KRZYSZTOF FIRLEJ1
RECENZJA KSI¥¯KI „EKONOMIA I JEJ
SPO£ECZNE OTOCZENIE” POD REDAKCJ¥
ANDRZEJA CZY¯EWSKIEGO I ANNY MATUSZCZAK
2Monografia Ekonomia i jej spo³eczne otoczenie pod redakcj¹ naukow¹ An-drzeja Czy¿ewskiego i Anny Matuszczak jest poœwiêcona zagadnieniom ekono-micznym pomagaj¹cym rozwi¹zaæ wspó³czesne dylematy gospodarowania. Au-torzy za kluczowy z nich uwa¿aj¹ podwa¿enie omnipotencji mechanizmu rynko-wego. Inspiracj¹ do napisania ksi¹¿ki by³a sytuacja powsta³a po upadku syste-mów gospodarczych i politycznych w krajach Europy Wschodniej, wymagaj¹ca przemyœlenia i krytycznej oceny, a tak¿e nakreœlenia ich œcie¿ki rozwoju w ska-li globalnej. W kolejnych rozdzia³ach po³¹czono rozwój z powinnoœciami wyni-kaj¹cymi ze stosunku cz³owieka do œrodowiska naturalnego, powiêkszaniem siê œwiatowego bogactwa w skali globalnej, przy równoczesnym wzroœcie nierów-noœci, problemie braku zabezpieczenia ¿ywnierów-noœci, w aspekcie przyczyn struktu-ralnych i promocji rozwoju rolnictwa w krajach najubo¿szych oraz z potrzeb¹ spo³ecznej adekwatnoœci gospodarowania w warunkach rynkowych. Przyjêto, ¿e w warunkach globalizacji ¿ycie ekonomiczne nale¿y pojmowaæ jako rzeczywi-stoœæ wielowymiarow¹, w aspekcie wzajemnego braterstwa i abstrahowania od darmowoœci. Podkreœlono rolê solidarnoœci, oznaczaj¹cej, ¿e wszyscy maj¹ siê czuæ odpowiedzialni za siebie, a rynek, na którym przedsiêbiorstwa prowadz¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹, przyczyni siê do realizacji celów instytucjonalnych. Stwierdzono, ¿e konfrontacja rynkowa wzajemnie krzy¿uje dzia³alnoœæ przed-siêbiorstw, co z pewnoœci¹ przyczyni siê do „cywilizacji ekonomii”. Wed³ug Au-torów, globalizacjê nale¿y rozumieæ, jako proces spo³eczno-ekonomiczny, za którym kryje siê wzajemnie po³¹czona rzeczywistoœæ ludzkoœci, tworzona przez osoby i narody, d¹¿¹ce do osi¹gania korzyœci i rozwoju oraz przyjmuj¹ce za ich
1Autor jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie (e-mail:
krzysz-tof.firej@uek.krakow.pl).
2Wydawnictwo Kujawsko-Pomorskiej Szko³y Wy¿szej w Bydgoszczy, Bydgoszcz.
realizacjê odpowiedzialnoœæ. Autorzy okreœlaj¹ te¿ globalizacjê jako proces opieraj¹cy siê na jednoœci rodziny ludzkiej, której kierunek powinien mieæ cha-rakter personalistyczny i wspólnotowy, a zarazem otwarty na transcendencjê.
