platforma ideowo-programowa, akomodująca różne wrażliwości i różne postulaty. Punktem wspólnym nacjonalizmów w Kraju Ba-sków i Katalonii jest przekonanie o tym, że Baskowie i Katalończycy są wspólnotą narodową, przy czym natura relacji politycznych między ziemiami baskijskimi i ka-talońskimi a Hiszpanią (oraz Hiszpanią i Francją) może być różna. Pisał o tym traf-nie Richard Gillespie, przedstawiając politykę tamtejszych partii nacjonalistycznych, która jego zdaniem od lat oscyluje między akomodacją i kontestacją, a więc scenariu-szem autonomicznym i niepodległościowym3. Ponadto wydarzenia ostatniej dekady
pokazały, jak nietrafne jest przyjmowanie jednoznacznych założeń co do natury tych nacjonalizmów. Warto zwrócić uwagę na zmienność poparcia dla idei niepodległości i zauważalne odwrócenie roli protagonistów walki o niepodległość między Krajem Basków a Katalonią. W latach 80. i 90. XX w. to nacjonalizm baskijski był przedsta-wiany jako ruch o wyraźnym rysie separatystycznym, co na poziomie dyskursu me-dialnego i kreowanego w ten sposób wyobrażenia o tym nacjonalizmie wzmacniane było przez aktywność ETA, która za cel stawiała sobie walkę zbrojną o narodowe wy-zwolenie. Na przestrzeni ostatnich dwóch dekad zauważalne jest osłabienie dyskursu 1 Tekst został oddany do druku przed referendum w Katalonii, które przeprowadzono 1
październi-ka 2017 r. Wydarzenia, które miały miejsce bezpośrednio przed, jak i po tym referendum nie stoją w sprzeczności z opisywanymi w artykule zjawiskami, przeciwnie – stanowią potwierdzenie sygnalizo-wanego tu tożsamościowego uwikłania współczesnego społeczeństwa katalońskiego.
2 Zob. np. M. Castells, Siła tożsamości, przeł. S. Szymański, red. nauk. M. Marody, Warszawa 2008. 3 R. Gillespie, Between accommodation and contestation. The political evolution of Basque and Catalan
nationalism, „Nationalism and Ethnic Politics” 2015, nr 21 (1), s. 3-23, [online] https://doi.org/10.1
niepodległościowego i ugruntowanie się postaw akceptacji wobec autonomii fiskalnej i politycznej. Co ważne, nie towarzyszy temu osłabienie nacjonalizmu, czego dowodzi wciąż wysoka poczytność prasy nacjonalistycznej, znaczne i relatywnie stałe popar-cie dla partii nacjonalistycznych i utrzymująca się na stabilnym poziomie względnie wysoka autoidentyfikacja nacjonalistyczna4. W przypadku Katalonii partie
nacjona-listyczne od polityki akomodacji i wyraźnego skoncentrowania się na innych niż nie-podległościowe celach jeszcze pod koniec XX w., w ciągu ostatnich lat wyewoluowały w kierunku polityki zdecydowanie proniepodległościowej. Obserwowany od 2010 r. wyraźny wzrost nastrojów separatystycznych Katalończyków, przy względnie wyso-kiej i rosnącej autoidentyfikacji nacjonalistycznej, pokazuje, że tezy o niepolitycznej naturze nacjonalizmu były przedwczesne. Nacjonalizm był i pozostaje ex definitione
fenomenem politycznym, nawet jeśli w pewnych momentach odnosi się głównie do przestrzeni kultury.
Przykład baskijski i kataloński stanowi również ważny materiał do rozważań teore-tycznych, a płynące z badań nad tożsamością Basków i Katalończyków wnioski pod-ważają utarte schematy myślenia o narodzie i nacjonalizmie. Jest to związane z drugim istotnym uproszczeniem, polegającym na potraktowaniu historycznych tendencji jako aktualnych i w konsekwencji dobieraniu przykładów empirycznych do tezy, bez jej we-ryfikacji na podstawie aktualnych badań.
Mając powyższe na uwadze, niniejszy artykuł stawia sobie d w a p o d s t a w o w e c e l e. Po pierwsze jest próbą analitycznej rekonstrukcji procesów tożsamościowych za-chodzących obecnie w Kraju Basków i Katalonii. Szczególną uwagę zwracam w nim na kwestię relacji między t o ż s a m o ś c i ą l o k a l n ą odwołującą się przede wszystkim do przestrzeni społeczno-kulturowej (tożsamość baskijska i tożsamość katalońska), t o ż s a m o ś c i ą n a r o d o w ą, a więc taką formą identyfikacji, która wyrastając z prze-strzeni społeczno-kulturowej posiada również ważny wymiar polityczny (narodowa tożsamość baskijska i narodowa tożsamość katalońska), oraz t o ż s a m o ś c i ą n a c j o -n a l i s t y c z -n ą, jako taką formą tożsamości, która -nie tylko odwołuje się do przeko-na- przekona-nia o tym, że Baskowie i Katalończycy są wspólnotą narodową, lecz także czyni z tego faktu podstawowy element identyfikacji i mobilizacji społecznej. Do opisu tych proce-sów stosuję pojęcie n a r r a c j i, które rozumiem tu szeroko, jako pewną formę myślenia o sobie samym, rozumienia siebie. Stąd interesuje mnie to, w jaki sposób współcześni Baskowie i Katalończycy definiują siebie i jak manifestują swoją tożsamość. Nie podej-muję natomiast analizy zewnętrznego oglądu tej tożsamości.
Drugi cel pracy ma charakter teoretyczny. Często w debatach poświęconych pro-blematyce narodu i narodowości stosowane jest nazbyt uproszczone rozróżnienie po-między grupą etniczną, narodowością i narodem. Pojęcia te stosowane są często do opisu form wspólnotowych w określonym porządku: od najmniej do najbardziej zor-ganizowanych (skomplikowanych). Przez grupę etniczną rozumie się społeczność, któ-ra posiada swoją nazwę, mit wspólnego pochodzenia, wspólną pamięć historyczną, 4 Zob. J. Orzechowska-Wacławska, Stare i nowe oblicze nacjonalizmu. Wnioski z badań nad baskijskim
ruchem nacjonalistycznym, „Folia Sociologica. Wydawnictwo Acta Universitatis Lodzensis” 2013,
elementy wspólnej kultury, poczucie wspólnoty z terytorium i poczucie więzi wspól-notowej. Naród to – zgodnie z taką konceptualizacją – samoświadoma grupa etniczna, posiadająca własne państwo lub dążąca do jego posiadania, zaś narodowość jest termi-nem pośrednim, to – jak pisze Małgorzata Budyta-Budzyńska – wspólnota niebędąca jednak w pełni ukształtowanym narodem, niemająca bowiem tradycji własnego państwa i niedążąca do jego posiadania5. Takie ujęcie teoretyczne ma dwie zalety: pozwala na
uporządkowanie pojęć i zapewnia jasność terminologiczną, a ponadto jest niezwykle użyteczne politycznie – wzmacnia narrację grupy dominującej w państwach narodo-wych, nie pozwalając, na przykład, na uznanie za naród takich społeczności jak Ślązacy w Polsce czy Galisyjczycy i Andaluzyjczycy, ale też Katalończycy i Baskowie w Hiszpa-nii. Jego podstawowym problemem jest jednak schematyczność (umniejsza się znacze-nie samoświadomości członków grupy jako elementu definiującego naród) i anachro-niczność: definicja taka nie przystaje do czasów, w których rzeczywistością stosunków międzynarodowych jest d z i e l o n a s u w e r e n n o ś ć, a nie suwerenność rozumia-na rozumia-na sposób XIX-wieczny (państwowy, terytorialny, oparty rozumia-na zasadzie wyłączności i wzajemnej nieinterwencji), gdy polityczne aspiracje narodów wyrażały się w ich dąże-niu do własnej państwowości. Opisywane w pracy przykłady Basków i Katalończyków bardzo dobrze pokazują, że naród – rozumiany za Walkerem Connorem jako samo-świadoma grupa etniczna – może akomodować różne formy politycznej przynależno-ści, spośród których niepodległość jest jedynie jedną z możliwych opcji, na pewno zaś nie jest jedyną.
Artykuł podzielony jest na cztery zasadnicze części. W pierwszej analizuję baskijską i katalońską autoidentyfikację lokalną (t o ż s a m o ś ć b a s k i j s k a / k a t a l o ń s k a) i narodową (n a r o d o w a t o ż s a m o ś ć b a s k i j s k a / k a t a l o ń s k a). W drugiej części omawiam terytorialny aspekt tej tożsamości, koncentrując się pojęciach, których Baskowie i Katalończycy używają do opisu swojej ojczyzny (n a r ó d versus r e g i o n ).
