ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom XLI, zeszyt 2 - 1993
ELŻBIETA DYBEK
LOKACJE NA PRAWIE NIEMIECKIM IN CRUDA RADICE W POŁUDNIOWEJ CZĘŚCI WOJEWÓDZTWA KRAKOWSKIEGO
W LATACH 1334-1434
A nalizę interesujących nas zagadnień w chodzących w zakres niniejszej ro z prawy rozpoczniem y od w yjaśnienia treści trzech podstaw o w y ch pojęć: lo kacja, praw o niem ieckie, lokacje in cruda radice.
W h istoriog rafii polskiej p rzez term in „lokacja” ro z u m ie się zało żen ie m iejscow ości w szerokim znaczeniu, a w ięc założenie wsi lub m iasta na teren ie wsi, lub zasadniczą reorganizację danej m iejscow ości, np. przen iesien ie je j na inne m iejsce czy przeniesienie z praw a polskiego na n ie m ie c k ie 1. S. K uraś podaje w iele innych znaczeń tego p ojęcia w śred n iow ieczu2. O stateczn ie w yjaśnia, że rów noznacznikiem pojęcia łacińskiego locatio w w ypadku zjaw iska praw a niem ieckiego b y ła rów nież dzierżaw a. D zierżaw cą był lo ca to r, czyli przyszły wójt, lub sołtys, który dzierżaw ił terytorium osady i od po w iad ał przed jej w łaścicielem za całość czynności we w si3.
To stanow isko podziela K. T ym ieniecki, który rów nież je s t zdania, że o k re ślenie pierw otnego rzym skiego locatio oznaczało dzierżaw ę, czyli lok acje wsi były przede w szystkim w ypuszczaniem ich w dzierżaw ę4.
Zastanów m y się z kolei jak ie treści w chodzą w zakres p o jęcia „praw o n ie m ieckie” i ja k a je st jeg o geneza?
Praw o niem ieckie to potoczne określenie ogółu sw obód i praw p rz y słu g u ją cych osadnikom , później także zw yczajów praw nych p rzeniesiony ch z N iem iec
1 B . Z i e n t a r a. L o k a c ja . W: E n c y k lo p e d ia h is to r ii g o s p o d a r c z e j P o ls k i d o 1 9 4 5 roku . T. 1. R ed. A . M ączak. W arszaw a 1981 s. 4 2 2 -4 2 3 . T e n ż e . D z ie je g o s p o d a r c z e P o ls k i d o 1 9 3 9 r. W arszaw a 1965 s. 9 8.
2 P r z y w ile je p r a w a n ie m ie c k ie g o m ia s t i w s i m a ło p o ls k ic h w X IV -X V w . W r o c ła w 1971 s. 9 2 . 3 T a m że s. 9 3.
4 P r a w o c z y g o s p o d a r s tw o . „ R o czn ik i D z ie jó w S p o łe c z n y c h i G o sp o d a r c z y c h ” 8 :1 9 4 6 z. 2 s. 2 80.
na tereny słow iańskie, w ęgierskie, bałtyjskie skodyfikow ane w licznych odm ia nach 5.
Po tej ogólnej definicji nasuw a się pytanie o genezę praw a niem ieckiego, na jak ich terenach ono pow stało i w ja k i sposób dotarło do Polski?
Jako pierw szy z historyków polskich podjął się w yjaśnienia tego problem u w sw ych badaniach K. T ym ieniecki6. W spom niany historyk w ykazał ścisłą łączność praw a niem ieckiego w Polsce z procesam i feudalnym i dokonującym i się w całej E uropie Z achodniej i Środkow o-W schodniej7.
T en pogląd p o dzielają także inni historycy. Z. K aczm arczyk uw aża, że ius
teutonicum przyniosło do P olski w zory zachodnioeuropejskiego feu dalizm u8.
N iem cy nie byli ani jedynym i daw cam i tych w zorów , ani jedynym i ich tw ó rca m i, sam i adaptow ali je w N iem czech pod wpływ em w cześniej w yrosłych w zo rów na terenie F rancji, B elgii i H olandii. Stali się oni jed yn ie pośrednikam i w zorów reform y gospodarki feudalnej na terenie Europy środkow ej i
wschod-.
.9 m ej .Z kolei T. Tyc uw aża, że głów nym czynnikiem kolonizacji był w olniejszy, ale analogiczny ja k na Z achodzie rozw ój Europy W schodniej, w ym agający w ytw orzenia tych sam ych form , pow stałych w cześniej w krajach daw niejszej k u ltu ry 10.
B. Z ientara zaś, w yjaśniając genezę praw a niem ieckiego, zw raca uw agę na znaczenie ius Teutonicum (które z ius Teutonicorum przekształciło się w ius
5 Z i e n t a r a. N ie m ie c k ie p r a w o . W : E n c y k lo p e d ia h is to r ii g o s p o d a r c z e j t. 1 s. 5 7 8 . 6 Z a g a d n ie n ie p o c z ą tk ó w m ia s t w P o ls c e . „P rzegląd H isto r y c z n y ” 2 1 :1 9 1 7 /1 9 1 8 s. 3 1 9 -3 4 5 ; P r a w o n ie m ie c k ie a im m u n ite t s ą d o w y i ju r y s d y k c ja p a tr y m o n ia ln a w P o ls c e ś r e d n io w ie c z n e j. „ P rzeg lą d P raw a i A d m in istra c ji” 4 5 :1 9 2 0 s. 1 1 7 -1 4 9 ; P r a w o n ie m ie c k ie w rozw oju sp o łe c z n y m w s i p o lsk ie j. „ K w a r ta ln ik H is to r y c z n y " 3 7 :1 9 2 3 s. 3 8 -7 8 ; N a p ły w N ie m c ó w n a zie m ie p o ls k ie i z n a c z e n ie p r a w a n ie m ie c k ie g o w śr e d n ic h w ie k a c h w P o ls c e . „ R o czn ik i H isto ry czn e” 1 0 :1 9 3 4 s. 2 2 6 -2 4 4 ; W p ły w y u str o ju fe u d a ln e g o w P o ls c e ś r e d n io w ie c z n e j. „ R o c z n ik i D z ie jó w S p o łe c z n y c h i G o sp o d a r c z y c h ” 3 :1 9 3 4 s. 7 7 -1 1 2 ; K o lo n iz a c ja a g e r m a n iz a c ja Ś lą sk a w w ie k a c h śr e d n ic h . K a to w ic e 1 937; P ra w o c z y g o s p o d a r s tw o s. 2 7 5 -2 9 1 . 7 T e n ż e. P r a w o n ie m ie c k ie w r o z w o ju s. 7 2 n.; T e n ż e. P r a w o c z y g o sp o d a r s tw o s. 2 7 7 . 8 K o lo n iz a c ja n ie m ie c k a n a w s c h ó d o d O d r y . P ozn ań 1945 s. 5 0 n .;T e n ż e. K o lo n iz a c ja n ie m ie c k a i k o lo n iz a c ja n a p r a w ie n ie m ie c k im . W: S to su n k i p o ls k o -n ie m ie c k ie w h is to r io g r a fii. R ed . J. K rasusk i. P ozn ań 19 7 4 s. 2 2 2 ; T e n ż e . M. S z c z a n i e c k i . K o lo n iz a c ja na p r a w ie n ie m ie c k im w P o ls c e a r o z w ó j re n ty fe u d a ln e j. „ C z a so p ism o P r a w n o -H isto r y c z n e ” 3 :1951 s. 77; T. T y c. P o c z ą tk i k o lo n ia liz a c ji w ie js k ie j na p r a w ie n ie m ie c k im w W ie lk o p o ls c e ( 1 2 0 0 -1 3 3 3 ). P ozn ań 1 9 2 4 s. 86; B . Z i e n t a r a. Ź r ó d ła i g e n e z a „ p r a w a n ie m ie c k ie g o " n a tle ruchu o s a d n ic z e g o w E u r o p ie z a c h o d n ie j i ś r o d k o w o -w s c h o d n ie j w X I i X II w. „P rzegląd H isto ry czn y ” 6 9 :1 9 7 8 s. 53 n.
' K a c z m a r c z y k . K o lo n iz a c ja n ie m ie c k a i k o lo n iza c ja na p r a w ie s. 2 9 4 n. 10 Jw . s. 84.
L O K A C J E N A P R A W IE N IE M IE C K IM I N C R U D A R A D IC E 1
Teutonicwri). O kreśla ono odrębne zw yczaje praw ne p rzyn iesion e przez k olon is
tów z kraju rodzinnego, którym i pozw olono im się posług iw ać lub naw iązuje do pochodzenia kolonistów (stąd praw o flam andzkie, h olenderskie, frankońskie) bądź do nazw y ośrodka, z którego zaczerpnięto w zorce (praw o m agdeburskie, praw o z Burg, Schartan, brandenburskie, berlińskie i średzkie). T w ierd zi on, że bezpośrednim przodkiem praw a niem ieckiego było praw o flam and zkie i h o len d ersk ie11.
N a podstaw ie pow yższych rozw ażań dochodzim y do w niosku, że pow stały na Zachodzie, na terenie H olandii i F landrii w X I i X II w., m odel osad nictw a w ędrow ał pow oli na W schód, do N iem iec jak o „praw o flam an d zk ie” , do P olski przez N iem cy jak o „praw o niem ieckie”, z P olski do krajów w schodnich jak o „praw o p olskie” 12. Jak w idać, nie było ono jak ąś w łasn ością naro dow ą, ale w spólnym dorobkiem kontynentu europejskiego.
O statnio w nauce polskiej zaczęto używ ać term inu lo kow anie m iasta na „praw ie zachodnim ”, pragnąc podkreślić zbieżność tzw . w zoru „n iem ieck ieg o ” we w siach i m iastach polskich z w zorem zachodnioeuropejskim , w łaściw ym epoce feudalizm u, rozprzestrzenionym przez N iem cy 13.