Prezentowana ksi¹¿ka jest monografi¹ stanowi¹c¹ studium teoretyczne i em-piryczne, sk³adaj¹c¹ siê ze wstêpu, czterech rozdzia³ów (w których rozpatrzono: kwestiê agrarn¹ wspó³czeœnie; Ÿród³a, skutki i przeciwdzia³anie nierównoœciom ekonomiczno-spo³ecznym; problemy konsumpcji i bezpieczeñstwa ¿ywnoœcio-wego; potrzebê spo³ecznej adekwatnoœci gospodarowania w warunkach rynkowych) oraz pos³owia i bibliografii. Opracowanie oparte jest w przewa¿aj¹cej mierze na da-nych Ÿród³owych G³ównego Urzêdu Statystycznego i Ministerstwa Rolnictwa i Roz-woju Wsi, danych Eurostatu, wynikach badañ Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gos-podarki ¯ywnoœciowej w Warszawie, wielu instytucji oraz Ÿród³ach wydawnictw krajowych i zagranicznych. Autorzy opracowania, jako interwa³ czasowy analizy, wybrali lata 2005–2010, a w niektórych przypadkach ca³y okres ostatniego dwudzie-stolecia, co umo¿liwi³o odniesienie do zmieniaj¹cych siê warunków otoczenia za-równo w okresie tworzenia w Polsce gospodarki rynkowej, jak i zmian wystêpuj¹-cych po przyst¹pieniu do unijnych struktur gospodarczych.
Wieloaspektowe podejœcie do rozpatrywanych treœci, prezentowanych w aspekcie zachodz¹cych zjawisk gospodarczych i zauwa¿anych tak¿e przez znanych ekonomistów rangi œwiatowej, nale¿y uznaæ za niezwykle przydatne dla nauk o agroekonomii. Nowatorskie podejœcie i indywidualna metodyka ich przedstawienia czyni¹ opracowanie nietradycyjnym i godnym zauwa¿enia w ob-szarze nauk ekonomii spo³ecznej.
W rozdziale pierwszym, autorstwa prof. dr. hab. A. Czy¿ewskiego i dr A. Ma-tuszczak Dylematy kwestii agrarnej w panoramie dziejów – mechanizm krzywdy ch³opskiej, Autorzy podkreœlaj¹ rolê ziemi, która w warunkach przymusu kon-sumpcji jest czynnikiem niekonkurencyjnym w stosunku do dwóch pozosta³ych – pracy i kapita³u, a osoby gospodaruj¹ce na niej skazane s¹ na permanentny dysparytet dochodów. Problem ten jest powszechnie przemilczany przez ekono-mistów, którzy uwa¿aj¹, ¿e „ziemia jest constans”. Wspó³czeœnie kwestia agrar-na sprowadzaagrar-na jest do problemów sfery ekonomicznej, spo³ecznej i œrodowi-skowej, ale zdaniem Autorów, za istotne nale¿y uznaæ dzia³ania zmierzaj¹ce do przezwyciê¿enia barier oraz d¹¿enie do rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. W tej czêœci Autorzy rozpatruj¹ historyczne reminiscencje kwestii agrarnej – od czasów staro¿ytnych, poprzez czasy feudalne, podejmuj¹ problematykê agrary-zmu i kwestii z nim zwi¹zanych oraz rozpatruj¹ to zagadnienie wspó³czeœnie. S³usznie podkreœlaj¹, ¿e obecnie kwestiê agrarn¹ rozumie siê jako szeroki ze-staw problemów powstaj¹cych w procesie reprodukcji w rolnictwie, które maj¹ Ÿród³o w specyfice produkcji rolniczej, a ich rozwi¹zanie ³¹czy siê z rozwojem gospodarczym. Za wyj¹tkowo interesuj¹ce mo¿na uznaæ wywody w obszarze egzystencji ch³opskiej i wspó³czesnego etosu ch³opów, którzy stanowi¹ najlicz-niejsz¹ czêœæ populacji ludnoœci na kuli ziemskiej, charakteryzuj¹ siê wysokim dysparytetem dochodów wzglêdem innych grup zawodowych i s¹ dotkniêci marginalizacj¹ spo³eczn¹. By przeciwdzia³aæ tym zjawiskom, Autorzy proponu-j¹ racjonalne prowadzenie polityki rolnej, zapewniaproponu-j¹cej równowagê struktur
wytwórczych przy wykorzystaniu transferu nadwy¿ki z pozarolniczego otocze-nia do bezpoœrednich jej wytwórców. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje syntetycz-ne podsumowanie, które zawiera istotsyntetycz-ne wnioski dotycz¹ce kwestii agrarsyntetycz-nej i przyczyn interwencjonizmu pañstwowego.