Trzecia część poświęcona jest analizie t o ż s a m o ś c i n a c j o n a l i s t y c z n e j , czwarta natomiast dotyczy kwestii p o l i t y c z n y c h d ą ż e ń Basków i Katalończyków. W tej części opisuję stopień poparcia dla różnych scenariuszy politycznych (federalizm, auto-nomia, niepodległość), nie wchodząc jednak szczegółowo w rozważania powodów, dla których pewne scenariusze zdobywają w ostatnim czasie większe od innych uznanie, ponieważ tematyka ta wykracza poza ramy niniejszego opracowania.
Choć przedmiotem mojego zainteresowania jest tożsamość baskijska i kataloń-ska w różnych jej odsłonach, w pracy bazuję na badaniach prowadzonych jedynie na terenie baskijskiej i katalońskiej wspólnoty autonomicznej, a więc na obszarze Kraju Basków (hiszp. País Vasco, w tym znaczeniu też dzisiaj: Euskadi, i formalnie: Comu-nidad Autónoma del País Vasco – CAPV) i Katalonii (kat. Catalunya). Jest to o tyle ważna uwaga, że historyczne ziemie Basków i Katalończyków wykraczają poza te wspólnoty. Tak zwane Kraje Katalońskie (kat. Països Catalans) oprócz Katalonii obej-mują także Walencję, Baleary, część Aragonii, region Roussillon we Francji, Andorę 5 M. Budyta-Budzyńska, Socjologia narodu i konfliktów etnicznych, Warszawa 2013, s. 57-58, Socjologia
oraz sardyńskie miasto l’Alguer. Z kolei historyczna ojczyzna Basków opisywana ter-minem Euskal Herria składa się z siedmiu prowincji, z których cztery znajdują się na obszarze Hiszpanii i są to tworzące Kraj Basków (CAPV): Guipúzcoa (bask. Gipuz-koa), Vizcaya (Bizkaia) i Álava (Araba), oraz stanowiąca osobny region autonomicz-ny Nawarra (Naffaroa); pozostałe trzy przynależą do Francji i są to: Soule (Zuberoa), Basse-Navarre (Nafarroa Beherea) i Labourd (Lapurdi). Pod względem obszaru kul-turowego o terytoriach baskijskich i katalońskich trzeba właściwie mówić w szerokim kontekście, ich wpływy przekraczają bowiem masyw Pirenejów, a i na terenie Hiszpa-nii wyraźnie współistnieją w mozaice kulturowej Nawarry, Walencji czy Balearów. Pod względem realności politycznej terytoria te rozumiane są jednak z reguły wąsko, a ich granice pokrywają się z granicami wspólnot autonomicznych. Wynika to z odmiennej specyfiki francuskiego i hiszpańskiego modelu narodotwórczego, a przede wszystkim różnej skuteczności tamtejszych polityk homogenizacji kultury i centralizacji wła-dzy państwowej z okresu modernizacji. W efekcie intensywnie prowadzonej w dobie III Republiki Francuskiej „francyzacji” partykularyzmy regionalne nie zyskały wymia-ru politycznego, zostając na poziomie narracji narodowej podporządkowane idei jed-nego narodu francuskiego tworzojed-nego w oparciu o zasadę obywatelstwa. W Hiszpa-nii z kolei, gdzie ziemie katalońskie do drugiej dekady XVIII w., a ziemie baskijskie aż do drugiej połowy XIX w. zachowały swój system lokalnych praw i przywilejów zna-nych jako fueros, hiszpański proces narodotwórczy nie zdołał przezwyciężyć lokalnych
partykularyzmów. Wewnętrzne skonfliktowanie i niestabilność polityczna Hiszpanii drugiej połowy XIX w. i jej słabnąca pozycja międzynarodowa sprawiły, że lokalne (peryferyjne) nacjonalizmy miały dużo większy potencjał mobilizacyjny aniżeli kon-kurencyjny, lecz mniej spajający nacjonalizm hiszpański. W efekcie w dyskursie na-rodowym Basków i Katalończyków podstawowym punktem odniesienia pozostawała (i do dziś pozostaje) Hiszpania. To właśnie Hiszpania (a nie Francja) pełni funkcję podstawowego „znaczącego innego” (significant other), w stosunku do którego
wysu-wane są konkretne rewindykacje polityczno-terytorialne i wobec którego definiowana jest „baskijskość” i „katalońskość”.
BASKIJSKOść I KATALOńSKOść JAKO TOżSAMOść
Badanie tożsamości baskijskiej i tożsamości katalońskiej wymaga – co trzeba podkre-ślić na samym początku – dużej precyzji terminologicznej. Często zdarza się tak, że choć materiał empiryczny dostarcza wiedzy na temat tożsamości lokalnej, wyniki tych badań interpretowane są w kategoriach narodowych. Jest to o tyle nieuprawnione, że tożsamość lokalna (baskijska/katalońska) jest pojęciem szerszym aniżeli narodowa toż-samość baskijska/katalońska – ta pierwsza dotyczy przede wszystkim poczucia przy-należności do wspólnego obszaru kultury baskijskiej/katalońskiej i może, ale nie musi, zawierać w sobie przekonanie o konstytuowaniu przez Basków i Katalończyków osob-nego narodu.
Tożsamość lokalna
Jeśli przyjrzymy się szeroko rozumianej tożsamości lokalnej, zauważymy, że na tle róż-nych społeczności Hiszpanii najsilniejszą taką identyfikację wykazują Baskowie i Ka-talończycy. „Baskijskość”/„katalońskość” jest dla nich zwykle tożsamością pierwszą, dominującą nad tożsamością hiszpańską lub przynajmniej jej równoważną. Bardzo niewiele jest osób, które, mieszkając na terenie Kraju Basków (CAPV) czy Katalonii, uznawałyby się dziś jedynie za Hiszpanów. Ten fakt potwierdzają liczne badania em-piryczne. Dotyczy to zarówno kwestii autoidentyfikacji mieszkańców tych regionów, a więc ich p o s t a w w stosunku do idei „baskijskości”/„katalońskości” i „hiszpańsko-ści”, jak również z a c h o w a ń, w których tożsamość tę manifestują.
W pierwszym przypadku (badania postaw) analizę tożsamości prowadzi się zwy-kle w oparciu o badania sondażowe, w których mieszkańcy opisują swoją tożsamość na osi: tożsamość baskijska/katalońska – tożsamość hiszpańska. Respondenci proszeni są o dokonanie wyboru spośród różnych opcji identyfikacji, w tym: tożsamości „jedynie baskijskiej/katalońskiej”, „bardziej baskijskiej/katalońskiej niż hiszpańskiej”, „w takim samym stopniu baskijskiej/katalońskiej jak hiszpańskiej”, „bardziej hiszpańskiej niż ba-skijskiej/katalońskiej” i „jedynie hiszpańskiej”. Dwie pierwsze przedstawia się zwykle jako tożsamość „przede wszystkim baskijską/katalońską”, zaś dwie ostatnie jako tożsa-mość „przede wszystkim hiszpańską”. Poniższy wykres (rysunek 1) zawiera wyniki ta-kich badań przeprowadzonych przez dwa ośrodki badania opinii publicznej zrzeszone przy rządach autonomicznych, tj. baskijski Gabinete de Prospección Sociológica (seria
Sociómetro Vasco – SV) oraz kataloński Centre d’Estudis d’Opinió (CEO).
