Wpływ zagęszczenia roślin oraz nawożenia azotem na wybrane cechy morfologiczne i plonowanie rzepaku jarego (Brassica napus var. oleifera f. annua) I. Cechy morfologiczne

(1)

Tom XXVIII

R

OŚLINY

O

LEISTE

–

O

ILSEED

C

ROPS

2007

Marek Cieśliński, Daniela Ostrowska, Dariusz Gozdowski*

Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Katedra Agronomii, *Katedra Biometrii

Wpływ zagęszczenia roślin oraz nawożenia azotem

na wybrane cechy morfologiczne i plonowanie

rzepaku jarego (Brassica napus var. oleifera f. annua)

I. Cechy morfologiczne

Effects of plant density and nitrogen fertilization on some morphological

traits and yield of spring rapeseed (Brassica napus var. oleifera f. annua)

I. Morphological traits

Słowa kluczowe: rzepak jary, zagęszczenie roślin, nawożenie azotem, cechy morfologiczne

W latach 2003–2004 w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym Katedry Agronomii SGGW w Chylicach przeprowadzono doświadczenie polowe z rzepakiem jarym odmiany Licosmos „00”. Celem założonego doświadczenia było zbadanie wpływu zróżnicowanego zagęszczenia łanu (wysiew 50 i 100 nasion/m2) oraz nawożenia azotem (0, 40, 80 i 120 kg N/ha) na wybrane cechy morfo-logiczne roślin rzepaku jarego.

Zróżnicowane zagęszczenie łanu, tj. 25 i 62 rośliny/m2, będące pochodną różnych norm wysiewu powodowało zmiany budowy morfologicznej pojedynków.

Rośliny rosnące w mniejszym zagęszczeniu, dysponujące większą powierzchnią życiową, były wyższe, zdecydowanie lepiej rozgałęzione, niżej osadzały pierwsze rozgałęzienie i charakteryzowały się wyraźnie większą biomasą części nadziemnej, w porównaniu z roślinami rosnącymi w większym zagęszczeniu. W przeprowadzonym doświadczeniu stwierdzono wyraźny wpływ lat na analizowane cechy morfologiczne roślin, co oznacza, że ich pokrój kształtowany jest w dużej mierze przez zmienne warunki pogodowe w latach.

Azot także wpływał różnicująco na analizowane cechy morfologiczne roślin. Stwierdzono istotne zwiększanie masy, a także wysokości roślin i osadzenia pierwszego rozgałęzienia wraz ze wzrostem dawki N do 80 kg/ha. Natomiast liczba rozgałęzień na roślinie wzrastała istotnie w całym zakresie dawek azotu 40–120 kg/ha. Wykazano także istotne współdziałanie lat z nawożeniem azotowym na kształtowanie się pokroju roślin rzepaku jarego.

Key words: spring rapeseed, plant density, nitrogen fertilization, morphological traits

In the years 2003–2004 in Agricultural Experimental Station in Chylice (Dept. of Agronomy, SGGW) a field experiment with spring rapeseed cv. Licosmos “00” was conducted. The aim of the study was to evaluate the effects of various plant density patterns (50 and 100 seeds per m2) and nitrogen fertilization (rates 0, 40, 80 and 120 kg N per ha) on some morphological traits of spring rapeseed. Different canopy density, i.e. 25 and 62 plants/m2 resulting from different sowing rates caused changes in morphological structure of single plants. Plants grown at lower density, with larger plant vital area were taller, much more branched, and had lower height of the first branch as well

(2)

as much larger aboveground biomass compared with plants grown at higher density. Additionally, the differences between morphological traits in years were observed which means that the structure of a plant is significantly determined by different weather conditions.

Nitrogen fertilization affected morphological traits of plants. Along with the increase of the N rate up to 80 kg N/ha there was an increase in biomass, height of plants and height of the first branch. The number of branches per plant increased significantly in the range of N rates from 40 to 120 kg/ha.

Significant influence of interaction between nitrogen fertilization and years on plants morphological structure were observed. Correlations between morphological traits were similar for both canopy densities.