Druga czêœæ tego rozdzia³u, napisana przez prof. dr. hab. J.S. Zegara i zatytu-³owana Rola drobnych gospodarstw rolnych w rozwi¹zywaniu kwestii agrarnej, podejmuje problematykê potrzeby stworzenia nowej teorii ekonomicznej doty-cz¹cej kwestii agrarnej, a tak¿e bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego, istoty drob-nych gospodarstw roldrob-nych oraz nowych uwarunkowañ rozwoju rolnictwa. Autor podkreœla, ¿e w przesz³oœci „...rozwi¹zywania kwestii agrarnej upatrywano w zwiêkszeniu area³u gruntów u¿ytkowanych rolniczo, tj. de facto w koncentra-cji ziemi ergo dyskontowaniu korzyœci skali produkkoncentra-cji”. Swoje rozwa¿ania pro-wadzi przez kolejne formy w³asnoœci rolnictwa – od zarania dziejów a¿ po cza-sy wspó³czesne, poddaj¹c w w¹tpliwoœæ mo¿liwoœæ rozwi¹zania tej kwestii przez kraje rozwijaj¹ce siê w podobny sposób do krajów rozwiniêtych, ze wzglêdu na ograniczenia œrodowiskowe, efekty zewnêtrzne i uwarunkowania tworzone przez globalizacjê. Rozpatruj¹c zagadnienie bezpieczeñstwa ¿ywno-œciowego, Autor rozwa¿a dwa fundamentalne wyzwania, z którymi nale¿y siê zmierzyæ, a mianowicie: koniecznoœæ pogodzenia wzrostu produkcji rolnej w po³¹czeniu ze wzrostem populacji ludnoœci œwiata i rosn¹c¹ œwiadomoœci¹ wobec zachowania œrodowiska naturalnego oraz dostêpnoœæ nowych technologii produkcji rolniczej dla wiêkszej masy rolników, z uwzglêdnieniem dopasowania ich wydajnoœci do potrzeb. Wymieniaj¹c wady gospodarstw drobnych, a wœród nich ni¿sz¹ efektywnoœæ wykorzystania zasobów produkcyjnych, Autor podkre-œla ich zalety, które przejawiaj¹ siê w pe³nieniu przez nie funkcji spo³ecznych i œrodowiskowych o charakterze dóbr publicznych. Nowe uwarunkowania roz-woju rolnictwa to kwestia efektów zewnêtrznych towarzysz¹cych dzia³alnoœci gospodarczej, bariera œrodowiskowa i zjawisko globalizacji. Interesuj¹ce dla czytelnika jest przedstawienie problemu sprostania wyzwaniu dostatecznej po-da¿y ¿ywnoœci na poziomie planetarnym, które zdaniem Autora, bez zwiêksza-nia presji na biosferê jest zadaniem karko³omnym. Autor zg³asza te¿ potrzebê stworzenia nowej teorii ekonomii agrarnej, gdy¿ dotychczasowe teorie pomijaj¹ kwestie rozbie¿noœci wystêpuj¹cej pomiêdzy optimum mikroekonomicznym i spo³ecznym.