Pogląd ten je s t zgodny ze stanem faktycznym , zaś nie je s t zgodny ze źró d ła mi, w których w yraźnie w ystępuje ius Teutonicum .
Term in „lokacje in cruda radice" je st rozum iany jak o m ig racja złączo n a z kolonizow aniem now ego, jeszc ze nie zagospodarow anego, o b sz a ru 14.
W skazują na nie różne czynniki; do najczęściej branych p od uw agę n ależą karczunki lasu i w olnizna. N ie ulega w ątpliw ości, że chodzi o lo kację n a su ro wym korzeniu, jeśli nastąpiło zw olnienie km ieci od ciężaró w na okres 20 la t15.
C elem naszej pracy je st przedstaw ienie, ja k ro zw ijało się o sad nictw o na praw ie niem ieckim in cruda radice, na jak ich terenach się ono szerzyło oraz w czyich dobrach znalazło najw iększe zastosow anie?
Ponadto postaram y się odpow iedzieć na pytanie, czy było to przed sięw zięcie kolonizacyjne, czy tylko ustrojow o-praw ne oraz porów nam y je z osadnictw em na praw ie niem ieckim w ystępującym na innych ziem iach P olski, w cześniej ju ż opracow anym . 11 Ź ró d ła i g e n e z a „ p r a w a n ie m ie c k ie g o ” s. 51. 12 J. M a t u s z e w s k i . O b isk u p s tw ie lu b u sk im . „ C z a so p ism o P r a w n o -H is to r y c z n e ” 2 :1 9 4 9 s. 7 9 -8 0 . 13 K a c z m a r c z y k . K o lo n iz a c ja n ie m ie c k a i k o lo n iz a c ja n a p r a w i e s. 2 1 9 . 14 T y m i e n i e c k i . P r a w o c z y g o s p o d a r s tw o s. 2 8 0 n. 15 J. L u c i ń s k i. L o k a c je w s i i m ia s t m o n a rs zy c h w M a lo p o ls c e o d 1 3 8 6 r. „ C z a so p ism o P ra w n o -H isto ry cz n e” 1 7 :1 9 6 5 z. 2 s. 9 9.
W celu w yjaśnienia wyżej w ym ienionych problem ów zastosow aliśm y m etody ustalania faktów : indukcyjną, geograficzną, retrogresy w n ą i statystyczną.
Praca obejm uje lata od 1334 do 1434. Początek tego okresu stanow iło panow anie K azim ierza W ielkiego, który rządził w Polsce od 1333 r. N aszą pracę rozpoczęliśm y od 1334 r., poniew aż rozw ój o sadnictw a w M ałopolsce do r. 1333 w łącznie został opracow any przez A. G ąsio row sk ieg o16 - niniejsza rozpraw a zaś je s t kontynuacją jeg o pracy.
T erytorialnie badaniem naszym objęliśm y południow ą część w ojew ództw a krakow skiego, czyli trzy pow iaty: biecki, sądecki i szczyrzycki. Przy określeniu interesującego nas obszaru posługiw aliśm y się m apą średniow ieczną Polski zaw artą w Słow niku historyczno-geograficznym w ojew ództw a krakow skiego w
śred n io w ieczu 17 dokonując jej k o re k ty 18.
Do identyfik acji m iejscow ości posłużyły nam m apy S. L ita k a 19 oraz m apa z rejestru poborow ego z 1680 r.20
P raca ta oparta je s t na opublikow anym m ateriale źródłow ym . Są to źródła dyplom atyczne w ydane w kodeksach21 zaw ierających dokum enty od 1334 do
1434 r.
H istorycy zajm ujący się praw em niem ieckim dzielą m ateriały źródłow e na 3 kategorie. D o pierw szej zaliczają dokum enty zaw ierające - obok zw olnień od ciężarów praw a m onarszego - zezw olenia na nadanie im m unizow anej wsi no w ego ustroju. Tę grupę K. T ym ieniecki uw aża za „dokum enty im m unitarne”22, zaś T. T yc proponuje nazw ę „zezw olenia na lokację”23. Inne ok reślenia propo
16 Z e s tu d ió w n a d s z e r ze n ie m s ię tzw . p r a w a n ie m ie c k ie g o w e w s ia c h z ie m i k ra k o w sk ie j i s a n d o m ie r s k ie j d o r, 1 3 3 3 . „ R o c z n ik i H isto r y c z n e ” 2 6 :1 9 6 0 s. 1 2 3 -1 7 0 .
17 R ed . J. W iśn ie w s k i. C z. 1 z. 1-4. W ro cła w 1 9 8 0 -1 9 8 6 m apa.
18 M ap a zaw arta w S ło w n ik u h isto r y c z n o -g e o g r a fic z n y m w o je w ó d z tw a k r a k o w sk ie g o w ś r e d n io w ie c z u b łę d n ie p rzed sta w ia g ra n icę P o lsk i w Tatrach. P rzeb ieg a ła on a od R y só w grzb ietem Tatr aż d o D o lin y R ó w ie n k i i p ó źn iej w z d łu ż B ia łej W o d y . Patrz O. B a l z e r . O M o r sk ie O ko. L w ó w 1 9 0 6 s. 1 8 2 n.
19 S tru k tu r a te r y to r ia ln a K o ś c io ła ła c iń sk ie g o w P o ls c e w 1 7 7 2 roku. Lublin 1 9 8 0 m apy. 20 R e je s tr p o b o r o w y w o je w ó d z tw a k ra k o w s k ie g o z roku 1 6 8 0 w r a z Z a n e k se m m ia s t w e d łu g r e je s tr u z ro k u 1 6 5 5 . R ed. S. In g lo t. W ro cła w 19 5 9 m apa.
21 A k ta g r o d z k ie i z ie m s k ie . T . 1-8. W yd . K. L isk e. L w ó w 1 8 6 6 -1 8 8 0 ; K o d e k s d y p lo m a ty c z n y k a te d r y k r a k o w s k ie j św . W a c ła w a . T. 1-2. W yd . F. P ie k o siń sk i. K raków 1 8 7 4 -1 8 8 3 ; K o d e k s d y p lo m a ty c z n y k la s z to r u ty n ie c k ie g o . W y d . W . K ętrzy ń sk i, S. S m o lk a . L w ó w 1875; K o d e k s d y p lo m a ty c z n y M a ło p o ls k i. T . 1-4. W yd . F. P ie k o siń sk i. K raków 1 8 7 6 -1 9 0 5 ; K o d e k s d y p lo m a ty c z n y m ia sta K r a k o w a . T . 1 -2 . W y d . F. P ie k o siń sk i. K raków 1 8 7 9 -1 8 8 2 ; K o d e k s d y p lo m a ty c z n y P o lsk i. T. 1-3. W yd . J. B a r to s z e w ic z , A . M u c z k o w s k i, L. R z y s z c z e w s k i. W arszaw a 1 8 4 7 -1 8 5 8 ; M a te r ia ły a r c h i w a ln e w y ję te g łó w n ie z M e tr y k i L ite w s k ie j 1 3 4 8 -1 6 0 7 . W yd. A . P rohaska. L w ó w 1890; Z b ió r d o k u m e n tó w m a ło p o lsk ic h . T. 1-8. W yd . S. K uraś, 1 S u łk o w sk a -K u ra sio w a . W ro cła w 1 9 6 2 -1 9 7 5 .
22 N a p ły w N ie m c ó w s. 2 3 5 . 23 Jw . s. 126.
L O K A C J E N A P R A W IE N IE M IE C K IM I N C R U D A R A D IC E 9
nują dla nich A. G ąsiorow ski24, J. M asłow ski25 oraz K. S tefań sk i26 - „do kum enty egzem pcyjne” .
D rugą kategorię źródeł stanow ią dyplom y, w których je s t m ow a o w arunkach umowy m iędzy w łaścicielem wsi a sołtysem bądź w ójtem . T yp ten zgodnie nazw ano „kontraktem lokacyjnym ”27.
Do grupy trzeciej, oznaczonym term inem „in n e”, zaliczają oni takie doku m enty, z których dadzą się w yciągnąć w nioski o istnieniu w p oszczególnych w siach i m iastach instytucji charakterystycznych dla praw a n iem ieck ieg o 28.
Z bliżoną do poprzedniej klasyfikację przeprow adza S. Z ajączko w sk i, który dzieli m ateriał źródłow y na dw ie grupy.
G rupę pierw szą stanow ią dokum enty odnoszące się do sołectw lub w łaściw ej lokalizacji. A utor rozróżnia jeszc ze podgrupy, z których je d n a dotyczy w szel kich aktów praw nych łączących się z sołectw am i, np.: sprzedaż, n adanie, zało żenie lub potw ierdzenie posiadania przyw ileju na nie; druga p o d g ru pa obejm uje dokum enty, w zględnie tylko ich regestry lub jed y n ie w zm ianki o nich, w których je st m ow a o w łaściw ej lokacji albo o zezw oleniu m onarszym na n ada nie praw a niem ieckiego poszczególnym wsiom .
G rupa druga zaw iera, podobnie ja k w poprzednim po dziale trzecia, w zm ianki inform ujące o istnieniu w różnych osadach sołtysów , w ójtów , sołectw , w ójtostw lub łanów sołtysich i w ójtow skich29.
O becnie należy krótko scharakteryzow ać m ateriał źródłow y będący p od staw ą naszej pracy.
Zebraliśm y 155 dokum etów dotyczących w ogóle lokacji na praw ie n iem iec kim na badanym terytorium .
Po zapoznaniu się z ich treścią dokonaliśm y podziału tego m ateriału na 4 grupy, inaczej niż w cześniej zostało to przedstaw ione.
G rupę pierw szą stanow ią 63 dokum enty św iadczące o lokacji in cruda radice 72 m iejscow ości. D o grupy drugiej zaliczyliśm y 18 dyplom ów info rm u jący ch o nadaniu praw a niem ieckiego 21 osadom i poszerzeniu ich o ok oliczne n ieu żytki, głów nie lasy.