Jak pokazują poniższe dane, w ciągu ostatnich 10 lat w Kraju Basków daje się za-uważyć relatywną stabilność postaw tożsamościowych: w żadnym przypadku udział osób deklarujących się jako Baskowie, Hiszpanie czy zarówno Baskowie, jak i Hisz-panie nie uległ znaczącym zmianom. Podstawową tożsamością deklarowaną przez respondentów pozostawała tożsamość „przede wszystkim baskijska”. W taki sposób swoją przynależność definiowała średnio około połowa respondentów (najniższa wartość: 43% w 2008 r., najwyższa: 48% w 2010 i 2014 r.). Drugą opcją identyfika-cji była tożsamość „w takim samym stopniu baskijska jak hiszpańska”, którą w okresie 2006-2016 wyrażało przeciętnie 35% ankietowanych. Mniej niż 10% mieszkańców CAPV uznawało się „przede wszystkim za Hiszpanów”, a jedynie 5% (średnio) de-klarowało, że w ogóle nie identyfikuje się z Krajem Basków. Równie silną identyfika-cję lokalną/regionalną widać w Katalonii. Udział osób o tożsamości „przede wszyst-kim hiszpańskiej” i „jedynie hiszpańskiej” był w analizowanym okresie praktycznie identyczny, jak w przypadku Kraju Basków, wynosząc odpowiednio w przybliżeniu: 10% i 5%. Tożsamość „przede wszystkim katalońską” deklarowało średnio 48%, na drugim miejscu była identyfikacja „w takim samym stopniu katalońska jak hiszpań-ska” (39%). W odróżnieniu od Kraju Basków, w Katalonii na przestrzeni ostatniej dekady znacząco wzrósł odsetek osób deklarujących się jako „jedynie Katalończycy” (z 15% w 2006 r. do 23% w 2016, z najwyższą wartością 31% w 2013 r.), równo-cześnie też zmniejszył się odsetek osób uznających się „w takim samym stopniu za
Katalończyków, jak i Hiszpanów” z 45% w 2006 r. do 39% w 2016 r. Zmiany te na-leży łączyć z wydarzeniami politycznymi z 2010 r. (kwestia orzeknięcia niekonstytu-cyjności niektórych zapisów Statutu Autonomicznego Katalonii) i wyzwaniami eko-nomicznymi będącymi następstwem kryzysu gospodarczego, który bardzo dotkliwie odbił się na Hiszpanii.
Rysunek 1. Tożsamość baskijska, katalońska i hiszpańska
Źródło: opracowanie własne na podstawie Sociómetro Vasco i Centre d’Estudis d’Opinió.
Podwójna tożsamość
W kontekście opisywanych tu badań niezwykle istotne znaczenie ma p o d w ó j n a toż-samość: baskijsko-hiszpańska i katalońsko-hiszpańska. Zgodnie z przedstawionymi po-wyżej wynikami średnio ponad 57% mieszkańców Kraju Basków i 70% mieszkańców Katalonii czuje się zarówno Baskami/Katalończykami, jak i Hiszpanami (z zauważal-ną przewagą sentymentu baskijskiego/katalońskiego nad hiszpańskim). Istnienie takiej podwójnej tożsamości samo w sobie nie jest niczym zaskakującym: tożsamości zbioro-we często ze sobą współwystępują, pozwalając na tworzenie różnych form tożsamości wielorakich (multiple identity). Owa wielość (wielorakość) tożsamości opiera się na
się identyfikować. Szczególnie użyteczna w kontekście analizowanych tu zjawisk jest tzw. tożsamość zagnieżdżona (nested/embedded identity), której istota polega na
zało-żeniu, że tożsamości: lokalna, regionalna, krajowa, państwowa i ponadnarodowa mogą ze sobą współistnieć, zgodnie z założeniem, że tożsamości, które odnoszą się do mniej-szych grup społecznych, zawierają się w tych, które odwołują się do więkmniej-szych społecz-ności. Oznacza to, że tożsamości grupowe nie są w stosunku do siebie opozycyjne, lecz mogą współistnieć na różnych poziomach lojalności i identyfikacji jednostki. Taka sy-tuacja jest możliwa, o ile członkostwo w różnych grupach jest postrzegane jako komple-mentarne ze sobą, pozwalając na różnicowanie się od innych, a równocześnie stanowiąc wyraz przynależności do szerszej społeczności, opierającej się na uniwersalnych warto-ściach i zasadach. Jeśli przyjąć koncepcję tożsamości zagnieżdżonej do opisu podwójnej tożsamości baskijsko-hiszpańskiej i katalońsko-hiszpańskiej, można powiedzieć, że toż-samość baskijska/katalońska będzie zagnieżdżona w tożsamości hiszpańskiej, zgodnie z założeniem, że po pierwsze ci, którzy deklarują taką podwójną identyfikację, postrze-gają „baskijskość”/„katalońskość” i „hiszpańskość” jako sentymenty komplementarne, a po drugie, że tożsamość hiszpańska będzie się odnosiła do szerszej społeczności, która obejmuje wszystkich mieszkańców Hiszpanii, podkreślając wspólne im wszystkim ce-chy i wartości, podczas gdy tożsamość baskijska/katalońska będzie budowana wokół elementów różnicujących ludy Hiszpanii, stawiając na te cechy, które pozwalają na od-różnienie Basków/Katalończyków od Andaluzyjczyków, Galisyjczyków, Kastylijczy-ków, itd.
Tożsamość narodowa
Występowanie podwójnej tożsamości stanowi duże wyzwanie interpretacyjne w sytu-acji, kiedy którejś z tych tożsamości próbuje się przydać charakterystykę t o ż s a m o ś c i n a r o d o w e j. Trzeba podkreślić, że w badaniach opinii publicznej w treści pytania nie pojawia się przymiotnik „narodowy”. Respondenci proszeni są o określenie swo-jej tożsamości przez wybranie spośród identyfikacji baskijskiej/katalońskiej i/lub hisz-pańskiej, nie zaś n a r o d o w e j tożsamości baskijskiej, katalońskiej czy hiszpańskiej. W przypadku tożsamości wykluczających (wyłącznych) brak przymiotnika „narodo-wy” nie stanowi problemu – uzyskane wyniki można interpretować jako tożsamość narodową, ponieważ jest to jedyna opcja identyfikacyjna wybrana przez responden-ta. W przypadku tożsamości podwójnej interpretacja wyników jest znacznie trudniej-sza, nie można bowiem z całą pewnością powiedzieć, jakiego typu tożsamość respon-dent miał na myśli. Wyrażony przez badanych sentyment baskijski/kataloński mógł równie dobrze odwoływać się do tożsamości lokalnej, regionalnej, etnicznej czy kul-turowej, niekoniecznie zaś narodowej. Mogło być też tak – na co wskazują inne opisy-wane poniżej badania – że wybierając opcję baskijsko-hiszpańską czy katalońsko-hisz-pańską, respondent rzeczywiście wyobrażał sobie wspólnotę baskijską/katalońską jako naród (nie tylko narodowość), z kolei deklarowaną przez siebie „hiszpańskość” rozu-miał na zasadzie instytucjonalnego związku z państwem hiszpańskim, co wyraża ka-tegoria obywatelstwa. Wszystko zależy od sposobu definiowania narodu przez samych
ankietowanych, a także znaczenia, jakie narodowi przypisują (a więc czy jest to dla nich ważne, że grupa, z którą się utożsamiają, jest uznawana za naród, czy są dumni z bycia członkami tego narodu itd.). Współczesna sytuacja Kraju Basków i Katalonii dobrze ukazuje rozdźwięk między prawniczymi i społeczno-kulturowymi definicjami tych sa-mych zjawisk (różne definicje narodowości, narodu i obywatelstwa). Wskazuje także na nieadekwatność niektórych koncepcji teoretycznych, z góry przesądzających o spo-sobie interpretacji rzeczywistości, który nie bierze pod uwagę ani kontekstu, ani jego zmienności.
Siłę lokalności i przywiązania do własnej wspólnoty współcześni Baskowie i Ka-talończycy demonstrują dziś niemal ma każdym kroku: od uczestnictwa w lokalnych świętach (fiestas/ferias locales)6, przez różne stowarzyszenia gastronomiczne (
socieda-des gastronomicas) niezwykle popularne w Kraju Basków, gdzie określa się je terminem txokos, po regionalne sporty – w każdym niemal baskijskim pueblo (pol. wioska)
znaj-duje się tzw. frontón, a więc miejsce do grania w tradycyjną baskijską pelotę. W
Katalo-nii najbardziej wymownym bodaj przejawem „katalońskości” jest język, którego bierną znajomość (rozumienie) deklaruje ponad 95% mieszkańców regionu, natomiast czyn-ną: ponad 70% (według badania z 2011 r.: 73,16% deklaruje, że mówi po katalońsku, a 78,71%, że czyta w tym języku)7.
Dla znacznej części baskijskiego i katalońskiego społeczeństwa manifestowana przez nich tożsamość regionalna ma dziś zwykle charakter tożsamości n a r o d o w e j. Przejawia się to zarówno w polityce językowej (szczególnie intensywnie prowadzonej w Katalonii), jak i w sposobie wykorzystania flagi (baskijskiej, katalońskiej i hiszpań-skiej) w przestrzeni publicznej obydwu wspólnot autonomicznych.