Rozdzia³ drugi, zatytu³owany ród³a, skutki i przeciwdzia³anie nierówno-œciom ekonomiczno-spo³ecznym, rozpoczyna opracowanie prof. dr. hab. S. Urba-na ród³a i skutki nierównoœci spo³ecznej oraz ekonomicznej w Polsce, a zw³asz-cza na wsi, w którym Autor porusza zagadnienie zró¿nicowania ludnoœci Polski pod wzglêdem spo³ecznym i ekonomicznym. Wed³ug Autora, nale¿y d¹¿yæ do ograniczenia nierównoœci spo³ecznych, a problem ten stanowiæ powinien, czê-œciej ni¿ dotychczas, przedmiot badañ naukowych. Za g³ówn¹ przyczynê tego stanu Autor uwa¿a zró¿nicowanie sytuacji poszczególnych grup spo³eczno--zawodowych oraz œrodowisk, w których zamieszkuj¹. Szeroko analizowane s¹ dochody gospodarstw domowych, gdzie szczegó³owo opisana zosta³a stopa bez-robocia, przeciêtny miesiêczny dochód rozporz¹dzalny w gospodarstwach
do-mowych oraz poziom przeciêtnych miesiêcznych rent i emerytur. Analiza pozio-mu dochodów gospodarstw rolnych uczestnicz¹cych w FADN, wed³ug po-wierzchni i wielkoœci ekonomicznej, umo¿liwi³a Autorowi postawienie tezy, ¿e nawet dotacje Unii Europejskiej nie spowodowa³y wyrównania dochodów rolni-ków i osób pracuj¹cych poza rolnictwem. W opracowaniu przedstawione zosta-³y tak¿e przeciêtne miesiêczne wydatki w gospodarstwach domowych, miesiêcz-ne spo¿ycie niektórych artyku³ów ¿ywnoœciowych oraz wykonanie norm spo¿y-cia niektórych artyku³ów ¿ywnoœciowych na jedn¹ osobê w gospodarstwach do-mowych. Autor zauwa¿a te¿ zatrwa¿aj¹c¹ sytuacjê osób ¿yj¹cych w biedzie na terenach wiejskich i rozpatruje g³ówne przyczyny ubóstwa, takie jak: bezrobo-cie, niepe³nosprawnoœæ, d³ugotrwa³e choroby, staroœæ, alkoholizm, narkomaniê, bezradnoœæ, sieroctwo, trudnoœci adaptacyjne, zdarzenia losowe, klêski ¿ywio³o-we, przypadki niegospodarnoœci, lenistwo i niezaradnoœæ ¿yciow¹. Wœród grup spo³ecznych szczególnie zagro¿onych ubóstwem wymienia rencistów, rolników oraz rodziny wielodzietne, uwa¿aj¹c, ¿e powinny w pierwszej kolejnoœci otrzy-mywaæ pomoc.
Druga czêœæ rozdzia³u drugiego Spó³dzielczoœæ versus nierównoœci ekono-miczno-spo³eczne zosta³a napisana przez dr. hab. W. Czternastego, prof. UEP, i prezentuje rolê spó³dzielczej formy gospodarowania, której celem jest neutra-lizacja nierównoœci ekonomicznych i spo³ecznych we wspó³czesnych gospodar-kach rynkowych. Szeroko jest w nim analizowana ewolucja ruchu spó³dzielcze-go w œwietle realizowanych celów ekonomicznych i spo³ecznych zarówno w Polsce, jak i w Europie. Ocenie poddano tak¿e znaczenie sektora ekonomii spo³ecznej w rozwoju spó³dzielczej formy gospodarowania. Autor, w odniesie-niu do Ÿród³owych za³o¿eñ funkcjonowania ruchu spó³dzielczego, stara³ siê wy-kazaæ, ¿e spó³dzielcze podmioty gospodarcze na przestrzeni dziejów realizowa-³y dzia³ania nie tylko w wymiarze ekonomicznym, ale kierowarealizowa-³y te¿ sw¹ dzia-³alnoœæ do sfer zagro¿onych ubóstwem, patologi¹ spo³eczn¹ i obszarów zmargi-nalizowanych. Bardzo interesuj¹ca jest propozycja Autora, ¿eby utworzyæ w Polsce spó³dzielnie socjalne, które ubogim grupom spo³ecznym umo¿liwi³yby zaspokoje-nie potrzeb materialnych i duchowych, przyczyniaj¹c siê w ten sposób do elimina-cji ich czêœci z grupy osób zagro¿onych wykluczeniem spo³ecznym.