24 G ą s i o r o w s k i , jw . s. 136. 25 J. M a s ł o w s k i. K o lo n iz a c ja w ie js k a na p r a w ie n ie m ie c k im w w o je w ó d z tw ie s i e r a d z kim , łę c zy c k im , n a K u ja w a c h i w z ie m i d o b r z y ń s k ie j. „ R o c z n ik i H isto r y c z n e ” 1 3 :1 9 3 7 s. 197. 26 K. S t e f a ń s k i . W sie n a p r a w ie n ie m ie c k im w W ie lk o p o ls c e w la ta c h 1 3 3 3 -1 3 7 0 . „R o czn ik i H isto r y c z n e ” 3 7 :1 9 7 1 s. 3. 27 G ą s i o r o w s k i , jw . s. 136; M a s ł o w s k i , j w . s. 197; S t e f a ń s k i , j w . s. 3; T y c, jw . s. 126; T y m i e n i e c k i. N a p ły w N ie m c ó w s. 2 3 5 . 28 T am że. 29 S. Z a j ą c z k o w s k i . O lo k a c ja c h w s i n a p r a w ie n ie m ie c k im w Ł ę c zy c k ie m i S ie r a d z kiem o d k o ń c a X IV d o p o c z ą tk u X V I w. Ł ó d ź 1 9 7 4 s. 9 n.
T rzecia kategoria to 41 dokum entów , które proponujem y nazw ać „praw no- -ustrojow ym i” . D otyczą one przeniesienia 68 m iejscow ości z praw a polskiego na niem ieckie.
W skład ostatniej grupy w chodzą „dokum enty sołeckie”, których zebraliśm y 34, a in fo rm ują o istnieniu w 39 m iejscow ościach instytucji charakterystycznych dla praw a niem ieckiego. N iniejszą rozpraw ę opracow aliśm y na podstaw ie m ate riału źródłow ego w chodzącego w zakres grupy pierw szej i drugiej.
D o pierw szej kategorii naszego podziału w liczyliśm y w szystkie dokum enty, z których treści w ynikało, iż osada pow stała na m iejscu dotychczasow ego lasu, bądź n a now ych jeszc ze nie zagospodarow anych terenach, czy na łąkach, albo też w olnizna, którą otrzym ali osadnicy w ynosiła 20 lat.
Po przeprow adzeniu analizy tego m ateriału należy zaznaczyć, że nie zaw sze m ożem y w zupełności ufać dokum entom , czego przykładem m oże być dyplom w ydany w 1335 r. dotyczący lokacji wsi D ębna30. W ieś ta, jak w ynika z jeg o treści, po w stała na terenie lasu, więc była lokow ana in cruda radice. W zw iąz ku z tym w liczyliśm y j ą do pierw szej grupy. Z nany je st nam dokum ent wydany w 1254 r.31 w skazujący, że teren ten m iał być w cześniej zagospodarow any przez cystersów . Być może, że akcja ta się nie pow iodła, bądź osada później została p o rzucona lub dokum ent w ydany w 1335 r. nie jest zgodny ze stanem faktycznym .
W cześniej zaznaczyliśm y, że na lokację in cruda radice decydujący wpływ m iała d w ud ziestoletnia w olnizna. Jednak nie zaw sze jest to zgodne z prawdą, co m oże p otw ierdzić dyplom w ydany w 1369 r. dla wsi B udzów 32. Osadnicy we w spom nianej wsi cieszyli się rów nież dw udziestoletnią w olnizną, zaś z treści dokum entu w ynika, że otrzym ała ona tylko now y ustrój, tzn. została p rzen iesio n a z praw a polskiego na niem ieckie.
D o grupy drugiej zaliczyliśm y dokum enty inform ujące o nadaniu w ym ienio nym w nich m iejscow ościom praw a niem ieckiego i w w yniku akcji osadniczej poszerzeniu ich o okoliczne lasy, zarośla.
Jak w ynika z pow yższych rozw ażań, uzyskany przez nas obraz kolonizacji najpraw dopodobniej nie będzie pełny. T rzeba bow iem liczyć się z lukam i w m ateriale źródłow ym .
L iteratu ra dotycząca praw a niem ieckiego je st bogata. P roblem em tym zajm o w ali się zarów no historycy polscy ja k i niem ieccy.
30 K D M 1 s. 2 3 4 . 31 T a m ż e s. 4 4 . 32 Z D M I s. 165.
L O K A C J E N A P R A W IE N IE M IE C K IM I N C R U D A R A D IC E 1 1
W analizie tem atu, próbując w yjaśnić znaczenie słów „lo kacja”, „praw o niem ieckie” i „lokalizacja in cruda radice”, przedstaw iliśm y poglądy h isto ry ków n a ten tem at.
W drugiej połow ie X IX w. i na początku XX w. niem ieccy uczeni próbow ali w yjaśnić, dlaczego N iem cy, a w raz z nim i i praw o n iem ieckie, rozp rzestrzeniali się na W schód? Pow szechna była wtedy teo ria głoszona przez niem ieckiego uczonego R oepella, jakoby wpływ na kolonizację n iem ieck ą m iały n ajazdy ta tarskie na Polskę w ciągu X III w .33 P oza tym nie odróżniali oni ko lonizacji na praw ie niem ieckim od kolonizacji niem ieckiej. P oglądom tym u leg li także historycy polscy: B obrzyński, P iekosiński i P o tkańsk i34.
H istorycy niem ieccy w sw oich celach nacjonalisty czny ch i jed n o stro n n y m nastaw ieniu do om aw ianego zagadnienia poszli dalej, uw ażając, że rodzim a kultura za pierw szych Piastów stała na niskim poziom ie i dop iero N iem cy zagospodarow ali tereny zachodniej i południow ej P o lsk i35. O piniom tym z kolei przeciw staw ili się historycy polscy.
Jako pierw szy w ystąpił S. K utrzeba, który pisał, że „sp u sto szen ia tatarsk ie także nieco spotęgow ały ten ruch, choć nie były pow odem ja k to daw niej p rz y j m owano. Pow ody były głębsze, bo leżały w podstaw ach g o sp odarczych” . P o ło żył głów nie nacisk na społeczne i gospodarcze zm iany i znaczen ie k o lo n iza cji36.
Z ostrą krytyką poglądów uczonych niem ieckich w ystąpili F. B u jak 37 i O. B alzer38.
Pierw szy z nich położył niew ątpliw ie najw iększe zasługi dla zb ad an ia okresu „przedkolonizacyjnego”. A utor objął swym i badaniam i p raw ie ca łą P olskę, w skazał na w cześniejsze od „praw a n iem ieckiego” dążenie w ielkiej w łasności do kolonizow ania niezam ieszkałych terenów , udow odnił znajom ość p ług a i na rzędzi żelaznych w „przedkolonizacyjnej” Polsce. N a tej p od staw ie stw ierdził, że niepraw dziw y je st pogląd „jakoby dopiero kolon izacja niem iecka zam ieniła
33 R. R o e p e 1 1. G e s c h ic h te P o le n s. H am burg 1840. 34 M . B o b r z y ń s k i. D z ie je P o ls k i w z a r y s ie . W a rsza w a 1879; F. P i e k o s i ń s k i . L u d n o ś ć w ie ś n ia c z a w P o ls c e w d o b ie p ia s to w s k ie j. K raków 1896; K. P o t k a ń s k i . S tu d ia o s a d n ic z e . W: P ism a p o śm ie r tn e . T. 1. K raków 1 9 2 2 s. 9 1 -3 8 8 . 35 H. S c h m i d t. G e sc h ic h te d e s D e u tsc h tu m s im L a n d e P o se n u n te r p o ln is c h e r H e r rsc h a ft. B rom berg 1904; R. F. K a i n d 1. G e s c h ic h te d e r D e u tsc h e n in d e n K a r p a th e n lä n d e r n . B d . 1. G otha 1907; patrz szerzej: M a s ł o w s k i , j w. s. 2 2 7 n. ; K a c z m a r c z y k . K o lo n iz a c ja n ie m ie c k a i k o lo n iza c ja n a p r a w ie s. 2 4 4 , 2 5 9 , 2 6 2 , 2 8 3 n.
36 H isto r ia u stro ju P o ls k i w z a r y s ie . T . 1. L w ó w 1905 s. 3 8 .
37 S tu d ia n a d o sa d n ic tw e m M a ło p o ls k i. „R ozp raw y A U W y d z ia łu H is to r y c z n o -F ilo z o fic z n e g o ” 2 2 :1 9 0 5 c z . 1 s. 1 7 2 -4 3 8 .
Polskę na kraj rolniczy, jak o b y dopiero n iem iecka siekiera i niem iecki żelazny pług ucyw ilizow ały P olskę” .
P odobnie B alzer uw ażał, że błędn a była teza o w ielkim udziale N iem ców w zasiedlaniu P olski oraz nie zgadzał się z poglądem , że kolon izacja niem iecka stała się „głów nym środkiem zbaw czym spustoszonej (po najazdach tatarskich) P o lsk i”40.
O m aw iając w kład, ja k i w nieśli polscy uczeni do rozw oju badań nad historią osadnictw a, nie m ożna pom inąć pracy Z. K aczm arczyka, C iężary ludności
w iejskiej i m iejskiej na p raw ie niem ieckim w P olsce w X III i X IV w .41 Jest
ona p ośw ięcona zagadnieniom ciężarów ludności na praw ie niem ieckim w P ol sce w okresie średniow iecza. P raca ta po raz pierw szy objęła całość ziem po l skich łącznie ze Śląskiem i szeroko ukazała problem atykę ekonom iczną ko lo ni zacji na praw ie niem ieckim w zakresie św iadczeń ludności.
W okresie m iędzyw ojennym najw iększe zasługi dla badań tego problem u po łożył K. T ym ieniecki, którego dorobek naukow y został ju ż częściow o om ów io ny na początku naszej pracy, dalej będzie jeszcze o nim mowa.
