R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E Tom XXXIX-XL, zeszyt 1 - 1991-1992
EWA TRYBUCHOWICZ Lublin
RUCH WYDAWNICZY NA EMIGRACJI W LATACH 1981-1990*
Z poniższego diagram u (wykres 1) obrazującego dynam ikę ogólnej p ro d u k cji wydawnictw polskich na em igracji odtworzyć m ożna ten d en cję do zw iększa nia liczby książek wydawanych w latach 1981-1986 (odpow iednio - 81, 124, 166, 184, 199 tytułów ). Poziom osiągnięty w latach 1985-1986 (184 i 199 ty tułów) utrzym uje się praw dopodobnie i w roku 1987 (a nie, ja k przedstaw ia wykres, gwałtownie opada), gdyż dane za ten ro k są n iezu p ełn ie ko m p letn e (oczywiście pod względem ilościowym, a nie jakościowym , poniew aż w ażniejsze pozycje na pewno zostały odnotow ane), co zaznaczam lin ią przeryw aną. W ro ku 1986 osiągnięty zostaje maksymalny poziom p rodu kcji wydawniczej, pow tó rzony niem al dokładnie w 1988 r. (199 tytułów w 1986 r. i 194 w 1988 r.). L ata 1989-1990 przynoszą zdecydowany spadek ilości wydanych książek (116 i 48 tytułów) i zapew ne tendencja ta zauw ażalna je st rów nież w latach n astęp nych (1991-1992).
Podsum ow ując globalny dorobek polskich wydawnictw em igracyjnych należy zauważyć, iż w omawianym dziesięcioleciu zaistniały szczególnie korzystne w a runki do rozwoju działalności wydawniczej, poniew aż dłużej istniejące oficyny cieszyły się wówczas niezłą sytuację finansow ą (np. A neks rozw inął swą działal ność właśnie w połow ie lat osiem dziesiątych), co dotyczyło rów nież młodszych wydawnictw, k tóre mogły w tych latach poszerzać o fe rtę tytułów . P ojaw iają się też w latach osiem dziesiątych nowe oficyny, np. w ro k u 1986 pow staje B iblio teka ,.Zeszytów L iterackich”. K orzystna sytuacja m ateria ln a o raz m ożliwość docierania - w mniejszym lub większym sto p n iu — do czytelnika krajow ego dopingują oficyny do dużej aktywności wydawniczej. O dbija się to w konsekw en cji pozytywnie na ilości wydawanych książek, a także na ich stro n ie estetycznej.
*
Zamieszczony artykuł jest fragmentem pracy magisterskiej Funkcje wydawnictw emigracyjnych w procesie komunikacji literackiej p o roku 1980 pisanej pod kier. prof. dra Krzysztofa Dybciaka.
116 EWA TRYBUCHOW ICZ
LICZEBNOŚĆ
200
160
120
80
40
0Klasyfikacja wydanych publikacji została przeprow adzona według dość ogól nych kryteriów , gdyż zastosow anie bardziej szczegółowych (np. oddzielenie felie to n u od eseju czy rep o rtażu od prozy) wymagałoby sw obodnego d ostęp u do większości książek, co je st jeszcze obecnie nieosiągalne w b ibliotekach k rajo wych. Później um ieściłam wykaz działów (często pokrywających się z rodzajam i lub gatunkam i literackim i, bądź też z dziedzinam i naukowymi, np. H istoria) oznaczonych w ielkim i literam i, którym i w dalszej części pracy będę operować. W spom niane litery figurują przy każdym num erze oznaczającym konkretny adres bibliograficzny. Po ich zsum ow aniu otrzym ałam dane liczbowe, k tó re z kolei naniosłam na osie w spółrzędnych (wykres 2).