Wstęp

Rzepak jest najważniejszą rośliną oleistą w Polsce i w Europie. W Polsce uprawiane są zarówno formy ozime, jak i jare rzepaku, przy czym ze względu na wysokość uzyskiwanych plonów areał zasiewów odmian ozimych jest znacznie większy. Wobec dużego zapotrzebowania na nasiona roślin oleistych, alternatywą dla producentów stała się uprawa rzepaku jarego, równie przydatnego do przerobu przemysłowego jak forma ozima. Odpowiedzią hodowców na zwiększające się znaczenie rzepaku jarego jest wprowadzanie do uprawy nowych, ulepszonych odmian, w tym mieszańcowych o znacznie wyższym potencjale plonowania. Wykorzysta-nie potencjału plonowania rzepaku jarego, podobWykorzysta-nie jak i innych gatunków roślin uprawnych, limitowane jest w dużej mierze czynnikami środowiskowymi i agro-technicznymi. Spośród czynników agrotechnicznych w uprawie rzepaku szczególnie istotne jest zwrócenie uwagi na odpowiednie zagęszczenie roślin w łanie oraz nawożenie azotem, jako na jedne z najważniejszych elementów determinujących poziom plonowania.

Odpowiednie zagęszczenie jest gwarantem wysokiej produktywności pojedynków i całego łanu, przy jednoczesnym ograniczeniu skutków porażenia przez choroby i szkodniki oraz ryzyka wylegania. Dla osiągnięcia efektu równomierności kwit-nienia roślin oraz dojrzewania nasion w łuszczynach, niezbędna jest prawidłowa gęstość obsady roślin rzepaku jarego, która powinna zapewnić taki układ warun-ków dla wzrostu i rozwoju w łanie, aby jak największa liczba roślin, dobrze rozga-łęzionych i odpornych na wyleganie wykształciła pęd główny średniej grubości. Ze względu na mniej masywny pokrój roślin formy jarej (mniej rozgałęzień i łuszczyn) wymagane jest duże zwarcie roślin na jednostce powierzchni. Dlatego zalecana gęstość obsady jest nieco większa niż w przypadku rzepaku ozimego

i powinna wynosić 90–110 roślin/m2, co zapewnia wysiew 130–150 nasion/m2

w optymalnym terminie (Ojczyk 1996, Muśnicki i Budzyński 2005).

Azot natomiast jest podstawowym makroelementem wpływającym w bardzo dużym stopniu na wzrost i rozwój roślin, a w efekcie na wielkość plonu oraz jego jakość (Leleu i in. 2000). Nasiona rzepaku zawierają 3–3,5% N, natomiast słoma około 0,7% N. Łączne pobranie azotu przez 100 kg plonu nasion z

(3)

odpo-Wpływ zagęszczenia roślin oraz nawożenia azotem ... 239

wiadającym plonem słomy (200–250 kg) wynosi około 5 kg N, co przy plonie 20 dt/ha nasion równa się 100 kg N/ha. Największe pobranie azotu przez rośliny rzepaku jarego obserwowane jest w okresie początku kwitnienia roślin (Chamorro i in. 2002). Wielkość dawki azotu pod rzepak jest uzależniona m.in. od zawartości tego składnika w glebie, rodzaju przedplonu, typu gleby oraz doboru odmiany (Makowski i in. 2005). Rzepak jary w porównaniu z ozimym ma mniejsze potrzeby pokarmowe w stosunku do azotu, z uwagi na niższy potencjał plonowania i krótszy okres wegetacji. W świetle dotychczasowych danych z literatury widać duże zróż-nicowanie reakcji odmian rzepaku jarego na nawożenie azotem. Dlatego celem podjętych badań było określenie indywidualnej reakcji odmiany Licosmos na nawożenie tym składnikiem.

Materiał i metoda

W latach 2003–2004 w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym Katedry Agro-nomii SGGW w Chylicach przeprowadzono doświadczenie polowe z rzepakiem jarym odmiany Licosmos „00”. Celem założonego doświadczenia było zbadanie wpływu zróżnicowanego zagęszczenia łanu oraz nawożenia azotem (0, 40, 80 i 120 kg N/ha) na wybrane cechy morfologiczne roślin rzepaku jarego oraz plon nasion i jego składowe. Doświadczenie założono w układzie losowanych bloków w czterech powtórzeniach.

Doświadczenie zakładano corocznie na czarnej ziemi zdegradowanej, kompleksu żytniego bardzo dobrego, klasy bonitacyjnej IIIb, o składzie granulometrycznym gliny zwałowej. Gleba, na której założono doświadczenia w 2003 r. cechowała się średnią zawartością fosforu i niską potasu, zaś w 2004 r. wysoką fosforu i średnią potasu. Zawartość azotu mineralnego należy określić jako niską, szczególnie w drugim roku badań. Odczyn gleby pH oznaczony w 1 M KCl był zbliżony do obojętnego.