Z jaw iskiem , które szło w parze z praw em niem ieckim , był im m unitet, czyli zwmlnienie w ielkiej w łasności spod skarbow ości i ju ry sdy kcji państw ow ej. P roblem em tym zajm ow ali się R. G ródecki42, K. T ym ieniecki43 i J. M atusze w ski44 oraz Z. K aczm arczyk45.
Z n aczenie kolonizacji na praw ie niem ieckim podsum ow ał M. Friedberg: „kolonizacja nie odegrała w w ielkim procesie roli inicjatora, czy now atora, ale okazała się dobrym narzędziem i środkiem ”46.
W ażną rolę w poznaniu zjaw isk kolonizacji na praw ie niem ieckim odegrały m onografie regionalne.
P ierw szą szczegółow ą m onografią regionalną była praca T. T yca dotycząca początków k olonizacji w iejskiej na praw ie niem ieckim w W ielkopolsee (1200- 1333)47. H istory k ten w skazyw ał na zupełny brak prac, które przedstaw iałyby rozw ój praw a niem ieckiego w poszczególnych częściach Polski. U w ażał, że po
39 B u j a k, jw . s. 192 n 40 N ie m c y w P o ls c e s. 4 3 3 . 41 „P rzeg lą d H isto r y c z n y ” 1 1 :1 9 1 0 s. 1 2 -3 0 , 1 4 4 -1 6 0 - 2 8 8 -3 1 1 . 42 P o c z ą tk i im m u n ite tu w P o ls c e . L w ó w 1 930. 4 P ra w o n ie m ie c k ie a im m u n ite t s ą d o w y . 44 Im m u n ite t e k o n o m ic zn y w d o b r a c h K o ś c io ła w P o ls c e d o r. 1 3 8 1 . P o zn a ń 1 936.
45 Im m u n ite t s ą d o w y i ju r y s d y k c ja p o im m u n ite to w a w d o b ra c h K o ś c io ła w P o ls c e d o ko ń ca X IV w . P o zn a ń 1 9 3 6 .
46 K u ltu ra p o ls k a a n ie m ie c k a . E le m e n ty r o d z im e a w p ły w y n ie m ie c k ie w u stro ju i k u ltu rze P o ls k i ś r e d n io w ie c z n e j. T . 1. P ozn ań 1 9 4 6 s. 2 2 0 .
L O K A C J E N A P R A W IE N IE M IE C K IM I N C R U D A R A D IC E 13
opracow aniu ziem Polski w m onografiach m ożna by w ysnuć dalsze w nioski co do ogólnego znaczenia tego procesu społeczno -gosp od arczego 48.
W e wspom nianej pracy rozpatryw ał problem kolonizacji na praw ie n iem iec kim w czterech aspektach, pod w zględem etnicznym , gospo darczo -techn iczn ym , praw nym i społeczno-gospodarczym . Z w rócił uw agę na problem dem o graficzn y procesu i w ykazał nikłe znaczenie napływ u chłopów niem ieck ich na w ieś w iel kopolską.
K ontynuacją badań rozpoczętych przez T yca była praca K. S tefań skiego 49, przedstaw iająca szerzenie się praw a niem ieckiego na wsi w ielk op olsk iej w latach 1333-1370. A utor skupił sw oją uw agę głów nie na p rob lem ie dynam iki i form ach rozprzestrzeniania się tegoż praw a oraz p rzedstaw ił up raw n ien ia i obow iązki km ieci i sołtysów .
N astępną pozycją dotyczącą W ielkopolski by ła rozpraw a Z. K ę d ziersk iej50, która naśw ietliła zanikającą akcję ko lonizacyjną n a tery to rium po w iatu p o zn a ń skiego w latach 1400-1434. Z w róciła ona uw agę na dynam ikę rozw oju akcji, na obow iązki i praw a sołtysów oraz na ciężary chłopów .
K olonizację w iejską na praw ie niem ieckim w w ojew ó dztw ie sieradzkim , łęczyckim , na K ujaw ach i w ziem i dobrzyńskiej opracow ał J. M asło w sk i51. W swojej pracy poruszył on tę sam ą problem atykę co Tyc. W sp om n ian a rozpraw a przynosi dużo w iadom ości opartych na szczegółow ych badaniach dotyczących gospodarki wsi.
D la tych sam ych ziem w ystępow anie lokacji wsi w obrębie p o szczeg ólny ch kategorii wielkiej w łasności ukazał S. Z ajączkow ski52.
Syntetyczny pogląd na kolonizację na praw ie n iem ieckim n a Śląsku p rz ed sta wił K. M aleczyński53.
S. S ochaniew icz54 zajął się badaniem instytucji w ójtostw i sołectw w zw iąz ku z kolonizacją na praw ie niem ieckim , ruskim i w ołoskim n a tery to riu m ziem i lw ow skiej. Praca jeg o daje obraz stosunków rdzennych p anujących n a kresach w schodnich. 48 T a m że s. 17-18. 49 Jw. 50 W sie na p r a w ie n ie m ie c k im w p o w ie c ie są d o w y m p o zn a ń s k im w la ta c h 1 4 0 0 - 1 4 3 4 . „ R o c z n i ki H isto ry czn e” 1 4 :1 9 3 8 s. 4 8 -6 5 . 51 Jw. 52 Jw. 53 Ś lą sk w e p o c e fe u d a ln e j. W: H is to r ia Ś lą sk a . T . 1. C z. 1. R ed . K. M a le c z y ń s k i. W r o c ła w 1960 s. 1 4 5 -6 1 7 . 54 W ó jto stw a i s o łty s tw a p o d w z g lę d e m p r a w n y m i e k o n o m ic zn y m w z ie m i lw o w s k ie j. „ S tu d ia nad H istorią P raw a p o ls k ie g o ” 7 :1 9 2 1 s. 1 -4 1 5 .
Z kolei A. Fastnacht przedstaw ił rozw ój osadnictw a w ziem i sanockiej na praw ie niem ieckim , w ołoskim , polskim i ruskim od początku do 1650 r., kładąc głów ny nacisk na lata 1340-1650.
D la L ubelszczyzny rozw ój osadnictw a w iejskiego na praw ie niem ieckim opracow ała M. H om ieniuk56. A utorka stw ierdziła, że akcja osadnicza w znacz nej m ierze była uzależniona od czynników geom orfologicznych i rozw ijała się ona głów nie w dobrach klasztornych.
N a tem at osadnictw a na praw ie niem ieckim (i problem ów z nim zw iązanych na tery to riu m M ałopolski) pisali A. G ąsiorow ski57 i J. L u c i ń s k r '. Obaj historycy tery to rialn ie zajm ow ali się całą M ałopolską. Pierw szy z nich starał się w ykazać, że szerzenie się praw a niem ieckiego do 1333 r. pojaw iło się na tere nach ju ż zasiedlonych i w okolicach m iast. U chw ycił ilościow o i terytorialnie dynam ikę procesu. Z w rócił rów nież uw agę na typ dóbr biorących udział w tym procesie. P odobnie drugi z w ym ienionych historyków zajął się dynam iką rozw o ju osadnictw a na om aw ianym praw ie, ale tylko w ram ach w łasności m onarszej. A utor błęd nie w licza do wsi lokow anych na surow ym korzeniu rów nież te osady, które otrzym ały praw o niem ieckie i zostały tylko poszerzone o przyległe lasy.
Z nane są nam jeszc ze dw ie szczegółow e m onografie dotyczące p oszczegól nych krain M ałopolski. Jedną z nich je st praca A. R utkow skiej-P łachciń- sk iej59. A utorka przedstaw iła w niej przem iany gospodarcze i społeczne na S ądecczyźnie w X III i X IV w. Jednak dokładniej zajęła się w iekiem X III i p ierw szą połow ą w ieku XIV.
D rugą z kolei je st rozpraw a M. D obrow olskiej60, dotycząca rozw oju o sad nictw a, począw szy od czasów prehistorycznych po w spółczesne, m iędzy W isłą a Sanem . Z aw iera ona ogrom ny m ateriał inform acyjny, aczkolw iek nie zaw sze w yczerpujący. W niniejszej pracy w ystępuje w iele nieścisłości w przypisach.
Z upełnie inny charakter m a praca S. K urasia61, której przedm iotem są przy w ileje praw a niem ieckiego m iast i wsi m ałopolskich w X IV i XV w. A utor uczy kryty cznego p odejścia do dokum entów oraz nakazuje ostrożność w inter
55 O s a d n ic tw o z ie m i s a n o c k ie j w la ta c h 1 3 4 0 -1 6 5 0 . W ro cła w 1962.
56 L o k a c je w ie js k ie na p r a w ie n ie m ie c k im w w o je w ó d z tw ie lu b e lsk im d o p o ło w y X V I w. Lublin 1981 m ps.
57 Jw .
58Jw.
59 S ą d e c c z y z n a w X III i X I V w. P rz e m ia n y g o s p o d a r c z e i sp o łe c z n e . W ro cła w 1961. 60 P r o c e s y o s a d n ic z e w d o r z e c z u W isło k i i B ia łe j D u n a jc o w e j w ty s ią c le c iu . K raków 1985.
L O K A C J E N A P R A W IE N IE M IE C K IM IN C R U D A R A D IC E 15
pretacji. Ź ródła są niekom pletne bądź pow tarzają się w ielokrotnie d la tej sam ej m iejscow ości.
Na koniec należy przedstaw ić pracę A. B erdeckiej62, w której au to rk a za ję ła się opracow aniem rekonstrukcji przebiegu zakładania m iast k ró lew skich w M ałopolsce za K azim ierza W ielkiego, czyli w latach 1333-1370. R ozpraw a w zbogacona je st o w iele map, planów i zdjęć lokow anych m iast.