Rozdzia³ trzeci ksi¹¿ki przedstawia temat Problemy konsumpcji i bezpie-czeñstwa ¿ywnoœciowegoi zawiera dwa opracowania. Pierwsze z nich, autor-stwa dr. hab. A. Grzelaka, prof. UEP, i mgr M. Ga³¹zki, jest zatytu³owane Ocena wydatków na ¿ywnoœæ gospodarstw domowych w Polsce w latach 2005–2009. Autorzy szeroko komentuj¹ w nim kwestie dotycz¹ce wybra-nych determinant konsumpcji ¿ywnoœci gospodarstw domowych w aspekcie tempa wzrostu PKB w latach 2004–2009 w ujêciu realnym, indeksy dynami-ki realnych, przeciêtnych, miesiêcznych, rozporz¹dzalnych dochodów go-spodarstw domowych w Polsce na jedn¹ osobê oraz wskaŸniki cen ¿ywnoœci i napojów bezalkoholowych. W opracowaniu prawid³owo wyeksponowano determinanty konsumpcji ¿ywnoœci w Polsce oraz dobrano do badañ empi-rycznych przekroje gospodarstw domowych. Badaj¹c zmiany w spo¿yciu ¿ywnoœci gospodarstw domowych, Autorzy analizuj¹ ³añcuchowe indeksy
dynamiki iloœciowego spo¿ycia wybranych grup ¿ywnoœci gospodarstw do-mowych. Okreœlone zosta³y poziom i struktura wydatków na ¿ywnoœæ go-spodarstw domowych w aspekcie kszta³towania siê indeksów dynamiki real-nego poziomu miesiêcznych wydatków na ¿ywnoœæ na jedn¹ osobê, struktu-ry wydatków konsumpcyjnych oraz udzia³u wydatków na ¿ywnoœæ i napo-jów alkoholowych w wydatkach ogó³em, udzia³u tych wydatków ze wzglêdu na przynale¿noœæ do grupy spo³eczno-zawodowej i ich struktury.
Drugie opracowanie w trzecim rozdziale zatytu³owane Bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe w kontekœcie krajów rozwijaj¹cych siê i pomocy ¿ywnoœciowej zosta³o napisane przez dr. A. Sapê. Prezentowana czêœæ omawia problematy-kê g³odu, z którym, pomimo ci¹g³ego wzrostu gospodarczego oraz zaawan-sowanego postêpu technologicznego, wci¹¿ spotykamy siê w ró¿nych czê-œciach œwiata. Problem w szczególnoœci dotyczy mieszkañców krajów roz-wijaj¹cych siê, które wci¹¿ skazane s¹ na zewnêtrzn¹ pomoc ¿ywnoœciow¹. Autorka dok³adnie stara siê przybli¿yæ zagadnienie niedo¿ywienia, rolê roz-woju rynków ¿ywnoœciowych w jego zwalczaniu oraz mo¿liwoœæ zapewnie-nia odpowiedniej iloœci ¿ywnoœci w wymiarze globalnym. Zauwa¿a, ¿e po-mimo wystarczaj¹cego wolumenu iloœci produkowanej ¿ywnoœci, wci¹¿ na œwiecie wystêpuj¹ regiony charakteryzuj¹ce siê chronicznym g³odem i nie-do¿ywieniem. Du¿a czêœæ rozwa¿añ poœwiêcona zosta³a rolnictwu w krajach rozwijaj¹cych siê, jego statystyce, wypracowywanej wartoœci dodanej oraz dzia³alnoœci instytucjonalnej. Interesuj¹c¹ czêœci¹ opracowania s¹ badania analityczne, dotycz¹ce pomocy ¿ywnoœciowej przez pryzmat jej g³ównych dostarczycieli, odbiorców i sposobów jej dystrybucji. Ponadto analiza liczby osób g³oduj¹cych na œwiecie, ich udzia³ w populacji œwiata oraz w wybra-nych regionach dowiod³a, ¿e wymogiem naszych czasów jest modyfikacja i zmiana kierunku pomocy ¿ywnoœciowej celem poprawy bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego, szczególnie w krajach rozwijaj¹cych siê.