Przedplonem rzepaku była pszenica ozima. Po zbiorze pszenicy wykonano zespół uprawek pożniwnych i orkę siewną. Wiosną zastosowano agregat

uprawo-wy i nawożenie mineralne PK (80 kg P2O5/ha, 150 kg K2O/ha) oraz N (0, 40, 80

i 120 kg N/ha). Azot w dawce 40 i 80 kg/ha zastosowano jednorazowo przed-siewnie, w formie saletry amonowej, zaś dawkę 120 kg N/ha dwukrotnie: 80 kg N/ha przedsiewnie i 40 kg N/ha na początku stadium pąkowania. Siew rzepaku przeprowadzono w następujących terminach: 15 kwietnia w 2003 i 13 kwietnia

w 2004 r. w ilości 50 i 100 nasion/m2. W obu latach nasiona były zaprawione

przeciwko chorobom i szkodnikom. Chwasty zwalczano przy pomocy preparatu Butisan Star 416 SC, a pchełki ziemne i słodyszka rzepakowego preparatami Fastac i Karate. Rzepak zbierany był jednoetapowo 13.09.2003 i 19.08.2004 r., a plon nasion z poletka obliczono przy wilgotności 7%.

(4)

Bezpośrednio przed zbiorem wyznaczono końcową obsadę roślin oraz pobrano z losowo wybranego rzędu po 10 kolejnych roślin do pomiarów biometrycznych. Analizowano następujące cechy morfologiczne: świeżą masę i wysokość roślin, wysokość do pierwszego rozgałęzienia, liczbę rozgałęzień oraz plon nasion i jego składowe, tj.: liczbę łuszczyn na roślinie, liczbę nasion w łuszczynie i masę 1000 nasion. Poszczególne pomiary składowych wykonano na pojedynkach z rozróż-nieniem na pęd główny oraz rozgałęzienia I i II rzędu.

Uzyskane z doświadczeń wyniki opracowano statystycznie, wykorzystując oprogramowanie STATGRAPHICS Plus v.4.1 oraz arkusz kalkulacyjny Excel. Do oceny wpływu badanego czynnika na cechy morfologiczne roślin oraz plon i jego składowe, posłużono się analizą wariancji (ANOVA) oraz wykonano wielokrotne porównania średnich z użyciem testu Tukeya (α = 0,05). W celu określenia wzajemnych związków między cechami morfologicznymi a plonem nasion z rośliny i jego składowymi, obliczono współczynniki korelacji prostej (r).

Przebieg pogody w obu latach był dość zróżnicowany (tab. 1). Rok 2003 charakteryzował się mroźną zimą z niewielką ilością opadów oraz suchym czerw-cem i lipczerw-cem, natomiast rok 2004 cechował się ciepłą zimą z bardzo wysokimi opadami w tym okresie, lecz wyjątkowo chłodnym i dość suchym latem.

Tabela 1 Sumy miesięcznych opadów i średnie dobowe temperatury powietrza

Monthly precipitation sums and daily mean air temperature Rok

Year IV V VI VII VIII

Suma — Sum IV–VIII Sumy miesięcznych opadów [mm] — Monthly precipitation sums

2003 32,5 70,9 47,3 38,1 45,0 233,8

2004 78,7 38,8 69,5 55,2 40,8 283,0

Średnia dobowa temperatura powietrza [o_{C] — Mean daily air temperature}

2003 8,2 14,0 17,7 18,8 18,1 2355

2004 9,0 11,9 15,3 17,3 17,5 2176

Kompleksową ocenę warunków pogodowych przedstawiono w formie war-tości współczynnika hydrotermicznego Seljaninowa (rys. 1). Na stosunkowo korzystniejsze wartości tego współczynnika w okresie wegetacyjnym w 2004 r. duży wpływ miały niskie temperatury powietrza w okresie letnim, co spowodo-wało lepsze wykorzystywanie wody przez rośliny na skutek obniżonej transpiracji.