W Katalonii (podobnie zresztą jak w Kraju Basków) status języka oficjalnego ma za-równo język hiszpański, jak i język regionalny: w tym przypadku kataloński (w CAPV – baskijski). W Katalonii znajomość języka katalońskiego jest powszechna: jest to nie tylko język codziennych konwersacji, lecz także dominujący język wykładowy (język instrukcji). Według badań Idescat (dane za 2013 r.) kataloński był językiem stosowa-nym w codziennych sytuacjach przez ok. 36% ludności Katalonii (51% deklarowało hiszpański), natomiast w badaniach CEO odsetek osób deklarujących, że językiem ich codziennych konwersacji jest kataloński, był znacznie wyższy i dla okresu 2011-2016 wynosił ponad 49% (34% respondentów deklarowało język hiszpański). Nie bez zna-czenia dla wyboru języka komunikacji było miejsce zamieszkania: w miejscowościach do 2 tys. mieszkańców językiem katalońskim w codziennych rozmowach posługiwało 6 Do najbardziej popularnych należą: Tamborrada w San Sebastián (20 stycznia), Fiestas de la Virgen
Blanca w Vitoria-Gasteiz (4-9 sierpnia), Aste Nagusia (Semana Grande) w Bilbao czy San Sebastián
(wypadające w sierpniu) oraz Encierro podczas Sanfermines w nawarskiej Pampelunie (6-14 lipca).
7 Dane dotyczące znajomości języka katalońskiego na podstawie: Idescat (Institut d’Estadística de Catalunya) za rok 2011. Na przestrzeni 20 lat odsetek osób znających język kataloński zwiększył się jedynie nieznacznie (w 1991 r. wynosił 93,8%). Dla porównania w Kraju Basków (dane za 2016 r.) znajomość euskera deklaruje 53% (jedynie 33,9% – czynną). Począwszy od 1991 r., odsetek osób potrafiących się komunikować w tym języku wzrósł znacząco, z poziomu 24,1% na początku tego okresu do 33,9% na jego końcu.
się ponad 80% Katalończyków (tylko 10% zadeklarowało hiszpański), a im większy ośrodek, tym mniejszy odsetek osób wybierających język regionalny. Wiek w tym przy-padku nie był istotną zmienną różnicującą wyniki, miał już natomiast zasadnicze zna-czenie dla ogólnych kompetencji językowych. Osoby w wieku od 15 do 29 roku życia od wielu lat są grupą, która najlepiej mówi, czyta i pisze po katalońsku. Najbardziej uwidacznia się to w przypadku umiejętności pisania w tym języku: jeśli średnio 55,7% mieszkańców Katalonii umie pisać po katalońsku, w grupie wiekowej 15-29 lat odse-tek ten jest już na poziomie 80,79% (dane z 2011 r., badanie Idescat). Taki wynik jest dowodem dużej skuteczności polityki językowej w obszarze edukacji, tj. ogromnej po-pularności języka katalońskiego jako języka wykładowego. Według najnowszych da-nych w roku szkolnym 2016/2017 jedynie 0,007% uczniów uczyło się po hiszpańsku. W wartościach absolutnych oznacza to, że na przeszło 1,5 mln uczniów, którzy w tym roku pobierali edukację w szkołach katalońskich, jedynie w przypadku 113 przed roz-poczęciem roku szkolnego wystąpiono o kształcenie w języku hiszpańskim (dla pozo-stałych językiem instrukcji miał być kataloński)8. Wartości te dobitnie pokazują skalę
językowej „katalanizacji”. Nie należy zapominać, że język jest jedną z tych centralnych wartości narodowych (core values), które mają niezwykle wysoki potencjał
mobilizacyj-ny i spajający; w oparciu o niego budowana jest tożsamość zbiorowa. Polityka eduka-cyjna Katalonii, w której dominującą pozycję zajmuje kataloński, nie tylko zatem przy-czynia się do wzmocnienia identyfikacji narodowej w Katalonii, lecz także, w pewnym sensie, stanowi instrument narodotwórczy (a to dlatego, że buduje identyfikację przez język również wśród ludności napływowej osadzającej się w Katalonii). W ten sposób kataloński staje się powoli językiem w praktyce dominującym w Katalonii, a jego znajo-mość okazuje się często konieczna dla podjęcia na jej obszarze nauki i pracy.
Drugą płaszczyzną, na której baskijska i katalońska tożsamość nabiera cech naro-dowych, jest dokonujące się w Kraju Basków i Katalonii szczególne „flagowanie oj-czyzny”. Pod tym pojęciem, nawiązującym do propozycji Michaela Billiga, należy rozumieć sposób, w jaki w przestrzeni publicznej wykorzystuje się flagę, a więc dru-gi – obok języka – symbol narodowy par exellence. W Kraju Basków od lat flaga
baskij-ska (ikurriña) funkcjonuje na zasadzie wykluczania: wszędzie, gdzie jest ikurriña, nie
ma flagi hiszpańskiej. Jak wspominał podczas przeprowadzonych przeze mnie przed kilku laty wywiadów pogłębionych9 jeden z respondentów: Ikurriña ma walor bardzo
ważny w świecie nacjonalistycznym, ponieważ za flagą leży sentyment przynależności: jestem Baskiem, podczas gdy za flagą hiszpańską: jestem Hiszpanem. Jeśli idę za flagą
8 Zob. El 0,007% d’alumnes d’aquest curs han demanat l’escolarització en castellà, [online:] http://www. directe.cat/noticia/524404/el-0-007-d-alumnes-d-aquest-curs-han-demanat-l-escolaritzacio-en-castella, 1 VIII 2017.
9 Badania terenowe przeprowadzone zostały na przełomie maja i czerwca 2009 r. na terenie Kraju Ba-sków (CAPV). Obejmowały one obserwację i wywiady pogłębione (łącznie przeprowadziłam 30 wy-wiadów) z ekspertami działającymi na polu edukacji, z przedstawicielami świata polityki, prasy, bizne-su, w tym sektora prywatnego oraz kooperatyw, organizacji pozarządowych, włączając w to organizacje pokojowe w Kraju Basków, z reprezentantami związków zawodowych, a także z przedstawicielami in-stytucji badawczych i rozwojowych, ze szczególnym uwzględnieniem obszaru rozwoju i innowacji.
hiszpańską, mówię: jestem Hiszpanem, podczas gdy jeśli idę za flagą baskijską: jestem Ba-skiem [E3]. Powszechna o b e c n o ś ć flagi baskijskiej jest w Kraju Basków równie
sym-boliczna jak n i e o b e c n o ś ć flagi hiszpańskiej. Ta występuje praktycznie wyłącznie
na budynkach administracji centralnej i znakach robót publicznych (współ)finansowa-nych ze środków unij(współ)finansowa-nych. Na przestrzeni ostatnich lat podobny narodowy i nacjona-listyczny wydźwięk nabrało „flagowanie” Katalonii. Flaga katalońska, również w wersji niepodległościowej (tzw. estrelada), coraz częściej zaczęła pojawiać się na elewacjach
budynków, w oknach domów i mieszkań. Nie jest to flaga rutynowa, bowiem właści-wie zawsze zwraca uwagę na siebie i swój symboliczny przekaz. Na ulice i domy bar-celońskie wyprowadzono ją 10 lipca 2010 r., gdy w stolicy Katalonii zorganizowano manifestację pod wiele znaczącym hasłem „Jesteśmy narodem. My decydujemy” (kat.
Som una nació. Nosaltres decidim), która zgromadziła ponad milion uczestników.
Po-parcie dla idei, która przyciągnęła wówczas Katalończyków, nie słabnie, co potwier-dza bardzo wysoka frekwencja podczas corocznych obchodów narodowego dnia Ka-talonii (Diada), celebrowanych 11 września, w trakcie których wszędzie powiewają
katalońskie flagi.
BASKIJSKOść I KATALOńSKOść JAKO TERYTORIALNOść
Wyobrażenie własnej wspólnoty jako narodu, objawiające się – jak powiedziano – na poziomie zachowań poprzez szczególny stosunek do ich języka i flagi, jest przez współ-czesnych Basków i Katalończyków głęboko uświadamiane i często wyraźnie deklaro-wane. W badaniach Centro de Investigaciones Sociológicas (CIS) obejmujących okres 1992-2005 na pytanie, jakim terminem Baskowie, Katalończycy, Galisyjczycy, Walen-cjanie, Nawarczycy i Andaluzyjczycy określają swój region autonomiczny (do wyboru: „naród”, „region”, „żaden z tych terminów”), jedynie w przypadku Kraju Basków i Kata-lończyków termin „naród” był wybierany przez statystycznie istotną grupę (rysunek 2). W Katalonii w 2005 r. więcej osób uznało ją za naród niż za region. W Kraju Basków obydwa pojęcia były wybierane przez ok. 40% ludności (w 2005 r.: 39% – „naród”, 42,5% – „region”).