Rozdzia³ czwarty, na który sk³ada siê piêæ opracowañ, jest zatytu³owany O potrzebie spo³ecznej adekwatnoœci gospodarowania w warunkach rynko-wych. Pierwsze z nich we wspó³autorstwie napisali dr hab. Z. Galor, prof. WSNHiD, dr S. Kalinowski i dr T. Kujaczyñski, a zatytu³owane zosta-³o Ekonomia spo³eczna wobec wyzwañ globalizacji. W g³ównej mierze opra-cowanie traktuje o zagadnieniu wykluczenia, które autorzy próbuj¹ rozpa-trzyæ wielop³aszczyznowo. Uwa¿aj¹, ¿e kategoria ta „...mo¿e dotyczyæ za-równo uzale¿nieñ i wykluczenia cyfrowego, ale tak¿e socjalnego i w ten spo-sób przybiera sw¹ najostrzejsz¹ formê, co znajduje siê w centrum uwagi eko-nomii spo³ecznej, jako nauki zajmuj¹cej siê tak¿e prawid³owoœciami podzia-³u dochodu narodowego w kierunku dobrobytu spo³ecznego”. Autorzy pre-zentuj¹ sposoby rozumienia wykluczenia spo³ecznego oraz próbuj¹ rozpa-trzyæ go w aspekcie usytuowania w marginesie spo³ecznym. Rozpatruj¹ tak-¿e sam¹ istotê ekonomii spo³ecznej jako tej, w której zysk stanowi dla przed-siêbiorców jeden z warunków dzia³ania, ale nie najwa¿niejszy. Jako przyk³a-dy pomiotów gospodarczych realizuj¹cych postulaty ekonomii spo³ecznej Autorzy wskazuj¹ spó³dzielnie socjalne, centra integracji, zak³ady
aktywno-œci zawodowej i kluby integracji spo³ecznej. Niezwykle wartoaktywno-œciow¹ czêaktywno-œci¹ artyku³u jest zaprezentowanie form przeciwdzia³ania wykluczeniu oraz wskazanie wybranych warunków skutecznoœci podejmowanych dzia³añ.
Druga czêœæ rozdzia³u czwartego zosta³a opracowana przez studentki Kujawsko--Pomorskiej Szko³y Wy¿szej w Bydgoszczy: D. G³ówczewsk¹, I. Œlê¿ak i A. Weso-³owsk¹-Janiak i zosta³a zatytu³owana Zachowania konsumenckie w warunkach glo-balizacji – ujêcie teoretyczne.Autorki dokonuj¹ w nim próby oceny zachowañ konsumenckich, które ulegaj¹ szybkim zmianom w warunkach postêpuj¹cej glo-balizacji. W artykule skupiono siê na zachowaniach konsumenta jako kluczo-wym wyznaczniku funkcjonowania przedsiêbiorstw na rynku i najnowszych ten-dencjach zmian w zachowaniach konsumenckich. Najbardziej interesuj¹c¹ czê-œci¹ opracowania jest scharakteryzowanie obserwowanych tendencji w zmia-nach zachowañ polskich konsumentów. Autorki, wychodz¹c od zdefiniowania pojêcia globalizacji, rozpatruj¹ tak¿e nowe zjawiska wystêpuj¹ce w zachowa-niach konsumentów w ujêciu teoretycznym.