(5)

0, 0 0, 5 1, 0 1, 5 2, 0 2, 5 3, 0 3, 5 4, 0 4, 5 5, 0 5, 5 6, 0 6, 5 7, 0 123 12 31 23 1 2 312 3 IV V V I V II V III mi esi ąc e i de ka dy — month s and de ca des Wsp ółczy nnik hydr oter miczn y Hydr oterm ic c oeffic ien t 20 03 2004 < 0,3 susza katastrofalna — catastroph ic drought 0,3–0,5 susza — drough t 0,5–1,0 wilgotno ść pon iż ej równowagi — humidity b elo w balance 1–2 dostateczna ilo ść wody — sufficient amount of w a ter >2 nadmiar wod y — ex ces s of wat er Ry s. 1. Wa rto ści wspó łczynn ik a h y d ro ter m iczn ego Selj an in ow a ( 200 3–20 04) — Th e va lu es o f S elja nin o v h yd ro termic co efficien t (200 3–2 004 )

(6)

Wyniki

Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na wyraźny wpływ badanych czyn-ników na kształtowanie się analizowanych cech morfologicznych rzepaku jarego.

Wysokość roślin była istotnie zróżnicowana zależnie od zagęszczenia łanu.

Przy zagęszczeniu obniżonym rośliny były średnio wyższe o 15 cm (13%) w po-równaniu z zagęszczeniem zalecanym (tab. 2). Zależność tę stwierdzono także w poszczególnych latach.

Wzrostowi dawek nawożenia azotem towarzyszył przyrost wysokości roślin rzepaku. Średnio z lat najwyższe rośliny (130 cm) uzyskano przy dawkach 80–120 kg N/ha i były one o około 10 cm (8,3%) wyższe w porównaniu do roślin z kontroli (N = 0). Istotny wpływ nawożenia azotem na wysokość roślin rzepaku miał jednak miejsce jedynie w 2004 r., co świadczy o współdziałaniu lat z dawkami azotu na omawianą cechę.

Wysokość osadzenia I plonotwórczego rozgałęzienia była istotnie

zróżni-cowana zarówno przez zagęszczenie łanu, dawki azotu, jak i wpływem lat. Rośliny rosnące w mniejszym zagęszczeniu osadzały pierwsze rozgałęzienie średnio o 13,7 cm (30%) niżej w porównaniu z roślinami rosnącymi w bardziej zagęszczonym łanie (tab. 2). Różnica ta wynosiła w latach 2003–2004 odpowiednio 26 i 32%. Obniżenie zagęszczenia roślin wpływa na zmniejszenie wysokości osadzania I rozgałęzienia, co w konsekwencji może powodować zwiększone straty nasion podczas zbioru, zwłaszcza dwuetapowego.

Nnawożenie azotem istotnie zróżnicowało wysokość osadzenia I rozgałęzienia na roślinie. Stwierdzono zwiększanie wysokości osadzenia I rozgałęzienia średnio z lat wraz ze wzrostem dawki azotu do 80 kg N/ha. Przy dawce 80 kg N/ha wysokość ta była większa o 7,2 cm (20%) w porównaniu z kontrolą N = 0 (tab. 2). Wyższe osadzanie I rozgałęzienia wraz ze wzrostem dawki N miało miejsce w obu

latach badań, przy czym tylko w 2004 r. różnice były istotne. Stwierdzono także

wyraźny wpływ warunków pogodowych w latach na omawianą cechę. W 2003 r. średnia wysokość osadzenia I rozgałęzienia niezależnie od kombinacji była o 4,4 cm (11%) niższa niż w 2004 r.

Świeża masa części nadziemnej rośliny przed zbiorem była zróżnicowana

zależnie od zagęszczenia łanu, dawki azotu i lat. Rośliny pochodzące z rzadszego łanu charakteryzowały się ponad 2-krotnie większą świeżą masą (52,3 g/roślinę) w porównaniu z roślinami rosnącymi w większym zagęszczeniu (22,6 g/roślinę) (tab. 2).