W badaniach Euskobarómetro odsetek Basków uznających Kraj Basków za naród
był i pozostaje istotnie wyższy. W 2005 r. 55% respondentów było zdania, że w nowym baskijskim statucie autonomicznym powinien znaleźć się zapis, iż Baskowie tworzą naród, zaś według najnowszego badania (listopad 2016) większość na poziomie 47% uznawała, że Euskadi (Kraj Basków) jest narodem. Dla przeważającej (wedle tego ba-dania) części respondentów Hiszpania posiada przede wszystkim wymiar państwowy (27% badanych uznawało ją za „państwo, którego są obywatelami”, 40% opisywało ją jako „państwo składające się z rożnych regionów i narodowości”, 11% jako „obce pań-stwo”); tylko 10% uznawało ją za naród, z którym się utożsamiają. Na poziomie języ-kowym tę charakterystyczną relację pomiędzy Krajem Basków (Euskadi) a Hiszpanią dobrze oddaje termin „państwo hiszpańskie” (Estado español), którym to określeniem
Rysunek 2. Naród i region jako denominacje (etno)terytorialne
Źródło: opracowanie własne na podstawie Centro de Investigaciones Sociológicas. BASKIJSKOść I KATALOńSKOść JAKO NACJONALIZM
Charakterystyczną cechą współczesnego społeczeństwa baskijskiego i katalońskiego jest silny sentyment nacjonalistyczny. W przeszłości nacjonalizmy Basków i Kataloń-czyków odgrywały niezwykle istotną rolę społeczną (integrującą i oddzielającą), kultu-rową (ochronną, promującą i wzmacniającą kulturę lokalną) i polityczną. Dziś pomimo zmiany kontekstu politycznego i warunków społecznych ruchy te pozostają dominują-cymi siłami w przestrzeni publicznej obydwu wspólnot autonomicznych.
Opisując problem baskijskiego i katalońskiego nacjonalizmu oraz ich tożsamo-ści nacjonalistycznej, trzeba koniecznie zwrócić uwagę na trzy zasadnicze kwestie. Po pierwsze pojęcie nacjonalizmu nie jest w tym przypadku jednoznacznie negatywnie nacechowane. Przez Basków i Katalończyków nacjonalizm jest traktowany jako pewna charakterystyka (ani pozytywna, ani negatywna) opisująca ruch i ideologię, w których centrum znajduje się naród. Tym, co charakteryzuje i łączy baskijskich i katalońskich nacjonalistów, jest przekonanie, że Baskowie/Katalończycy są narodem, a więc mają swoje własne, dystynktywne dla nich cechy kulturowe, a także własne interesy ekono-miczne i polityczne. Po drugie nacjonalizm ani w jednym, ani w drugim przypadku nie jest ruchem jednorodnym, stąd należałoby go przedstawiać w kategoriach pewnej platformy ideowej, łączącej bardzo różne podstawy: zarówno umiarkowane, jak i ra-dykalne, zarówno proautonomiczne, jak i niepodległościowe. Po trzecie wreszcie na-cjonalizm rozumiany jako pewien sentyment, a więc wyrażony przez autoidentyfikację nacjonalistyczną (czyli uznawanie siebie samego za nacjonalistę baskijskiego/kataloń-skiego), nie jest tożsamy z opisaną powyżej identyfikacją baskijską czy katalońską. Mó-wiąc inaczej, nie każda osoba deklarująca się jako „jedynie Bask” albo „bardziej Bask
niż Hiszpan” czy „jedynie Katalończyk” lub „bardziej Katalończyk niż Hiszpan” będzie definiowała samego siebie jako nacjonalistę. Choć pomiędzy obydwoma sentymentami występuje pewne przyciąganie: zwykle osoby o silnej tożsamości baskijskiej czy kata-lońskiej częściej niż inni uznają się za nacjonalistów, a równocześnie nacjonaliści zwykle czują się przede wszystkim lub wyłącznie Baskami czy Katalończykami, identyfikacje te nie są sobie tożsame i należy je opisywać oddzielnie.
O tym, jak silny jest dzisiaj sentyment nacjonalistyczny wśród Basków i Kataloń-czyków, a równocześnie jak bardzo kwestia nacjonalizmu dzieli społeczeństwa baskij-skie i katalońbaskij-skie, świadczyć mogą dwa wskaźniki, ukazujące stopień popularności idei nacjonalistycznych. Pierwszym jest tzw. skala nacjonalizmu, na której respondenci są proszeni o umieszczenie samego siebie (zwykle jest to skala od 1 do 10, gdzie 1 oznacza najniższy poziom nacjonalizmu regionalnego, a 10 – najwyższy). Drugi wskaźnik doty-czy tożsamości nacjonalistycznej, gdy respondenci mają dokonać jednoznacznej auto-identyfikacji, definiując samego siebie jako nacjonalistę lub nienacjonalistę.
W badaniach CIS dotyczących skali nacjonalizmu spośród trzech „historycznych narodowości” i Hiszpanii najwyższy wskaźnik nacjonalizmu w okresie 1992-2012 no-towano w Kraju Basków (średnia 5,72), następnie w Katalonii (5,46), najniższy zaś w Galicii (5,02). W badaniach prowadzonych w ostatnich latach w Kraju Basków i publikowanych w Sociómetro Vasco poziom ten był nieco niższy i w okresie od 2010
do 2016 r. wyniósł średnio niespełna 5,1 (bez istotnych zmian pomiędzy latami), zaś w Katalonii – według badania CEO w ciągu ostatnich trzech lat był istotnie wyższy, wynosząc średnio ponad 6,2. Największe rozbieżności występują pomiędzy wynika-mi badań CIS i CEO i dotyczą Katalonii. W 2015 r. uśredniony wynik na skali na-cjonalizmu według CIS to 5,45, zaś według badania CEO 6,3; przy czym – co trzeba podkreślić – w obydwu badaniach zwraca uwagę wysoki odsetek osób umieszczających się w ostatnich latach wysoko na skali nacjonalizmu (7-8 i 9-10), co koresponduje ze wzrostem nastrojów niepodległościowych w Katalonii po 2010 r. Zasadniczym powo-dem różnic w wynikach, pomijając kwestie metodologiczne związane z doborem pró-by, jest odmienne sformułowanie pytania. W badaniach CIS respondenci proszeni są o umieszczenie siebie na skali „nacjonalizmu”, podczas gdy w badaniach CEO, a więc ośrodka działającego przy katalońskim Generalitat, pytanie dotyczy nie „nacjonalizmu katalońskiego”, ale „katalońskości”. Skala w tym przypadku obejmuje przedział od 0 do
10, gdzie 0 oznacza największy stopień „hiszpańskości” (kat. espanyolisme), zaś 10
naj-wyższy stopień „katalońskości” (kat. catalanisme). Choć w obydwu badaniach de facto
chodzi o ten sam sentyment, niezwykle znamienny jest różny dobór terminów. Funda-mentalną kwestią jest tutaj kontekst: „katalońskość” ma przede wszystkim szersze niż „nacjonalizm kataloński” znaczenie. Biorąc pod uwagę historyczną trajektorię rozwoju ruchu i ideologii narodowej w Katalonii, „katalońskość” w pierwszej kolejności nasuwa skojarzenie z kulturą, a przede wszystkim z językiem, a więc centralną dla Katalończy-ków wartością narodową, przy czym – co warte uwypuklenia – pojęcie to nie pozostaje dzisiaj pozbawione wyraźnych politycznych akcentów. Wybór takiego terminu w ba-daniach CEO można uzasadniać tym, że po pierwsze jest on wpisany w tradycję ka-talońskiego nacjonalizmu, a po drugie pokazuje, że w Katalonii tożsamość narodowa
rozumiana jest najpierw w kategoriach kulturowych, a dopiero później politycznych. Co charakterystyczne, w przypadku badań prowadzonych w Kraju Basków przez ośro-dek działający przy rządzie baskijskim, w tym samym kontekście używa się wprost ter-minu „nacjonalizm baskijski”, co nie tylko dowodzi braku społecznego stygmatu dla pojęcia nacjonalizmu we współczesnym społeczeństwie baskijskim (o czym była mowa wcześniej), lecz także stanowi dowód dominacji p o l i t y c z n e j narracji narodowej. Mówiąc inaczej, o ile tożsamość narodowa Katalończyków w dużej mierze osadzona jest w sferze kultury, o tyle w przypadku Basków jest ona bardzo upolityczniona. Zwra-ca na to uwagę także Katarzyna Mirgos, bardzo trafnie pisząc o swoistym „przymusie politycznego wyboru”, który odczuwają szczególnie młodzi Baskowie10.