Ks. M. Bigiel jest autorem kolejnego opracowania w rozdziale czwartym, któ-re zatytu³owano Chrzeœcijañski kanon zasad spo³ecznych jako fundament któ- rento-wej gospodarki i remedium na kryzys œwiatowy. Autor podejmuje w nim proble-matykê spo³ecznej nauki Koœcio³a i chrzeœcijañskiego podejœcia do ekonomii, które ³¹czy etykê ze skutecznoœci¹ dzia³añ na polu gospodarczym. Podkreœla, ¿e w opracowaniach katolickiej nauki Koœcio³a wskazano na wa¿ne za³o¿enia pozaekonomiczne, maj¹ce odzwierciedlenie w ekonomii, i poddaje je krytycznej analizie. Wskazuje na istotnoœæ spo³ecznej nauki Koœcio³a w dokumentach pa-pieskich, dokonuje ich syntetycznej analizy oraz nakreœla zasady zawarte w eko-nomicznych tekstach biblijnych na przyk³adzie Przypowieœci o minach z Ewan-gelii Œw. £ukasza. Wed³ug Autora, ta przypowieœæ wskazuje na koniecznoœæ sze-rzenia przedsiêbiorczoœci oraz zaanga¿owania w daj¹c¹ wymierne efekty pracê. W koñcowej sentencji podkreœla, ¿e „...chrzeœcijañski globalny projekt ekono-miczny ci¹gle jeszcze pozostaje postulatem czekaj¹cym na realizacjê”.
Dr K. Liczmañska opracowa³a czwart¹ czêœæ tego rozdzia³u i zaproponowa³a temat Kszta³towanie wizerunku marki w przedsiêbiorstwie miêdzynarodowym. Autorka opisuje zale¿noœæ osi¹gniêcia sukcesu marketingowego przedsiêbior-stwa funkcjonuj¹cego na miêdzynarodowych rynkach od zintegrowania cech produktu z postawami klienta, przy uwzglêdnieniu uwarunkowañ kulturowych. Uwa¿a, ¿e w strategiach marketingowych uwzglêdnione powinny byæ globalne trendy oraz kultura spo³eczna obowi¹zuj¹ca w danym regionie. Kolejno analizie poddano decyzje dotycz¹ce marki zwi¹zane z wejœciem na rynki zagraniczne, okreœlono i przedstawiono typologie konsumentów dokonuj¹cych zakupów, z uwzglêdnieniem kraju pochodzenia produktu, oraz decyzje marketingowe uwzglêdniaj¹ce postawy konsumenckie. Przedstawiono tak¿e zale¿noœci wystê-puj¹ce pomiêdzy wizerunkiem kraju a wizerunkiem marki, czynniki kszta³tuj¹-ce tendencje standaryzacji lub adaptacji marki oraz przedstawiono preferencje marek globalnych i lokalnych.
W ostatniej, pi¹tej czêœci rozdzia³u czwartego Ekonomizacja kultury i jej konsekwencje dr hab. E. Polak, prof. UG, podejmuje problematykê
domina-cji ekonomii i zasad ni¹ rz¹dz¹cych nad innymi sferami ¿ycia. W swoim wy-wodzie podkreœla, ¿e procesy zachodz¹ce wspó³czeœnie w sferze gospodar-czej warunkuj¹ przemiany kulturowe oraz kszta³tuj¹ cz³owieka i relacje miê-dzyludzkie. Postêp naukowo-techniczny okreœla zasady rz¹dz¹ce liberaln¹ gospodark¹ rynkow¹, a skomercjalizowanej kulturze konsumpcyjnej nale¿y przypisaæ urynkowienie i ekonomizacjê wszelkich dziedzin ¿ycia i relacji spo³ecznych. Autorka wrêcz ostrzega przed nadmiern¹ komercjalizacj¹, któ-rej ulega nasze ¿ycie. Podkreœla, ¿e obecnie kupuje siê edukacjê, bezpieczeñ-stwo, opiekê, leczenie i d³u¿sze ¿ycie, ludzie oceniani s¹ w aspekcie zacho-wañ, a produktom nadaje siê sens kulturowy. Zachowania te wp³ywaj¹ na szerzenie siê komercyjnej kultury konsumpcyjnej, która odbierana jest jako czynnik unifikuj¹cy i niszcz¹cy ró¿norodnoœæ kulturow¹. W proponowanej treœci zapoznajemy siê z objaœnieniem przyczyn nierynkowych dziedzin ¿y-cia, przejawami ekonomizacji kultury w aspekcie filozofii indywidualizmu i rywalizacji, konsumpcjonizmu, konsekwencjami ekonomizacji kultury, zmianami i zacieraniem granic w sferze wartoœci, erozj¹ wiêzi wspólnoto-wych, dehumanizacj¹ stosunków spo³ecznych, prymitywizacj¹ kultury popu-larnej i unifikacj¹ kulturowo-cywilizacyjn¹.