Nadziemną masę rośliny zróżnicowało istotnie również nawożenie azotem. Wraz ze wzrostem dawki N stwierdzono przyrost świeżej masy rośliny. Różnica między najwyższą dawką 120 kg N/ha a kontrolą N = 0, średnio z lat wynosiła

(7)

Wpływ zagęszczenia roślin oraz nawożenia azotem ... 243

Tabela 2 Wybrane cechy morfologiczne zależnie od badanych czynników

Chosen morphological traits depending on experimental factors Badany czynnik Experimental factor Poziomy Levels 2003 2004 Średnia Mean Wysokość roślin przed zbiorem [cm] — Height of plants before harvest

zalecane — recommended 118 118 118

obniżone — reduced 132 135 133

Zagęszczenie łanu [roślin/m2]

Canopy density [plants/m2]

NIR — LSD 4,7* 5,6* 3,6* 0 125 116 120 40 121 123 122 80 126 133 130 120 127 134 130 Dawka N [kg/ha] N rate [kg/ha] NIR — LSD 6,7 7,9* 5,5* Średnia — Mean 125 127 126 NIR — LSD = 3,6

Wysokość osadzenie pierwszego rozgałęzienia [cm] — Height of the first branch

zalecane — recommended 43,5 50,1 46,8

obniżone — reduced 32,0 34,2 33,1

NIR — LSD 4,5* 6,8* 4,0* 0 36,3 36,0 36,2 40 36,0 43,6 39,8 80 38,7 48,1 43,4 120 39,9 40,9 40,4 Dawka N [kg/ha] N rate [kg/ha] NIR — LSD 6,4* 9,6* 5,7* Średnia — Mean 37,7 42,1 39,9 NIR — LSD = 4,0*

Świeża masa części nadziemnej rośliny [g] — Fresh aboveground biomass of plant

NIR — LSD 4,9* 3,8* 3,1* 0 35,4 30,8 33,1 40 32,9 40,0 36,5 80 36,4 39,9 38,2 120 37,1 47,3 42,2 Dawka N [kg/ha] N rate [kg/ha] NIR — LSD 6,9 5,4* 4,3* Średnia — Mean 35,5 39,5 37,5 NIR — LSD = 3,1*

(8)

9,1 g/roślinę (28%), (tab. 2). Wykazano również istotne współdziałanie dawek nawożenia z latami. W 2003 r. różnice między dawkami azotu były nieistotne, natomiast w 2004 r. intensywne nawożenie powodowało wyraźny przyrost masy rośliny. Wyraźna reakcja roślin na nawożenie azotem w 2004 r. wynikała zapewne z większej sumy opadów w okresie wegetacyjnym w 2004 r. (225 mm) w porów-naniu z 2003 r. (188 mm). Stwierdzono także istotny wpływ lat na badaną cechę. Średnia nadziemna masa rośliny w 2003 r. niezależnie od kombinacji wynosiła 35,5 g i była niższa o 4 g (10%) w stosunku do świeżej masy rośliny z 2004 r.

Liczba rozgałęzień na roślinie zależała głównie od zagęszczenia łanu i lat,

natomiast w mniejszym stopniu była zróżnicowana dawkami azotu (tab. 3).

Roś-liny rosnące w rzadkiej obsadzie (25 roślin/m2) rozgałęziały się prawie 2-krotnie

intensywniej w porównaniu z roślinami z obsady zalecanej (62 rośliny/m2).

Różnice te miały podobne nasilenie w obu latach, co świadczy o decydującej roli zagęszczenia na stopień rozgałęziania roślin rzepaku.

Nawożenie azotem powodowało przyrost liczby rozgałęzień na roślinie, ale istotne różnice stwierdzono jedynie między najwyższą dawką, tj. 120 kg N/ha a kon-trolą N = 0. Wystąpiło współdziałanie nawożenia azotem z latami. Istotne różnice między liczbą rozgałęzień na roślinie a dawkami azotu wystąpiły jedynie w 2004 r. Wykazano także silny wpływ lat na omawianą cechę. Niezależnie od kombi-nacji rośliny były rozgałęzione znacznie intensywniej w 2004 r. (17 rozgałęzień/ roślinę) niż w 2003 r. (11,9 rozgałęzień/roślinę), co świadczy o dużym wpływie warunków pogodowych (zwłaszcza sumy i rozkładu opadów) w latach na stopień rozgałęzienia roślin.

Liczba rozgałęzień I rzędu była istotnie zróżnicowana zależnie od techniki

siewu, dawek azotu oraz lat (tab. 3). Rośliny z rzadkiego łanu posiadały średnio z lat prawie 2 rozgałęzienia I rzędu więcej (30%) w porównaniu z roślinami z obsady zalecanej. Różnice względne w latach 2003–2004 były podobne i wynosiły odpowiednio 27 i 32%.