Drugim wspomnianym wskaźnikiem pokazującym deklarowaną identyfikację na-cjonalistyczną jest autoprzypisanie się respondentów do nacjonalistów lub nienacjona-listów. Wykres poniżej (rysunek 3) przedstawia rozkład odpowiedzi dotyczących sen-tymentu nacjonalistycznego w Kraju Basków.
Rysunek 3. Tożsamość nacjonalistyczna (autoprzypisanie jako „nacjonalista”) i nienacjonalistyczna (auto-przypisanie jako „nienacjonalista”) w Kraju Basków
Źródło: opracowanie własne na podstawie Euskobarómetro.
Jak pokazują badania Euskobarómetro, społeczeństwo baskijskie od lat podzielo-ne jest niemal w połowie na nacjonalistów i nienacjonalistów, z przewagą sentymentu nienacjonalistycznego nad nacjonalistycznym, która utrzymuje się od końca XX w. Na podkreślenie zasługuje fakt, że w takich badaniach mowa jest zawsze o subiektywnej identyfikacji, a to oznacza, że nie dla każdego respondenta pojęcie nacjonalisty znaczy to samo. Dobrą tego ilustracją jest wielość i różnorodność postaw nacjonalistów i nie-nacjonalistów w stosunku do przyszłości Euskadi (niepodległość, autonomia, federa-lizm), co ilustrują wyniki umieszczone w tabeli 1.
10 K. Mirgos, Euskaltasuna. O byciu Baskiem we współczesnym świecie, „Etnografia Polska” 2015, nr 59, s. 53.
Tabela 1. Sentyment nacjonalistyczny a różne formy relacji politycznej między Krajem Basków a Hiszpanią
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 N ac jon alis ta N ie nac jon alis ta N ac jon alis ta N ie nac jon alis ta N ac jon alis ta N ie nac jon alis ta N ac jon alis ta N ie nac jon alis ta N ac jon alis ta N ie nac jon alis ta N ac jon alis ta N ie nac jon alis ta N ac jon alis ta N ie nac jon alis ta N ac jon alis ta N ie nac jon alis ta Niepodległość 45 8 45 9 47 7 46 9 43 7 41 10 44 8 45 10 Federalizm 32 24 28 24 33 31 32 33 30 30 31 28 33 35 34 34 Autonomia 18 53 23 55 15 46 20 48 22 46 21 47 19 43 19 47 Źródło: opracowanie własne na podstawie Euskobarómetro.
Wreszcie, analizując ten wskaźnik, należy zwrócić uwagę na niejasność kategorii nienacjonalisty. Naturalnie nasuwającym się pytaniem jest to, czy nienacjonalista ba-skijski jest automatycznie nacjonalistą hiszpańskim (co wpisywałoby się w wyczuwalną w Kraju Basków atmosferę konieczności wyraźnego politycznego zdefiniowania same-go siebie w ramach spolaryzowanej sceny politycznej), a może, czesame-go także nie można wykluczyć, dla tak opisujących się osób jest to wyraz braku jakiejkolwiek postawy na-cjonalistycznej, a więc niechęć do opowiadania się po którejkolwiek ze stron.
BASKIJSKOść I KATALOńSKOść JAKO SEPARATYZM
Fakt łączenia baskijskiej/katalońskiej tożsamości narodowej czy nawet baskijskiej/ka-talońskiej tożsamości nacjonalistycznej z dążeniem do własnej państwowości jest czę-stym, acz nieuprawnionym uproszczeniem. Jeśli przyjrzymy się trendom społecznego poparcia dla różnych wizji politycznej przyszłości w społeczeństwie baskijskim i kata-lońskim, zauważymy dwie istotne prawidłowości. Po pierwsze na przestrzeni ostatnich lat wyraźnie odwróciły się role głównych protagonistów walki o niezależną państwo-wość pomiędzy Baskami a Katalończykami. Po drugie – i ta uwaga dotyczy Katalonii – nie sposób nie zauważyć dramatycznego wzrostu katalońskich nastrojów niepodległo-ściowych w okresie 2010-2013, co należy łączyć zarówno z wydarzeniami politycznymi z 2010 r., jak i z następstwami kryzysu ekonomicznego, który szczególnie mocno po-grążył gospodarkę hiszpańską w latach 2009-2013.
Zwyczajowo za region o wyraźnie niepodległościowych aspiracjach uchodził Kraj Basków. Baskijski nacjonalizm często odwoływał się do tradycji samorządności ziem baskijskich, podkreślając równocześnie wyjątkowość Basków – jednego z najstarszych (jeśli nie najstarszego) ludów w Europie o unikatowym języku. Nacjonalizm ten, jak już wspominano, nigdy nie był ruchem jednorodnym, funkcjonując jako platforma ideowa
łącząca różne nurty, zarówno proautonomiczne, jak i proniepodległościowe. Pośród tych ostatnich szczególne miejsce zajmowała ETA – organizacja terrorystyczna, założo-na pod koniec lat 50. XX w., która sankcjonowała użycie przemocy dla realizacji swoich celów politycznych. W praktyce ETA poprzez swoje działania z a w ł a s z c z y ł a temat niepodległości wewnątrz Kraju Basków – tj. każda organizacja baskijska o aspiracjach niepodległościowych musiała się definiować w odniesieniu do ETA – a równocześnie skutecznie nadała ton zewnętrznej narracji o Baskach, których ruch nacjonalistycz-ny w narodowej (hiszpańskiej) i międzynarodowej przestrzeni medialnej przedstawia-no zwykle przez pryzmat aktywprzedstawia-ności tej organizacji. Wbrew jednak powszechnym wyobrażeniom, explicite deklarowane przez Basków poparcie dla idei
separatystycz-nych nie miało nigdy charakteru większościowego: według badania Euskobarómetro: w okresie 1877-2017 za niepodległością opowiadało się średnio 27% Basków (najniż-sza wartość to 17% w 1982 r., a najwyż(najniż-sza: 37% w pierwszej połowie 2005 r.). Choć do konkretnych wyników badań sondażowych dotyczących scenariuszy politycznej przyszłości Kraju Basków należy podchodzić z ostrożnością, nie można nie zauważyć pewnej tendencji: w ciągu ostatnich 30 lat w sposób widoczny zwiększył się odsetek osób całkowicie niezainteresowanych lub mało zainteresowanych niepodległością. Je-śli jeszcze w 1989 r. na pytanie o stopień poparcia dla niepodległości Kraju Basków 19% respondentów odpowiadało, że w ogóle nie posiada takich aspiracji, a 7% cha-rakteryzowało swoje poparcie jako bardzo niskie, to w 2017 r. całkowity brak zainte-resowania wykazywało 38%, a nikły: 10% Warto zauważyć, że odsetek respondentów o poglądach wyraźnie proniepodległościowych (deklarowany „bardzo duży” i „sto-sunkowo duży” stopień zainteresowania niepodległością) praktycznie się nie zmienił w całym tym okresie i wynosił średnio ok. 30% Badania z ostatniej dekady wskazują na stabilny rozkład poparcia dla trzech scenariuszy politycznych: federalizm, autonomia i separatyzm, przy czym trzeba zauważyć, że począwszy od drugiej połowy 2007 r., za każdym razem koncepcja federalna czy autonomiczna cieszy się większym poparciem niż rozwiązanie niepodległościowe, które średnio popierała w tym czasie około 1/4 respondentów.
W Katalonii w ostatnich latach zachodzi natomiast tendencja odwrotna. Według wyników badań CEO na przestrzeni dekady poparcie dla idei niepodległościowej znacznie wzrosło, z poziomu 14,9% w 2006 r. do 34,7% w pierwszej połowie 2017 r. Aktualnie scenariusz secesyjny jest najbardziej popularną opcją wybieraną przez znacz-ną część Katalończyków.
Druga istotna obserwacja dotyczy przełomowego momentu zmiany. W społeczeń-stwie katalońskim taką swoistą cezurą był 2010 rok, gdy hiszpański Trybunał Konstytu-cyjny orzekł o niekonstytucyjności niektórych treści zawartych w katalońskim Statucie autonomicznym obowiązującym od 2006 r. Jednym z kluczowych, a uznanych za niekonstytucyjne zapisów był występujący w preambule Statutu ustęp dotyczący n a r o -d o w e j realności Katalonii: Mając na uwadze uczucia i życzenia obywateli Katalonii, Par-lament Katalonii bezwzględną większością zdefiniował [Katalonię jako naród]. Konstytucja hiszpańska w drugim artykule opisuje [narodową realność Katalonii] mianem narodowo-ści (fragmenty w nawiasach kwadratowych zostały uznane za niezgodne z Konstytucją).