C ałość m ateriału ujęliśm y w trzy rozdziały. W rozdziale pierw szym , zaty tu łow anym „C hronologia i terytorialne rozm ieszczen ie” pokażem y, ja k k ształtow ał się rozwój osadnictw a terytorialnie i chronologicznie. Z w rócim y u w agę na dynam ikę zakładania now ych wsi i m iast oraz na rodzaj terenu, na którym one pow staw ały.
W drugim rozdziale spróbujem y odpow iedzieć na pytanie, ja k i typ w łasności przejaw iał najw iększe zainteresow anie rozw ojem osadnictw a, w jak im czasie i na jak im terenie?
O statni, trzeci rozdział zatytułow any „O sadnicy” będ zie składał się z trzech podrozdziałów . W pierw szym z nich postaram y się przedstaw ić, czym dla no wych osad była w olnizna, na ile lat zostali osadnicy zw olnieni od w szelkich ciężarów i od czego to zależało. W drugim przedstaw im y, ja k im obow iązkom podlegali km iecie w zględem pana wsi, państw a i K ościoła. T rzeci i ostatni podrozdział zostanie pośw ięcony sołtysom i w ójtom . Z a m ało posiadam y m ate riału, dotyczącego tego urzędu, aby napisać oddzielny ro zdział, w zw iązku z tym sołtysów w liczyliśm y do osadników now ych wsi. W tej części pracy u k aże my, jak ie przyw ileje i obow iązki przysługiw ały nowej grupie społecznej, którą stanow ili sołtysi i w ójtow ie.
Na końcu pracy zam ieściliśm y tabele zbiorcze, które o b razują cało ść b ad a n e go zagadnienia oraz mapę. P rzedstaw ia ona chronologiczne ro zm ieszczen ie m iejscow ości w poszczególnych pow iatach, stan zalesien ia obszaru, n a którym pow staw ały zupełnie now e osady i te, które tylko zm ieniały ustrój i p oszerzały sw oją pow ierzchnię oraz drogi.
W pracy zam ieściliśm y tabele. Są one potrzebne do jasn eg o przed staw ien ia i w yjaśnienia badanego zjaw iska.
N iniejsza praca będzie kontynuacją badań rozpoczętych przez A. G ąsiorow - skiego, ale tylko dla m iejscow ości lokow anych in cruda radice i to w p o łu d n io wej części w ojew ództw a krakow skiego.
62 L o k a c je i z a g o s p o d a r o w a n ie m ia st k ró le w sk ic h w M a ło p o ls c e z a K a z im ie r z a W ie lk ie g o (1 3 3 3 -1 3 7 0 ). W ro cła w 1982.
I. C H R O N O L O G IA P O W STA W A N IA M IA ST I W SI I IC H R O Z M IE SZ C Z E N IE T E R Y TO R IA LN E
P unktem w yjścia do tej części pracy będzie charak terysty ka terenu, poniew aż u kształtow anie pow ierzchni m iało znaczny w pływ na rozwój akcji osadniczej.
P ołudniow a część w ojew ództw a krakow skiego obejm uje następujące krainy geograficzne: K arpaty w ew nętrzne (Tatry, Podhale i Pieniny) oraz K arpaty zew nętrzne (B eskidy i P ogórze K arpackie). U podnóża tego pasm a rozciąga się k otlinow ate obniżenie Podhala, którego granicę pó łnocną w yznaczają pasm a B eskidu W ysokiego: G orce i B ram a Sieniaw ska. Oś P odhala w yznacza K otlina O raw sko-N ow otarska. Jest ona strefą, w której zbierają się wody najw iększych strum ieni tatrzańskich: C zarnego i B iałego D unajca oraz B iałki, w iążących się w potężną rzekę górską, ja k ą je s t kierujący się ku w schodow i D unajec. Na w schód od P odhala ciągną się P ieniny, stanow iące grzbiet górski o długości 10 km , zaw arty pom iędzy dw om a odcinkam i przełom ow ym i doliny D unajca. Na północ od P odhala i P ienin rozciąga się B eskid W ysoki, którego in teresującą nas w schodnią część stanow i B eskid Sądecki. N ajbardziej na zachód w ysuniętą częścią tego B eskidu są Gorce. D alej leży krótkie Pasm o L ubonia oddzielone od P asm a R adziejow ej doliną przełom ow ą D unajca. Pasm o R adziejow ej ciągnie się aż po przełom Popradu, poza którym rozpoczyna się Pasm o Jaw orzyny. G rzbiety w ym ienionych pasm są stosunkow o płaskie, z ob fitością źródeł w iążą cych się w liczne strum ienie podcinające intensyw nie zbocza. R ów nolegle do B eskidu S ądeckiego na północy ciągnie się szereg kopułow atych w zgórz zali czanych do B eskidu W yspow ego. Pom iędzy B eskidem W yspow ym a Sądeckim leży K otlina S ądecka, w jej obrębie D unajec spotyka się ze sw ym najw iększym dopływ em , P opradem . N a w schód od K otliny Sądeckiej rozciąga się B eskid N iski, którego pasm a w yraźnie się obniżają, a zbocza ich stają się znacznie łagodniejsze.
Z ew nętrzną strefę K arpat fliszow ych, tow arzyszącą północnym zboczom B eskidów , w yróżnia się ja k o Pogórze K arpackie. W ysokości bezw zględne Pogó rza zam ykają się na ogół w granicach 350-450 m. N a północy Pogórze uryw a się w yraźną kraw ędzią, zw aną progiem P ogórza K arpackiego.
M iędzy dolinam i Skaw y i D unajca w znosi się Pogórze W ielickie, a na pół noc od niego, w dolinie rzeki R aby rozciąga się Pogórze K rakow skie. N a w schód od D unajca aż po okolice W isłoka ciągnie się Pogórze C iężkow ickie, a na północ od B eskidu N iskiego - Pogórze B ukow skie.
O ddzielne m iejsce w zespole krain P ogórza zajm ują Doły Jasielsko-S anockie. Jest to rozległa, po dłużna kotlina, pow stała w obrębie centralnej depresji kar
L O K A C J E N A P R A W IE N IE M IE C K IM IN C R U D A R A D 1 C E 17
packiej. Doły Jasielsko-S anockie posiadają rzeźb ę lekko falistą, niekiedy rów ninną63.
Z pow yższego opisu wynika, że badany przez nas obszar je s t głów nie tere nem górzysto-w yżynnym . W okresie nas interesującym góry oraz puszcze ob fi cie je porastające były utrudnieniem w rozw oju osadnictw a. Z ko lei rzeki, b a r dzo gęsto przepływ ające przez to terytorium , były najlep szym i drogam i w io d ą cym i osadników w głąb tych puszcz, które zaczęto karczow ać i tw orzyć tam nowe osiedla ludzkie.
O sadnicy posuw ali się na południe głów nie w zdłuż rzek: R aby, Skaw y, D unajca oraz ich dopływ ów , w alcząc uparcie z puszczą ro z ciąg ającą się po Beskidy i Tatry. Pochód swój w głąb puszczy i gór zaznaczyli now ym i o sied la mi i wsiami.
D ziałalność osadnicza napotykała na różne trudności i na pew no n iejed n a z zaplanow anych lokacji się nie udała. W tych w ypadkach nie p ozo stał żaden ślad, gdyż nie przechow yw ano dokum entów , które nie m iały p ok ry cia w rz ecz y w istości, bądź zachow ały się, a lokacja nie doszła do skutku lub też w sie m ogły być lokow ane na praw ie niem ieckim , a dyplom y lokacyjne zaginęły. M og ły też m ieć m iejsce takie w ypadki, że wieś lokow ano na podstaw ie ustnej um ow y. W zw iązku z tym w niniejszej pracy będziem y się zajm ow ali tylko tym i m iejsco w ościam i, o których w spom inają źródła.
D la badanego okresu (1334-1434) zebraliśm y 155 dokum entów info rm u ją cych o lokacjach na tzw. praw ie niem ieckim około 200 m iejsco w o ści, z tego 63 dokum enty dotyczą lokacji in cruda radice oraz in form u ją nas o założeniu 68 wsi i 4 m iast64 (co daje 36% w szystkich lokacji). Z kolei 18 dyplom ów potw ierdza pow stanie 21 m iejscow ości (18 wsi i 3 m iasta) na tzw . praw ie n ie m ieckim i poszerzenie sw ojego obszaru o okoliczne nieużytk i i lasy 65. Jeżeli do liczby m iejscow ości pow stałych na surow ym k orzeniu dodam y liczb ę osad, które otrzym ały praw o niem ieckie i zostały w w yniku k olonizacji poszerzone, uzyskam y razem 93 m iejscow ości, co w sum ie daje 46,5% (praw ie połow ę) w szystkich lokacji zrealizow anych bądź zam ierzonych na teren ie południow ej części w ojew ództw a krakow skiego.
B ierzem y pod uw agę, jak w cześniej zostało w spom niane, 3 pow iaty p o łu d niowej części w ojew ództw a krakow skiego: biecki, sądecki i szczyrzycki.
63 A . D y 1 i k o w a. G e o g r a fia P o ls k i. K r a in y g e o g r a fic z n e . W a rsza w a 19 7 3 s. 2 2 -6 8 ; A . S u j k o w s k i . G e o g r a fia zie m d a w n e j P o ls k i. P o zn a ń 1921 s. 7 -2 5 .
h4 Patrz an ek s - tabela z b io rcza 1. 65 T a m ż e , ta b ela z b io rcza 2.