Również nawożenie azotem powodowało wzrost liczby rozgałęzień I rzędu na roślinie. Liczba ta średnio z lat przy dawkach 40, 80 i 120 kg N/ha była większa odpowiednio o 7, 10 i 14% w porównaniu z kontrolą N = 0. Wystąpiło współdzia-łanie lat z nawożeniem azotowym na omawianą cechę. Różnice między liczbą rozgałęzień przy poszczególnych dawkach N w 2003 r. były nieistotne, natomiast w 2004 r. przy największej dawce azotu (120 kg N/ha) liczba ta była większa o 22,3% w porównaniu z kontrolą N = 0.

Wykazano wpływ lat na analizowaną cechę. Rośliny w 2004 r. wytwarzały średnio, niezależnie od kombinacji 5,9 rozgałęzień na roślinie, a w 2004 r. — 7,27.

(9)

Tabela 3 Liczba rozgałęzień zależnie od badanych czynników

Number of branches depending on experimental factors Badany czynnik Experimental factor Poziomy Levels 2003 2004 Średnia Mean Liczba rozgałęzień na roślinie — Number of branches per plant

Liczba rozgałęzień I rzędu na roślinie — Number of first order branches per plant

Liczba rozgałęzień II rzędu na roślinie — Number of second order branches per plant

(10)

Liczba rozgałęzień II rzędu, podobnie jak liczba rozgałęzień I rzędu na

roślinie była istotnie zróżnicowana przez zagęszczenie łanu, nawożenie azotem oraz lata (tab. 3). Średnio liczba rozgałęzień II rzędu była prawie 3-krotnie większa u roślin z łanu rzadkiego w porównaniu łanem zagęszczonym. Różnica ta była podobna w obu latach i świadczy o bardzo dużym wpływie dostępnej powierzchni życiowej na liczbę rozgałęzień II rzędu na roślinie.

Nawożenie azotem w znacznie mniejszym stopniu niż zagęszczenie roślin, ale również istotnie, wpływało na liczbę rozgałęzień II rzędu. Obserwowany wzrost rozgałęzień wraz ze zwiększaniem dawki azotu okazał się istotny średnio z lat jedynie przy najwyższej dawce azotu. Wykazano współdziałanie nawożenia azotem z latami. W 2003 r. różnice między liczbą rozgałęzień II rzędu na roślinie przy różnych dawkach N były niewielkie, natomiast w 2004 r. wzrost między dawką 120 kg N/ha a N = 0 był istotny.

Stwierdzono natomiast istotne różnice między latami. Niezależnie od kombi-nacji w 2003 r. rośliny posiadały prawie 6 rozgałęzień II rzędu, a w 2004 r. prawie 10. Tak wyraźna różnica (ponad 60%) świadczy o dużym wpływie warunków pogodo-wych na omawianą cechę.

Zależność między cechami morfologicznymi rośliny wyrażona w formie

współczynników korelacji wskazuje, że wysokość rośliny (X2) jest silnie dodatnio

skorelowana z masą części nadziemnej (X1), wysokością osadzenia I rozgałęzienia

na roślinie (X3), a także w mniejszym stopniu z liczbą rozgałęzień (X4). Zależności

te były podobne niezależnie od zagęszczenia roślin w łanie. Brak istotnej

zależ-ności (r = 0,07) stwierdzono jedynie między wysokością rośliny (X2), a liczbą

rozgałęzień na roślinie (X4) przy wyższej obsadzie (rys. 2).

Wykazano ujemne korelacje między wysokością I rozgałęzienia (X3) a masą

części nadziemnej rośliny (X1) i liczbą rozgałęzień (X4). Zależności te miały

silniejszy charakter przy łanie rzadszym w porównaniu z zagęszczonym. Liczba

rozgałęzień na roślinie (X4) była dodatnio związana z masą rośliny (X1),

szcze-gólnie przy niższej obsadzie (r = 0,73) w porównaniu z obsadą wyższą (r = 0,51).

Dyskusja

Zróżnicowana gęstość obsady roślin powodowała zmiany budowy morfolo-gicznej pojedynków. Rośliny rosnące w mniejszym zagęszczeniu, dysponujące większą powierzchnią życiową były wyższe, zdecydowanie lepiej rozgałęzione, niżej osadzały pierwsze rozgałęzienie i charakteryzowały się wyraźnie większą suchą masą części nadziemnej, w porównaniu z roślinami rosnącymi w większym zagęszczeniu. W przeprowadzonym doświadczeniu stwierdzono wyraźny wpływ lat na analizowane cechy morfologiczne roślin, co oznacza, że ich pokrój jest kształtowany w dużej mierze przez zmienne w latach warunki pogodowe.