Decyzja Trybunału odbiła się szerokim echem w społeczeństwie katalońskim, wyprowa-dzając tłumy Katalończyków na ulice. Fali protestów impetu dodał kryzys gospodarczy, który bardzo boleśnie dotknął Hiszpanię, w tym też Katalonię. W 2013 r., gdy poparcie dla idei niepodległościowych osiągnęło swój szczyt (47%), bezrobocie w Katalonii było na rekordowo wysokim poziomie, przekraczając 23%, przy – co trzeba podkreślić – ujem-nym wzroście gospodarczym (-0,5% w 2011 r., -3,1% w 2012 r. i -1,0 w 2013 r.) i rosną-cym wskaźniku długu do PKB (10,0% w 2008 r., 17,5% w 2010 r., 29,9% w 2013 r.)11.
Choć recesja dotknęła całego terytorium Hiszpanii, zdecydowanie lepiej wyglądała sy-tuacja ekonomiczno-społeczna Kraju Basków: bezrobocie w 2013 r. było na poziomie 16,6%, wskaźnik długu był niższy niż w Katalonii, choć wykazywał podobną tendencję rosnącą: 1,5% w 2008 r., 7,7% w 2010 r. i 13,2% w 2013 r., zaś wzrost gospodarczy – po-dobnie jak w Katalonii – był ujemny (najniższa wartość po 2010 r. to: -2,7 w pierwszym trymestrze 2013 r.).
Rysunek 4. Kraj Basków/Katalonia i Hiszpania – formy relacji politycznej
Źródło: opracowanie własne na podstawie Euskobarómetro i Centre d’Estudis d’Opinió.
Dysproporcja między regionami i pogarszająca się kondycja Katalonii wzmoc-niły podzielane od lat przez Katalończyków przekonanie, że „Hiszpania ich okrada” (hiszp. España nos roba). Źródła takiego myślenia, bardzo powszechnie dziś obecnego
11 Dane dotyczące realnego PKB na podstawie: Idescat. Dane dotyczące wskaźnika długu na podstawie: C. Gray, Nationalist politics and region al finaning systems in the Basque Country and Catalonia,
w Katalonii, tkwią w strukturze hiszpańskiej gospodarki i tamtejszym systemie podat-kowym. Katalonia i Kraj Basków to jedne z najlepiej prosperujących regionów Hisz-panii, przy czym każdy z nich posiada inne uprawnienia fiskalne. Katalonia, w której generowana jest największa (spośród wszystkich regionów autonomicznych) część hisz-pańskiego PKB (19,9% w 2017 r.), należy do wspólnego systemu podatkowego, soli-darnie kontrybuując do wspólnego budżetu. Z kolei Kraj Basków (i Nawarra) posiada własny system podatkowy, odprowadzając do budżetu centralnego jedynie pewną część środków (tzw. el cupo), przeznaczoną na realizację tych polityk, które leżą w gestii
wła-dzy centralnej i nie przeszły na poziom samorządowy. Ta specyficzna umowa gospodar-cza regulująca relacje w zakresie finansów między Krajem Basków a Hiszpanią znana jest jako concierto económico i jej tradycje sięgają dawnego systemu foralnego, który
kon-stytuował organizacyjno-prawne ramy życia społeczności baskijskiej przez wieki. Jeśli przyjrzymy się istocie tego rozwiązania, zauważymy, że system ten zapewnia Baskom to, co tradycyjnie leżało (i leży) w kompetencjach państwa, a więc realny wpływ na po-litykę wewnętrzną regionu (możliwość decydowania o wielu kluczowych politykach wpływających na jakość życia mieszkańców), ale także zewnętrzną – w tym znaczeniu, że kreując (w dużej mierze samodzielnie) politykę gospodarczą swojej wspólnoty auto-nomicznej, Baskowie sami budują pozycję Kraju Basków na arenie międzynarodowej.
Concierto económico zapewnia więc Baskom możliwość skutecznego decydowania o
so-bie. Fakt ten tłumaczyć może, dlaczego wraz z rozwojem wielu inicjatyw gospodarczo--społecznych w regionie (przede wszystkim baskijskiej polityki innowacyjności) Basko-wie są dziś mniej skłonni do popierania dążeń niepodległościowych, a coraz chętniej akceptują scenariusz autonomiczny czy idee federalizmu.
KONKLUZJE
Analiza procesów tożsamościowych w Kraju Basków i Katalonii pozwala na wyciągnięcie czterech istotnych wniosków. Po pierwsze t o ż s a m o ś ć b a s k i j s k a / k a t a -l o ń s k a, rozumiana szeroko jako sposób autoprzypisania jednostki jako Baska/Kata-lończyka, jest współcześnie niezwykle silna: tożsamość taką wyraźnie deklaruje i na co dzień manifestuje ogromna większość społeczeństwa baskijskiego i katalońskiego. Po-nad 90% mieszkańców Kraju Basków i Katalonii uznaje, że przynależy do społeczności baskijskiej/katalońskiej, a dla około połowy z nich jest to ich pierwsza (dominująca) tożsamość.
Po drugie tożsamość ta jest kategorią bardzo pojemną i inkluzywną, zwykle współ-istniejąc z tożsamością hiszpańską. Ponad 60% mieszkańców Kraju Basków i Katalonii deklaruje, że czuje się zarówno Baskami/Katalończykami, jak i Hiszpanami. Oczywi-ście sam fakt istnienia takiej podwójnej tożsamości nie jest ani zaskakujący, ani nowy. W XIX-wiecznym Kraju Basków i Katalonii – o czym możemy wnioskować na pod-stawie różnych pism z epoki – podwójna identyfikacja była procesem naturalnym, wypływała z poczucia ku l t u r o w e g o związku z ziemiami baskijskimi/kataloński-mi, a równocześnie ze świadomości p o l i t y c z n e g o związku z Hiszpanią. To, co
charakterystyczne dla ówczesnych procesów tożsamościowych, a co różni je od współ-cześnie zachodzących, to nieco inny sposób rozumienia tego, co zawiera się w lokalnym komponencie takiej tożsamości złożonej, a równocześnie ekskluzywny (wyłączny) cha-rakter ówczesnej narodowej tożsamości baskijskiej/katalońskiej. W pierwszym przypad-ku chodzi o zmienność sposobu rozumienia lokalnej wspólnoty (baskijskiej/kataloń-skiej), dynamikę granic wspólnoty i ewolucję kryteriów inkluzji. Dobrą ilustracją takich procesów jest przypadek baskijski, gdzie XIX-wieczna podwójna afiliacja, bardziej niż
baskijsko-hiszpańska, była przez długi czas raczej vizcaysko-hiszpańska czy guipuzcoań-sko-hiszpańska. Istota „małej ojczyzny” częściej wyrażała się w przywiązaniu do
konkret-nej krainy baskijskiej (Vizcai, Guipúzcoi, Alavy) aniżeli całej Baskonii czy Kraju Basków. Wynikało to z historycznej specyfiki rozwoju ziem baskijskich (różnych trajektorii ich rozwoju politycznego i odmiennej palety praw lokalnych – każda prowincja miała swój własny system fueros), a objawiało się w dyskursie publicznym i literackim
odwołania-mi do l u d ó w b a s k i j s k i c h (vascongados), czasem też n a r o d ó w b a s k i j s k i c h
(naciones vascongadas) – w liczbie mnogiej i w znaczeniu, jakie nadaje się narodowości.
Owa lokalność („vizcayskość”, „guipuzcoańskość”, ale też i „baskijskość”) miała charak-ter afiliacji ku l t u r o w o-s p o ł e c z n e j, nie zaś narodowej czy politycznej. Przyna-leżność n a r o d o w o-p a ń s t w o w ą zawierała natomiast kategoria „hiszpańskości”. Upowszechnienie idei n a r o d u b a s k i j s k i e g o jako wspólnoty opartej na szere-gu podzielanych wartości i elementów kulturowo-społecznych było efektem działa-nia XIX-wiecznej ideologii nacjonalistycznej12. Nacjonalizm baskijski budował
narra-cję narodową na zasadzie antynomii: baskijski (dobry, szlachetny) – hiszpański (zły, niegodny). W efekcie „baskijskość”, zyskując atrybuty narodowe, stawała się antyhisz-pańska, w tym znaczeniu, że nie można było logicznie pogodzić baskijskiej tyfikacji narodowej (czyli czucia się Baskiem i uznawania Basków za naród) z autoiden-tyfikacją hiszpańską (czyli czuciem się Hiszpanem). Mówiąc inaczej, o ile tożsamość baskijska rozumiana jako afiliacja kulturowa mogła współistnieć z tożsamością hiszpań-ską, o tyle n a r o d o w a t o ż s a m o ś ć b a s k i j s k a była już ze swej natury wyłączna.