W pow iecie bieckim we w spom nianym czasie notujem y 32 lokacje wsi i jed n ą m iasta, w pow iecie sądeckim 20 now ych wsi i 2 m iasta, zaś w pow iecie szczyrzyckim 16 lokacji w iejskich i 1 m iejską66
Tab. 1. Lokacje w iejskie i m iejskie w poszczególnych powiatach
Powiat
Liczba lokacji
w iejskich m iejskich ogółem
biecki 32 1 33
sądecki 20 2 22
szczyrzycki 16 1 17
Jak w ynika z pow yższej tabeli, najw ięcej m iejscow ości lokow ano in cruda
radice w południow o-w schodniej części w ojew ództw a krakow skiego, czyli w
pow iecie bieckim . B yło to konsekw encją sytuacji polityczno-gospodarczej kraju, spow odow anej przesunięciem granicy na wschód, to je st w łączeniem do Polski R usi H alicko-W łodzim ierskiej oraz um ocnieniem przy m ierza z W ęgram i, które dało rękojm ię bezpieczeństw a i pow odzenia akcji osadniczej na tych tere nach67. Ponadto ukształtow anie pow ierzchni w spom nianego pow iatu, w porów naniu z pozostałym i, najbardziej sprzyjało rozw ojow i akcji osadniczej.
N a p odstaw ie danych zebranych ze źródeł zauw ażam y, że najw ięcej m iejsco w ości na tzw . surow ym korzeniu lokow ano w latach 1334-1370, czyli za p ano w ania K azim ierza W ielkiego (okres 36 lat), przybierając w yraźnie tendencję spadkow ą w latach późniejszych.
W czasach kazim ierzow skich założono 54 now e w sie i 4 m iasta. W okresie tym 25 lat było obfitych w now e lokacje, a tylko 11 było ich pozbaw ionych. W latach pó źniejszych zaś (1371-1434) pow stało tylko 14 wsi. W ciągu tych 63 lat 7 było obfitych w lokacje, zaś 56 jałow ych.
Podczas rządów K azim ierza W ielkiego średnio na jed en rok przypadało 1,5 lokacji w iejskiej, zaś po w liczeniu m iast - 1,6 lokacji w ogóle. W okresie późniejszym , od 1371 r. do śm ierci W ładysław a Jagiełły, czyli do 1334, przypa dało średnio 0,22 lokacji na je d e n rok.
P ow yższe spostrzeżenia najlepiej zobrazuje tabela 2.
66 T a m ż e , ta b ela z b io r c z a 1. 67 B e r d e c k a, jw . s. 4 0 .
L O K A C J E N A P R A W IE N IE M IE C K IM I N C R U D A R A D IC E 19
Tab. 2. Ilość lokacji w iejskich i m iejskich w poszczególnych latach
Lata
Ilość lokacji Średnia
lokacji na jeden rok
wiejskich m iejskich
1334-1370 54 4 1,6
1371-1434 14 - 0,22
W latach 1334-1370 średnia lokacji na jeden rok w yn osiła 1,6, należy w ięc zw rócić uw agę na lata intensyw nego osadnictw a, kiedy pow stały 2 i w ięcej osad, czyli powyżej średniej rocznej. Średnia w yższa od rocznej ob ejm uje aż 15 lat. N ajw ięcej m iejscow ości in cruda radice - 9 - pow stało w 1348 r., w tym 2 m iasta; 6 w 1359 r.; 5 w 1369 r.; 4 w 1363, po 3 w sie zało żo no w la tach 1351, 1365, zaś po 2 w latach: 1334, 1335, 1336, 1345, 1347, 1349, 1350,
1353 i 1360.
D la lat późniejszych, to jest 1371-1434, średnia roczna w y n o siła 0,22. N a j więcej osad założono w 1409 r. - około 7, w 1388 - 2 w sie oraz po 1 - czyli powyżej średniej rocznej - w latach: 1377, 1378, 1386, 1397 i 1402.
N a początku panow ania K azim ierza W ielkiego ziem ia k rak ow sk a b y ła ju ż znacznie zasiedlona w zdłuż rów noleżnikow ego biegu W isły, w zachodniej i środkowej części. N atom iast słabo rozw ijało się osadnictw o n a obszarach p o łu d niow ych i w schodnich68.
D opiero w latach czterdziestych XIV w. cały niem al w y siłek k o lonizacy jny skierow ano na obszary południow o-w schodnie, a szczególnie w schodnie. Jego celem było pow iązanie św ieżo przyłączonej R usi z resztą państw a.
W sie i m iasta lokow ane in cruda radice pow staw ały głów nie w lasach bądź na terenach now ych, dotychczas nie zagospodarow anych. Info rm acje pow yższe czerpiem y ze źródeł. W dokum entach dotyczących 57 m iejscow ości czytam y, że w ym ienione w nich osady zakładano w lasach. C ztery dokum enty in fo rm u ją tylko, że w spom niane w nich w sie pow stały na terenach now ych, je sz c z e nie zagospodarow anych. D la 9 m iejscow ości nie posiadam y na ten tem at w źród łach żadnej w zm ianki. Były one jed n ak lokow ane w bliskim sąsied ztw ie wsi zakładanych na terenach leśnych69. Interesujący nas obszar, ja k w cześniej zostało w spom niane, był głów nie terenem górzysto-w yżynnym . N ajw ięcej zn a nych nam m iejscow ości pow stało jed n ak w dolinach rzek na średniej w ysokości około 400 m n.p.m . W yjątek stanow iły osady zakładane na teren ie D ołów
68 B e r d e c k a, jw . s. 22.
Jasielsko-S ano ckich, na średniej w ysokości około 250 m n.p.m . oraz w górach, szczególnie na P odhalu, na w ysokości około 800 m n .p.m .70
N a początku interesującego nas okresu zajęto się głów nie kolon izacją śro d kow ej części w ojew ództw a krakow skiego, to je st pow iatu sądeckiego. A kcję tę rozpoczęło założenie w 1334 r. w północnej części tego pow iatu wsi Iw ko wa71, w lesie - o czym św iadczą słowa: „dedim us [...] quandam siluam [...] sitam super fluvium B ela [...]” .
W tym sam ym roku, w niedalekim sąsiedztw ie w spom nianej wyżej wsi rów nież n a tery to rium leśnym , pow stała wieś Słow ikow a W ola: „dedim us [...] quandam nostram silvam [...]”72. W 1335 r. przystąpiono do kolonizacji terenów górskich, gdzie założono w ieś D ębno73, położoną nad D unajcem na w schód od N ow ego T argu, na terenach, które dopiero trzeb a było zdobyć dla upraw y przez w ykarczow anie: „dam us nostram hereditatem D aim bnam [...] si tam citra fluuios (D unayecz) et B elam cum adiacenti silu a nostra [...] extirpare
et locare Być m oże w cześniej, w II połow ie X III w., akcję osadniczą na
tym terenie rozpoczęli cystersi, o czym św iadczą słowa: „Et sciendum , quod in om nibus hijs nom inatis aquis, siluis et m ontibus fratres predicti C laustri, Schiricz locare poterunt C iuitates”74. Później jed n ak w spom niany zakon zaniechał tej działalności.
W tym sam ym roku (1335) doszło do pierw szej znanej nam lokacji w pow ie cie szczyrzyckim . W południow o-zachodniej części tego pow iatu założono w lesie w ieś Jasien ica75, położoną nad dopływ em R aby o tej sam ej nazw ie: „sil vam nostram in fluvio Jasien icza sitam [...] indulsim us extirpandam et iure T eutónico collo can d am ” . W ieś ta zapoczątkow ała w zm ożenie osadnictw a w zdłuż rzeki R aby.
W racając do om aw iania ziem i sądeckiej, należy w spom nieć o lokacji nowej w si, K am ionka W ielka76, założonej w 1336 r. także na terenie leśnym nad rzeką K am ienicą, praw ym dopływ em D unajca: „donam us siluam circa nigram K em pniciam , [...] et ex eadem silua [...] indulsim us villam iure theutonico ac m eydeburgensi [...] collocandam ” .
70 In fo rm a cje z a c z e r p n ię te z: M a p a p r z e g lą d o w a E u ro p y - P o lsk a . W yd. 8. W a r sz a w a -W r o - c ła w 1 9 8 7 . 71 Z D M I s. 4 2 . 72 A G Z V II s. 5. 73 K D M I s. 2 3 4 . 74 T a m ż e s. 4 4 . 75 Z D M I s. 4 6 . 76 Z D M I s. 2 4 0 .
L O K A C J E N A P R A W IE N IE M IE C K IM I N C R U D A R A D I C E 2 1
Intensyfikacja osadnictw a nad D unajcem doprow ad ziła w 1336 r. do lokacji wsi T ylm anow a77: „contulim us [...] nostram siluam [...] super flu vium D unajec sitam ” , zaś w 1341 r. w jej sąsiedztw ie lokow ano w ieś, której nazw y źródło nie podaje, jed y n ie zaznacza jej położenie - m iędzy M o szczenicą a G ab on iem 78. W edług A. R utkow skiej-P łachcińskiej była to m iejscow ość n o sząca n azw ę Skru- dzina79. Z kolei A. G ąsiorow ski podaje, że S krudzina b y ła lok ow an a w 1307 r.80 M oże lokacja się nie pow iodła bądź chodzi tu o zupełnie inn ą osadę. W yżej w spom niana wieś pow stała na terenie leśnym : „dam us [...] sylue [...] super riw los dictos Suchi et Polehom , ut ibi locet villam iure M agdeburgensi
W roku 1343 doszło do kolejnej lokacji w pow iecie sądeckim , tym razem wsi N ow a W ola K rólow a81 położonej nad rzeką B iałą. W w ypadku tej wsi nie m ożem y jed noznacznie pow iedzieć, że by ła to zupełnie now a osada, m ożem y jedynie się tego dom yślać. N a podstaw ie analizy nazw y tej m iejsco w o ści w y d a je się nam, że m ożem y j ą zaliczyć do lokow anych na surow ym korzeniu. Sam a
„w ola” w skazuje ju ż na now ą osadę, a w nazw ie tej wsi w y stęp uje jeszc ze „now a” .