(11)

Wpływ zagęszczenia roślin oraz nawożenia azotem ... 247 1) 0,51** 2) 0,73** 1) -0,33** 2) -0,49** 1) -0,13** 2) -0,24** 1) 0,51** 2) 0,46** 1) 0,41** 2) 0,47** 1) 0,07 2) 0,12*

Świeża masa części nadziemnej (g) X1 Fresh aboveground biomass Liczba rozgałęzień na roślinie X4 Number of branches per plant Wysokość I rozgałęzienia (cm) X3

Height of first branch Wysokość rośliny

(cm) X2

Height of plant

1) zagęszczenie zalecanie — recommended density 2) zagęszczenie obniżone — reduced density

** wartość współczynnika istotna statystycznie przy α = 0,01 — significant value of coefficient at α = 0.01 Rys. 2. Wartości współczynników korelacji prostej między cechami morfologicznymi rośliny zależnie od zagęszczenia łanu — Values of correlation coefficient between morphological traits depending on canopy density

Podobne, jednak nieco mniej wyraźne, zmiany cech morfologicznych uzyskał Kotecki i in. (1999) wskazując, że 3-krotne zwiększenie ilości wysiewu rzepaku

jarego (z 50 do 150 nasion/m2) spowodowało zmniejszenie liczby rozgałęzień na

roślinie z 6,1 do 5,2 oraz liczby łuszczyn z 116 do 88, natomiast liczba nasion w łuszczynie i MTN oraz wysokość roślin nie uległy większym zmianom. Podobne zależności uzyskał Markus i in. (2002). Natomiast w badaniach Zająca i in. (2003) zwiększona obsada spowodowała, że rośliny były niższe i słabiej rozgałęzione oraz wykształcały mniej łuszczyn o mniejszej liczbie nasion. Analiza wyników doś-wiadczeń przeprowadzonych w Finlandii z odmianą Topas, wysiewaną w ilości:

50, 150, 250, 350 i 450 nasion/m2, wykazała natomiast brak dużych zmian

w pokroju roślin po przekroczeniu obsady 150–200 roślin/m2 (Pahkala i in. 1994).

W badaniach własnych azot wpływał różnicująco na analizowane cechy morfologiczne roślin. Stwierdzono istotne zwiększanie masy, a także wysokości roślin i osadzenia pierwszego rozgałęzienia wraz ze wzrostem dawki azotu do 80 kg/ha. Natomiast liczba rozgałęzień na roślinie wzrastała istotnie w całym zakresie dawek azotu 40–120 kg/ha. Wykazano także istotne współdziałanie lat z nawożeniem azotowym na kształtowanie się pokroju roślin rzepaku jarego.

(12)

Jasińska i in. (1997) oraz Kotecki i in. (1999) na podstawie wyników badań wykazali, że wraz ze wzrostem dawki azotu z zakresie 40–160 kg/ha, zwiększała się istotnie liczba rozgałęzień na roślinie, natomiast wysokość rośliny i osadzenia pierwszego rozgałęzienia pozostawały niezmienne. Podobne wyniki uzyskał Kotecki i in. (2001a), badając reakcje pięciu odmian rzepaku jarego na nawożenie azotem w dawkach 60–150 kg N/ha oraz Noorullah i in. (2002) w badaniach nad rzepa-kiem jarym przy wzroście dawki azotu z 0 do 120 kg N/ha. Natomiast Markus i in. (2002) nie stwierdzili wpływu zwiększonego nawożenia azotu w dawkach 80 i 160 kg/ha na badane cechy morfologiczne roślin rzepaku jarego odmiany Star.

Wzajemne zależności między badanymi cechami morfologicznymi roślin ros-nących w różnym zagęszczeniu były zbliżone. Stwierdzono dodatnie związki między wysokością rośliny a masą części nadziemnej rośliny, wysokością osadzenia pierwszego rozgałęzienia i liczbą rozgałęzień na roślinie oraz liczbą rozgałęzień a masą nadziemną rośliny. Natomiast ujemną zależność wykazano między liczbą rozgałęzień na roślinie a wysokością osadzenia pierwszego plonotwórczego roz-gałęzienia.