Dzisiaj, z uwagi na współczesną sytuację polityczno-gospodarczą i naturę relacji międzynarodowych, podwójna tożsamość baskijsko-hiszpańska i katalońsko-hiszpań-ska otwiera różne możliwości interpretacyjne. Sentyment baskijski/kataloński może odnosić się do tożsamości lokalnej, etnicznej czy kulturowej, sentyment hiszpański zaś do tożsamości narodowej (przekonanie o tym, że Hiszpania jest narodem), ale może być inaczej – sentyment baskijski/kataloński może odwoływać się do tożsamości na-rodowej (przekonanie o tym, że Baskowie/Katalończycy są narodem), zaś sentyment hiszpański jedynie do instytucjonalnego związku z państwem hiszpańskim, co wyraża kategoria obywatelstwa.
Trzecia istotna konkluzja płynąca z opisywanych tu badań odnosi się do wspomnia-nej n a r o d o w e j r e a l n o ś c i Basków i Katalończyków. Pomimo otwartości inter-pretacyjnej wynikającej z deklarowanej podwójnej tożsamości baskijsko-hiszpańskiej i katalońsko-hiszpańskiej wiele badań wskazuje, że „baskijskość” i „katalońskość” jest 12 Zob. J. Orzechowska-Wacławska, Baskowie. Powstawanie współczesnego narodu, Kraków 2014.
dla istotnej części społeczeństwa baskijskiego i katalońskiego charakterystyką narodową. O tym, że wspólnoty te postrzegane są przez ich członków za narody, świadczą nie tylko ich liczne afirmacje narodowe (mówienie o sobie jako o narodzie), lecz także różnorakie zachowania: od wywieszania (i niewywieszania) flag narodowych po udział w manife-stacjach na rzecz samostanowienia i – jak w przypadki Katalonii w ostatnich latach – na rzecz niepodległości ich kraju. Dobitnym przykładem tego, jak swoją wspólnotę po-strzega współczesne społeczeństwo katalońskie, jest reforma Statutu autonomicznego (2006) i zapis zawarty w jego preambule głoszący, że „Katalonia jest narodem”, który wywołał wiele kontrowersji i został uznany za niekonstytucyjny. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że w momencie przyjmowania statutu zasadnicza większość Katalończy-ków była przeciwna separatyzmowi (scenariusz taki popierało jedynie 15% społeczeń-stwa). Dowodzi to, że uznanie za naród (i bycie rozpoznawanym jako naród) ma nie tylko wymiar polityczny i, co również istotne, niekoniecznie musi przekładać się na for-mułowanie konkretnych celów secesjonistycznych, lecz także pełni istotną funkcję afek-tywną, tj. ma po prostu dla jego członków znaczenie.
Po czwarte wreszcie przypadki Kraju Basków i Katalonii dobrze pokazują, że nie moż-na dziś postawić zmoż-naku równości pomiędzy afirmacją moż-narodową a dążeniem do własnej państwowości. W XIX w. i przez pierwszą część XX stulecia realność stosunków mię-dzynarodowych tworzyły państwa (narodowe). Jedynie własna państwowość zapewniała wówczas możliwość efektywnego sprawowania władzy na określonym terytorium, stąd ideę samostanowienia narodów interpretowano jako działania zmierzające do ukonsty-tuowania się narodu w ramach własnego państwa. We współczesnym świecie dzielonej suwerenności żadne państwo, a już na pewno żadne państwo europejskie, które chce sku-tecznie funkcjonować na płaszczyźnie polityczno-gospodarczej, nie posiada pełni su-werenności w jej XIX-wiecznym znaczeniu (państwowym, wyłącznym, terytorialnym). Ekonomia światowa stanowi system naczyń połączonych, a w polityce międzynarodowej o pozycji państwa decyduje w dużej mierze jego usieciowienie, często sprowadzające się do jego zaangażowania w projektach integracyjnych oraz jego obecności – jako aktywne-go podmiotu – w organizacjach międzynarodowych. W rezultacie własna państwowość przestaje wyznaczać oczywisty cel działania narodu i nacjonalizmu, a postulat e f e k-t y w n e j s a m o r z ą d n o ś c i – wyrażający isk-tok-tę polik-tycznych dążeń narodu – reali-zować można dzisiaj także poprzez inne formy organizacji państwowej.
BIBLIOGRAFIA
Arana Goiri S. de, Obras completas de Arana-Goiri’tar Sabin, Buenos Aires 1965.
Billig M., Banalny nacjonalizm, przeł. M. Sekerdej, Kraków 2008.
Budyta-Budzyńska M., Socjologia narodu i konfliktów etnicznych, Warszawa 2013, Socjologia – Wydawnictwo Naukowe PWN.
Castells M., Siła tożsamości, przeł. S. Szymański, red. nauk. M. Marody, Warszawa 2008.
Connor W., A nation is a nation, is a state, is an ethnic group is a…, „Ethnic and Racial Studies”
Conversi D., The Basque, the Catalans and Spain. Alternative Routes of Nationalist Mobilisation,
Reno 2000, Ethnonationalism in Comparative Perspective Series.
Díez Medrano J., Gutiérrez P., Nested identities. National and European identity in Spain, „Ethnic
and Racial Studies” 2001, nr 24 (5), [online] https://doi.org/10.1080/01419870120063963. Garmendia F., Barandiaran X., Política y valores en Vasconia, [w:] Los valores de los vascos y na-varros ante el nuevo milenio. Tercera aplicación de la Encuesta Europea de Valores (1990, 1995, 1999), ed. J. Elzo, Bilbao 2002, Serie Ciencias Sociales, 21.
Gellner E., Narody i nacjonalizm, przeł. T. Hołówka, Warszawa 2009, Engram.
Gillespie R., Between accommodation and contestation. The political evolution of Basque and Ca-talan nationalism, „Nationalism and Ethnic Politics” 2015, nr 21 (1), [online] https://doi.
org/10.1080/13537113.2015.1003484.
Gray C., Nationalist politics and regional financing systems in the Basque Country and Catalonia,
„Nationalism and Ethnic Politics” 2015, nr 21 (1).
Mirgos K., Euskaltasuna. O byciu Baskiem we współczesnym świecie, „Etnografia Polska” 2015, nr 59.
Orzechowska-Wacławska J., Baskowie. Powstawanie współczesnego narodu, Kraków 2014.
Orzechowska-Wacławska J., Stare i nowe oblicze nacjonalizmu. Wnioski z badań nad baskijskim ruchem nacjonalistycznym, „Folia Sociologica. Wydawnictwo Acta Universitatis Lodzensis”
2013, nr 47.
Smolicz J., Core values and cultural identity, „Ethnic and Racial Studies” 1981, nr 4 (1), [online]
https://doi.org/10.1080/01419870.1981.9993325. Źródła danych statystycznych
Centre d’Estudis d’Opinió (CEO).
Centro de Investigaciones Sociológicas (CIS). Euskobarómetro.
Gabinete de Prospección Sociológica (Sociómetro Vasco, SV).
Gobierno Vasco, Gobierno de Navarra, Euskararen erakunde publikoa-Office public de la lan-gue basque, Encuesta Sociolingüística. Comunidad Autónoma de Euskadi, Donostia–San
Se-bastián 2016.
Institut d’Estadística de Catalunya (Idescat). Instituto Nacional de Estadistica (INE).
Dr Joanna ORZECHOWSKA-WACŁAWSKA – ekonomistka i socjolożka, ma-gister ekonomii (Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, 2005) oraz doktor nauk społecznych (2012, Uniwersytet Jagielloński). Pracuje w Instytucie Europeistyki UJ. Laureatka licznych stypendiów i międzynarodowych programów, wykładała m.in. na Uniwersytetach: Karola w Pradze, Korwina w Budapeszcie, Nawarry w Pampelunie oraz Georgetown w Waszyngtonie. Znawczyni kultur baskijskiej i katalońskiej. Specja-lizuje się w badaniach społecznych skutków zmian ekonomicznych, rozwoju ruchów społecznych oraz problematyki nacjonalizmu w Europie.