Recenzowana praca ma szczególne znaczenie dla realizacji wyzwañ, przed którymi stoi wspó³czeœnie problematyka kwestii agrarnej. Szczególny charakter tej publikacji wynika z faktu, ¿e nierozwi¹zany jest problem równowa¿enia roz-woju rolnictwa, w którym nale¿y d¹¿yæ do pogodzenia interesów spo³ecznych, ekonomicznych i œrodowiskowych. Autorzy ju¿ w tytule ksi¹¿ki zapowiadaj¹ wielorakoœæ i zró¿nicowanie podejmowanej problematyki. Sformu³owanie tytu-³u trafnie koresponduje z podejmowanymi tematami w poszczególnych opraco-waniach, które w ca³oœci stanowi¹ nowatorskie ujêcie badanego obszaru.
Ksi¹¿ka ta jest pierwszym dzie³em ³¹cz¹cym, zgodnie z zapowiedzi¹ w tytu-le, cztery komponenty: wspó³czesn¹ kwestiê agrarn¹, przeciwdzia³anie nierów-noœciom ekonomiczno-spo³ecznym, problemy konsumpcji i bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego oraz potrzebê spo³ecznej adekwatnoœci gospodarowania w wa-runkach rynkowych. Na uwagê zas³uguje teza Autorów, ¿e „...chrzeœcijañski ka-non zasad spo³ecznych, jako fundament rentownej gospodarki, mo¿e byæ swo-istym remedium na kryzys œwiatowy”.
Konstrukcja ksi¹¿ki jest prawid³owa i wyrazista. Opracowana treœæ jest lo-giczna, a Autorzy konsekwentnie w swych wywodach realizuj¹ za³o¿one cele. Logika wywodów przekonuje czytelnika do przyjêcia sposobu myœlenia Auto-rów i wielow¹tkowego opracowania tematycznego. Ponadto redaktorzy ksi¹¿ki umiejêtnie po³¹czyli proporcje pomiêdzy ujêciem teoretycznym i empirycznym, a Autorzy prawid³owo pos³u¿yli siê dostêpnymi danymi statystycznymi, wspie-raj¹c nimi wywody merytoryczne. Wiêkszoœæ zaprezentowanych przez Autorów argumentów i wniosków nale¿y uznaæ za przekonuj¹ce, szczególnie tych, które dotycz¹ Ÿróde³ i skutków nierównoœci spo³ecznych.
Nale¿y tak¿e zauwa¿yæ, ¿e w wielu przypadkach Autorzy recenzowanej ksi¹¿ki pozostawiaj¹ wiele problemów do dyskusji i polemiki, co nale¿y uznaæ za du¿¹ jej wartoœæ dodan¹. Zgadzaj¹c siê z ogóln¹ konstrukcj¹ ksi¹¿ki i
zawar-t¹ w niej treœci¹, stwierdzam, ¿e zas³uguje ona na wnikliw¹ lekturê. Uzasadniam to nowatorskim podjêciem zagadnieñ, nie tylko w sensie teoretycznym, ale i praktycznym, jak równie¿ silnym oparciem prezentowanych przez Autorów wywodów w istniej¹cej rzeczywistoœci spo³eczno-gospodarczej.