Wnioski

1. Rośliny rosnące w mniejszym zagęszczeniu, a więc dysponujące większą powierzchnią życiową były wyższe, zdecydowanie lepiej rozgałęzione, niżej osadzały pierwsze rozgałęzienie i charakteryzowały się wyraźnie większą suchą masą części nadziemnej w porównaniu z roślinami rosnącymi w większym zagęszczeniu.

2. Stwierdzono wyraźny wpływ lat na analizowane cechy morfologiczne roślin, co oznacza, że ich pokrój kształtowany jest w dużej mierze przez zmienne warunki pogodowe.

3. Azot wpływał różnicująco na analizowane cechy morfologiczne roślin. Stwierdzono istotne zwiększanie masy, a także wysokości roślin i osadzenia pierwszego rozgałęzienia wraz ze wzrostem dawki N do 80 kg/ha. Natomiast liczba rozgałęzień na roślinie wzrastała istotnie w całym zakresie dawek azotu 40–120 kg/ha.

4. Nie stwierdzono wpływu interakcji nawożenia z gęstością siewu na kształto-wanie cech morfologicznych roślin.

5. Wykazano istotne współdziałanie lat z nawożeniem azotowym na kształto-wanie się pokroju roślin rzepaku jarego.

6. Zależności między cechami morfologicznymi roślin wyrażone w formie współ-czynników korelacji były podobne niezależnie od zagęszczenia roślin w łanie.

(13)

Literatura

Chamorro A., Tamagno L., Bezus R., Sarandón S. 2002. Nitrogen accumulation, partition, and nitrogen-use efficiency in canola under different nitrogen availabilities. Communications in Soil Science and Plant Analysis, 33, 3-4: 493-504.

Jasińska Z., Kotecki A., Kozak M. 1997. Wpływ następczy roślin strączkowych i nawożenia azotem na rozwój i plon rzepaku jarego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XVIII (1): 199-208.

Kotecki A., Kozak M., Malarz W. 1999. Wpływ zabiegów ochrony roślin, nawożenia azotem i gęstości siewu na rozwój i plonowanie rzepaku jarego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XX (2): 643-652. Kotecki A., Malarz W., Kozak M. 2001a. Wpływ nawożenia azotem na rozwój i plonowanie pięciu

odmian rzepaku jarego. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XXII (1): 69-80.

Leleu O., Vuylsteker C., Têtua J., Degrande D., Champolivier L., Rambour S. 2000. Effect of two contrasted N fertilizations on rapeseed growth and nitrate metabolism. Plant Physiology and Biochemistry, 38: 639−645.

Makowski D., Maltas A., Morison M., Reau R. 2005. Calculating N fertilizer doses for oil-seed rape using plant and soil data. Agronomy for Sustainable Development, 25: 159-161.

Markus J., Ostrowska D., Łoboda T., Pietkiewicz S., Lewandowski M. 2002. Reakcja rzepaku jarego odmiany Star na gęstość siewu i nawożenie mineralne. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XXIII (1): 129-139.

Muśnicki Cz., Budzyński W. 2005. Uprawa roli i siew rzepaku. W: Technologia produkcji rzepaku, red. Cz. Muśnicki, I. Bartkowiak-Broda, M. Mrówczyński, Wyd. „Wieś Jutra”: 95-96.

Noorullah K., Amanullah J., Ijaz A., Naeem K. 2002. Response of canola to nitrogen and sulphur nutrition. Asian Journal of Plant Sciences, 1 (5): 516-518.

Ojczyk T. 1996. Rzepak jary. W: Rzepak produkcja surowca olejarskiego. Red. W. Budzyński, T. Ojczyk, Wyd. ART. Olsztyn: 159-172.

Pahkala K., Sankari H., Ketoja E. 1994. The relation between stand density and the structure of spring rape (Brassica napus L.). Journal of Agronomy and Crop Science, 172: 269-278.

Zając T., Borowiec F., Gierdziewicz M. 2003. Wpływ gęstości wysiewu rzepaku jarego na ulistnienie roślin i łanu, plon nasion, cechy morfologiczne oraz zawartość kwasów tłuszczowych w oleju. Rośliny Oleiste – Oilseed Crops, XXIV: 223-241.