Rok 1344 zapoczątkow ał intensyw ną kolonizację ziem i bieckiej. W tym że roku m iały m iejsce dw ie lokacje. Jedną z nich była w ieś K ą śn a82, leżąca na terenach leśnych nad rzeką K ąśnianką, lew ym dopływ em B iałej: „dam us [...] villam iure Theutonico M aydeburiensi super silvas [...]” oraz w ieś R zep ienn ik M arciszew ski83, położona nad rzeką o tej samej nazw ie. T a o statn ia lo kacja nie pow iodła się, czego dow odem je s t dokum ent w ystaw iony w 1347 r.84, zapow iadający ponow ne osadzenie w spom nianej wsi na praw ie niem ieckim .
W celu pow iększenia terenów upraw nych kosztem lasów w p ow iecie sąd e c kim w 1345 r. lokowano dw ie w sie, nad w spom nianą w cześniej rzek ą K am ien i cą - K am ionkę M ałą85: „in silua [...] extirpanda [...] (villa) postqu am extirpa- bitur, K am ienicza nom en habebit” oraz bardziej na północ, nad rzek ą Ł o sosin ą,
77 K D M III s. 20. 78 T a m że s. 4 2 . 79 Jw. s. 175. 80 Jw . s. 144. 81 Z D M I s. 5 5. 82 T am że. 83 Z D M IV s. 81. 84 T a m że s. 85. 85 K D M III s. 6 0.
w ieś o takiej sam ej nazw ie86: „m ericas et silvas lossosyna vulgariter nuncu- p atas” .
E nergiczną akcję osadniczą na obszarach ziem i bieckiej podjęto w końcu lat czterdziestych X IV w. W roku 1347 założono now ą wieś w lesie nad rzeką R zep ien n ik 87: „silvam nostram iacentem in fluvio dicto R zepiennik [...] ex tir
pare et locare O trzym ała ona nazw ę R zepiennik Strzyżew ski. W tym że
roku dokonano rów nież „in silvis extirpan (dis)” ponow nej lokacji wsi R zepien nik M arciszew ski88. O bie w ym ienione w sie były położone blisko siebie.
W roku 1348 zaczęła się zagęszczać sieć osadnicza w najbliższym sąsied z tw ie B iecza. P ow stały następujące wsie: L ib u sza89, B inarow a90, M oszczeni ca91, O sobnica92, S zerzyny93 oraz położona na w schodniej części tegoż po w iatu w ieś K opytow a94. P ierw sza z w ym ienionych m iejscow ości pow stała na terenach leśnych, o czym św iadczy w zm ianka: „quod cupientes utilitates Regni nostri per am plius am pliare, de Syluis de quibus N obis nulla paenitus utilitas proveniebat [...] villam [...] locandi”95. D la pozostałych zaś w źródle nie spotykam y podobnych inform acji, m am y jed y n ie podane m iejsce, w którym owe w sie m iały być lokow ane i 20-letnią w olniznę, co św iadczy o lokacji in cruda
radice.
Inten sy fik acja osadnictw a nad rzeką R abą w pow iecie szczyrzyckim dopro w adziła w 1348 r. do kolejnej lokacji - Starej S tróży96. W dokum encie czyta my: „in fluuis Strzebuna et R aba, in loco, qui dicitu r S tara S tróża [...]” .
R ok 1348 był najbardziej obfity w now e lokacje. Z tego okresu pochodzą je szc ze 2 m iasta pow stałe w południow ej części ziem i sądeckiej, na terenach leśnych, K rościenko nad D unajcem 97: „Q uod cupientes regni nostri utilitates augm entare de silvis de quibus nobis nulla utilitas penitus pro veniebat [...] dam us civitatem in C rosno iure m aydburgensi locandi” oraz P iw niczna Szyja nad P oprad em 98: „quod cupientes utilitatem regni nostri peram plius am pliari
86 K D K K I s. 2 2 8 . 87 Z D M I s. 5 9 . 88 Z D M IV s. 8 5. 89 K D P III s. 2 2 3 (A G Z III s. 12). 90 T a m ż e s. 2 2 0 . 91 Z D M I s. 6 9 . 92 K D M III s. 6 8 . 93 Z D M I s. 6 8 . 94 K D M III s. 6 9 . 95 P atrz p rzy p is 89. 96 K D M I s. 2 6 8 . 97 M A M L s. 1. 98 A G Z III s. 3.
L O K A C J E N A P R A W IE N IE M IE C K IM I N C R U D A R A D IC E 23
in locandis civitatibus seu oppidis de sylvis et nem oribus [...] dam us civ itatem
seu oppidum locandum W spom niane m iasto leżało n a szlaku głów nej
drogi prow adzącej z K rakow a przez W ieliczkę, B ochnię, C zchów , N ow y Sącz, Stary Sącz do K o sz y c ".
Aby pow iększyć obszary upraw ne w północno-w schodniej części p ow iatu są deckiego w 1349 r. doszło do lokacji now ej w si - B o ro w a100, p ołożonej nad rzeką B orek, dopływ em Paleśnicy uchodzącej do D unajca, zaś n a p ółno c od B iecza lokow ano w tym sam ym czasie w ieś O łp in y 101.
R ok 1350 przyniósł dw ie lokacje wsi położonych n a terenach leśn ych w pow iecie szczyrzyckim . N ajdalej w ysunięty na północ był B o re k 102: „sylvam [...] quidquam extirpauerint predicti cm ethones”, zaś w środkow o-w schodniej części tegoż pow iatu pow stała w ieś Ja strz ę b ie 103: „in n o stra silva d en sa [...] villam iure Theuthonico locandi” .
W 1351 r. w każdym z interesujących nas pow iatów lokow ano po jedn ej m iejscow ości, na południu od B orow ej (1349) w pow iecie sąd eck im założono w ieś D zierżanin y104, w lesie nad rzeką Paleśnicą: „dam us [...] siluam no stram [...] locare iure Theutonico [...] nom en ville, que in ea silua locab itu r D zierrze- nyny” oraz w ziem i bieckiej, rów nież na terenach leśnych, w ieś S ie tn ic ę 105: „quod cupientes utilitates regni nostri peram plius am pliare de siluis, [...] dam us villam in fluvio dicto Sczitnicza [...] locan di” . T a o statnia w ieś p o siad ała dw a dokum enty, pierw szy w ystaw iony w 1351 r. oraz drugi w 1356 r . 106 ju ż w trakcie trw ania lokacji, na co w skazuje w o ln izn a107.
W w yniku zagospodarow yw ania obszarów południow ej M ałopolski, p o ło żo nych przew ażnie w dolinach rzek porośniętych lasam i, w 1351 r. d oszło do kolejnej lokacji w iejskiej w zdłuż R aby - wsi Pcim (N ienadow a W ola) p o ło żo nej na południe od w spom nianej w cześniej Starej Stróży (1348): „villam dam us in silua nostra circa fluvium R aba et S ucha” 108.
99 B e r d e c k a, jw . m apa. 100 Z D M IV s. 87. 101 K D K K I s. 2 4 0 . 102 K D M I s. 2 7 2 . 103 Z D M I s. 7 7. 104 K D M III s. 7 9. 105 T a m że s. 81. 106 K D P I s. 2 1 3 . 107 Patrz ro zd zia ł 3 s. 4 5 . 108 K D M I s. 2 7 5 .
Od 1351 do 1359 r. nie notujem y now ych lokacji w ziem i bieckiej. P ow o dem za niechania akcji osadniczej na tym terenie m ogły być niepokoje na Rusi, którą od 1349 r. trzeba było niem al od now a p o d b ijać1' 9,
W czasie niepokojów na w schodzie zajęto się zakładaniem now ych osad w środkow ej i zachodniej części badanego terenu.
W 1352 r. w południow o-w schodniej części ziem i sądeckiej, nad Popradem , doszło do lokacji wsi Jędrzejów ka (A ndrzejów ka)110. Treść dokum entu d oty cząca tej wsi nie je s t nam znana, z regestu też nie m ożem y w yciągnąć żadnych k onkretnych w niosków . O pieram y się jed y n ie na lakonicznej w zm iance w ydaw cy, to jest: „w ybudow anie i osadzenie wsi A ndrzejów ki w C zarnym P oto ku ”. G łów nie słow o „w ybudow anie” , ja k rów nież m iejsce, w którym m iała pow stać o sada - „nad C zarnym P otokiem ” - skłania nas do przyjęcia tego dokum entu i zaliczenia w spom nianej wsi do lokow anych na surow ym korzeniu. Jest to jed n ak p rzesłank a w ątpliw a.
W 1353 r. w środkow ej części tego pow iatu w lesie założono wieś C ietrze- wina: „dam us [...] siluam nostram C zitrzew ina [...] ad extirpandum f...]” 111.
W tym sam ym roku doszło do nowej lokacji m iejskiej, tym razem w p ow ie cie szczyrzyckim , na terenach leśnych, nad rzeką Ł oso siną - Jodłow ej Góry (T ym barku): „dam us [...] syluam nostram iacentem circa fluuium Ł ososina
£ j ? ł ll 2
W celu p ow iększenia terenów osadniczych kosztem nieużytków , głów nie
lasów w okolicach rzeki R aby, w 1354 r. pow stała w ieś C hm ielow iec : „da
m us [...] locare villam in silua C hm elouecz dicta [...]” .
N astępną lokację zrealizow ano w południow o-w schodniej części pow iatu sądeckiego, na terenach górzystych, porośniętych lasam i. Z ałożono tam w 1356 r. w ieś M u szy n k ę514: „dam us [...] locare silvae n o v ab a [...]” .
W północnej części ziem i szczyrzyckiej lokow ano tylko dw ie wsie, w spom nianą w cześniej w ieś B orek (1350) oraz założoną w 1357 r. w lesie nad rzeką U szw icą - w ieś S zu tk ó w J!5: „dam us [...] locare siluam nostram [...]” .
N astępn e dw ie lokacje zrealizow ano w 1359 r., pierw szą z nich była wieś S k aw in k a116, położona na terenach leśnych w zachodniej części wyżej wspom
-109 J. W y r o 7, u m s k i. H is to r ia P o ls k i d o roku 1 5 0 5 . W yd . 10. W a rsza w a 1 9 8 6 s. 164. 110 Z D M I s. 8 7 . 111 T a m ż e s, 9 7. 112 K D P III s. 2 3 3 . 113 K D M I s. 2 8 0 . 114 Z D M I s. 103. 115 K D M I s. 111. 116 K D P III s. 2 6 0 .
L O K A C J E N A P R A W IE N IE M IE C K IM I N C R U D A R A D IC E 25
nianego pow iatu: „siluam nostram sitam in terra C racouiensi [...] ad locandam
dam us drugą zaś wieś M estcza (P taszkow a)117, leżącą rów nież w zaro
ślach na południe od G rybow a (pow iat sądecki). W dokum encie w ydanym dla tej osady czytam y: „ad locandam [...] nouam villam [...] de agris, m ericis, atque siluis extirpandis” 118. N ależy tu w spom nieć, że w ieś P taszk o w a p o siad ała jeszcze w cześniejszy dyplom lokacyjny, w ystaw iony w 1336 r .119, jed n ak treść jeg o je st nieznana, a lokacja praw dopodobnie się nie pow iodła.
E nergiczną akcję osadniczą na obszarach daw niej graniczących z R u sią p o d ją ł K azim ierz W ielki w ostatnim dziesięcioleciu sw ojego panow ania.
W 1359 r. na terenach leśnych w po łudniow o-zachodniej części ziem i biec- kiej lokow ano 4 w sie120: Ł osie i R opę, położone nad R opą oraz dw ie p o zo stałe: Z dynię i G ładyszów nad Zdynią, praw ym dopływ em R opy: „dedim us [...] quandam partem silve nostre in utrisque littoribus Sdynya M ag na et Z dynya Parva fluviorum iacentem , ut sibi locaret v illas [...] contulim us [...] silvam nostram in utroque littore fluvii R opa [,..]” 121.
W 1360 r. lokow ano now ą w ieś na karczow isku pod B rzy sk ą122: „dam us [...] ad locandum ibidem silvam iure M agdeburgensi in tribus rivu lis, v id elicet L iw ocz, L iw oczka et C hw oszczyna [...]” . O sada ta - zdaniem M. D obrow olskiej - nazyw ała się K am ionka123.
Intensyfikacja sieci osad w zdłuż R aby doprow adziła w 1360 r. do p o w stan ia w dolinie tej rzeki, porośniętej lasem - wsi L u b ie ń 124 (pow iat szczyrzycki): „declaram us [...] silvam nostram ad locandam [...]” .
Jak w cześniej zostało w spom niane, w latach sześćdziesiątych zagęszczało się osadnictw o w ziem i bieckiej, głów nie w najbliższym sąsiedztw ie B iecza i G o r lic.
W 1363 r. w w yniku akcji lokacyjnej, m ającej na celu zdobycie dla upraw y terenów leśnych, założono tam 4 now e wsie: H ark lo w ą125: „declaram us [...] villam nostram H artklow a [...] per extirpacionem siluarum iu xta fluvium R
op-117 K D M III s. 126.
118 W o ln iz n a dla tej w si m ia ła w y n o sić 2 0 lat in silu is , 10 lat in m e r ic a , brak o so b n ej w o ln iz n y dla a g r is św ia d c z y o tym , że ich areał b y ł n ie w ie lk i i n ie o d e g r a ł w ię k sz e j r o li przy lokacji. 119 Z D M IV s. 6 0 . 120 Patrz rozd z. II s. 3 7 -3 8 . 121 Z D M I s. 116. 122 K D T I s. 126. 123 Jw . s. 68. 124 K D M I s. 3 0 0 . 125 Z D M I s. 134.
pam [...] co llo care”. L ip in k i126: „Viliam novam in silva nostra B runów Las
w lgariter dicta [...] locandi dam us S ękow ą127: „in densa silva [...] vil
lana iure theutonico [...] locandi i K łopotnicę128: „in silua nostra prope
C zeklin in terra C racoviensi [...] villam locandi conferim us
Przed 1365 r. w pow iecie sądeckim w okolicy G rybow a pow stała w lesie w ieś B in cza ro w a129, na co w skazują słow a zaw arte w dokum encie w ydanym w 1365 r.: „villa nostra B inczarow a w lgariter nom inata [...] in sylua locata” .
D w ie następne lokacje m iały m iejsce w 1365 r. w pow iecie szczyrzyckim : M szana G ó rn a 130 i Jerzm an ó w 131. P ierw sza z nich położona na now ych te renach nad R abą, zw iększyła liczbę lokacji w dolinie tej rzeki: „locandi villam aliam novam [...] in eodem fluvio dicto M szana [...]” 132, druga zaś leżała w lesie na p ołudnie od Szczyrzyca: „villam [...] in silua nostra [...] (locandi) iure T heutonico M ayd eburgensi” 133.
R ok 1366 przynió sł K azim ierzow i W ielkiem u, a także i Polsce, now e ro z ległe nabytki teryto rialne na R usi (w iększość ziem R usi W ło d zim iersk iej)134 i rów nocześnie przesunął granicę państw a dalej na w schód. W zw iązku z tym zaczęto intensyw nie zagospodarow yw ać daw ne puszcze przygraniczne. W tym że roku pow stało w ziem i bieckiej now e m iasto - Jaślisk a (H ohstath, czyli W yso kie M ia sto )135, w ysunięte najdalej na w schód: „quod utilitates R egni nostri, de quibus nobis hactenus nulla utilitas proveniebat, per locacionem civitatum nostrarum [...]”.
W celu zw iększenia sieci osadniczej nad Ł ososiną w pow iecie sądeckim , w 1367 r. lokow ano w ieś K ro sn a136, dokonując w cześniej karczunku lasu: „de- dim us [...] syluam m onasterij nostri, [...] eandem syluam dudum locatam , que se nuncupatur seu uocitatur w lgariter C rostna” .
W ostatnich latach panow ania K azim ierza W ielkiego cały w ysiłek o sad ni czy został skierow any na daw ne tereny przygraniczne, czyli ziem ię biecką. W 1368 r. pow stała tam now a w ieś - Ż u ro w a137. Pięć następnych lokacji
zreali-126 T a m ż e s. 132. 127 T a m ż e s. 131. 128 K D M III s. 162. 129 T a m ż e s. 187. 130 Z D M I s. 148. 131 K D M I s. 3 2 9 . 132 P atrz p r z y p is 130. 133 P atrz p rzy p is 131. 134 W y r o z u m s k i, j w . s. 165. 135 A G Z V III s. 9. 136 K D M III s. 2 0 8 . 137 Z D M IV s. 148.
L O K A C J E N A P R A W IE N IE M IE C K IM I N C R U D A R A D I C E 27
zow ano na tym terenie w 1369 r., poszerzając tereny upraw ne kosztem lasów . N ależą tu następujące wsie: B y stra138: „extirpatione et lo catione ville nostre
dicte B ystra G łęb o k a139: „per extirpationem nem orum lim pidius
L ip n ica140: „regnum nostrum per extirpationem nem orum lim pidius reform are [...] villam [...] iure T heuthonica M aideburgensi locanda(m ) d am us” . i Sw oszo-
w a 141: „villam Szw oszow a [...] in nova radice [...] co llo cav it po łożone
były w bliskim sąsiedztw ie B iecza, oraz now a w ieś M szan a142, leżąca w o k o licy założonego w 1366 r. m iasta Jaśliska: „in villa n ostra regali circa fluuium dictum M ssana [...] nom en eidem ville sim iliter M ssana im po nen tes” .
Po śm ierci K azim ierza W ielkiego, w latach 1377-1397 jeg o n astępcy rów nież zajęli się zagospodarow yw aniem obszarów ziem i bieckiej. W 1377 r. założono wieś M ęcin a143, położoną in silva koło G orlic. W następnym roku p rz y stą p io no do zajm ow ania pod osadnictw o terenów położonych przy w schodniej granicy w spom nianego pow iatu, gdzie pow stała w ieś W ietrzno w a W o la 144, po ło żon a
in siluis quam etiam in agris c u ltis145, nad rzeką o tej sam ej nazw ie.
D ziew iętnaście lat później, w 1397 r., w bliskim sąsied ztw ie wyżej w ym ie nionej osady dokonano lokacji wsi O krąglica (B o b rk a )146, położonej w lesie nad potokiem Bobrka, lew ym dopływ em Jasiołki: „dam us [...] unum fundum et silvam ad extirpandam et locandam villam situs rivulum B o b rk a” .
W końcu lat osiem dziesiątych XIV w. zrealizow ano jeszc ze dw ie lokacje na om aw ianym terenie. W północnej jeg o części obok w cześniej po w stałych m iej scowości: R zepiennika M arciszew skiego (1344, 1347) oraz R zep ien nik a S trzy żew skiego (1347), lokow ano w 1386 r., „in siluis et ru b e tis” w ieś C zerw ony P otok147. Być może, że lokacja się nie udała lub m iejscow ość zm ieniła nazwę, poniew aż na m apach z późniejszego okresu jej nie ma.
138 K D M III s. 2 3 6 . 139 Z D M I s. 166. 140 T a m że s. 168. 141 Z D M IV s. 161. 142 K D M I s. 3 5 9 . 143 Z D M I s. 192. 144 K D M III s. 3 20.
145 W o ln iz n a dla tej w si w y n o s iła 2 0 lat, c o św ia d c z y , ż e w ie ś b y ła n o w ą o sa d ą , a g r i c u lti n ie o d eg ra ły w ię k sz e g o z n a c z e n ia przy lo k a c ji, sk o ro d ok u m en t n ie p o d a je k ró tszej w o ln iz n y , p rzyzn aw an ej o sa d n ik o m na p o la c h u praw nych.
146 Z D M I s. 2 7 2 . 147 K D K K II s. 114.