P odział dzieł literackich przebiega w zasadzie zgodnie z podziałem form literack ich na rodzaje, poszerzony jed n ak je st o działy specjalnie wyodrębnione, by podkreślić specyfikę twórczości wychodźczej i związanej z nią produkcji wy daw niczej. P ublikacje literackie to:
1. Poezja: liryka, fraszki, satyry, piosenki - oznaczone lite rą L;
2. Proza: pow ieści, opow iadania, scenariusze, rep ortaże, dzienniki - oznaczone lite rą P;
3. D ram aty - oznaczone lite rą D;
4. W spom nienia (autobiografie) — oznaczone lite rą W;
81
82
83
84
85
86
87
83
89
90
LATA
RUCH WYDAWNICZY NA EMIGRACJI W LATACH 1981-1990 117
5. Esej, krytyka, nauka o literatu rze, felietony, rozmowy z pisarzam i, nauki pom ocnicze historii literatury, bibliografie - oznaczone lite rą E;
6. Tłum aczenia (literackie) — oznaczone lite rą T;
D rugi w yodrębniony dział to publikacje n ieliterack ie i te m ożna podzielić następująco:
1. H istoria, polityka, publicystyka, biografie, rozmowy z politykam i, czasopi śm iennictwo i teo ria prasy oznaczone lite rą H;
2. R eligia, filozofia, życie K ościoła - oznaczone lite rą R;
3. Sztuka (rysunki, fotografie, przew odniki) - oznaczone lite rą S;
4. Inne (prawo, ekonom ia, nauki przyrodnicze, alm anachy oraz pozycje nie do sklasyfikowania i nie do zidentyfikow ania) - oznaczone lite rą I;
Zastosow any podział pozwala zbadać - w dużym u proszczeniu - rów nież produkcję jakościow ą polskich wydawnictw. B ardziej szczegółowa klasyfikacja nie była możliwa z uwagi na niedostępność w ielu publikacji i dużą ich liczbę.
Bezsprzecznie górują ponad wszelkim i innym i książki o tem atyce historycznej i politycznej oznaczone lite rą „H ”. W żadnym m om encie om aw ianego 10-lecia problem atyka tego typu nie zeszła na plan dalszy, choć po dlegała i o n a pewnym w ahaniom ilościowym. Zdecydow anie najwięcej wydawano książek o tem atyce historycznej (w tym rów nież i politycznej) w latach 1983, 1986 i w 1988 r. - jeśli dodamy dane figurujące w aneksie za ten rok. Z jaw isko tak wysokiej pozy cji książek - nazwijmy je um ownie polityczno-historycznym i - w ytłum aczalne jest w kontekście wydarzeń rozgrywających się w kraju. O sta tn ie dziesięciolecie, zakończone upadkiem kom unizm u najpierw w Polsce, później także w innych państwach należących do bloku „socjalistycznego”, było czasem zm agań politycz nych i społecznych w kraju, co znalazło odbicie w podejm ow anej przez niezależ ne wydawnictwa em igracyjne problem atyce. Stąd — wydaje mi się - tak wysoka ilość (łącznie 380 tytułów) książek należących do działu „H isto rii”, czyli do publikacji nieliterackich.
D rugie pod względem ilościowym m iejsce zajm uje proza (łącznie — 204 to my), trzecie - poezja (179 tom ów ), czw arte - dział n ieliterack i (oznaczony nazwą „Inne” - 151 tom ów), p iąte - w spom nienia (132 tom y) i szóste - p u b li kacje o lite ratu rz e (oznaczone lite rą „E” - 129 tom ów ). O sta tn ie m iejsce w środkowym przedziale ilościowym zajm uje dział oznaczony lite rą „R ” (127 to mów). N ajm niej liczebnie reprezentow ane są działy: „T łum aczenia” (31 tom ów ), „Sztuka” (13 tom ów) i „D ram at” (10 tom ów).
Na wykresie 2 widać wyraźnie oddzielone trzy przedziały ilościow e, w k tó rych mieszczą się poszczególne gatunki (term in ten będzie m iał dla m nie szersze znaczenie niż pojęcie gatunku literackiego) wyżej scharakteryzow ane. M yślę, że interesujące m oże okazać sią zbadanie wzajem nych zależności i pow iązań p om ię dzy gatunkam i - o ile takie istn ieją i da się je uchwycić.
LICZEBNOŚĆ
LATA
■ - - - X ... +'•• - - X - - -X — Ł - • X - #
-L I H E W P R S D T
RUCH WYDAWNICZY NA EMIGRACJI W LATACH 1981-1990 119
Pierwsze trzy lata 1981-1983 odznaczają się dużą dynam iką w zrostu praw ie wszystkich gatunków (oprócz nieznacznego spadku ilości wydanych dram atów i w spom nień). M ożna ów statu s quo wiązać z napiętym i sto sunk am i społecznym i panującym i w kraju i z dużym zapotrzebow aniem rynku em igracyjnego na w olne, nieskrępow ane słowo odnoszące się do naszych aktualnych spraw. W zasadzie tendencja do rozwoju utrzym uje się do ro k u 1984. W tym roku sp ada znacznie ilość wydanych książek o tem atyce religijnej i filozoficznej, zaś w 1985 r. zm niejsza się liczba tom ów poetyckich. W ro k u 1986 n a stęp u je sw oiste prze w artościow anie w obrębie gatunków: m aleje ilość tom ów prozy, do tej pory utrzym ującej się na jednakow o wysokim poziom ie, i eseju, w zrasta zaś udział historii i poezji. W roku następnym - 1987 — drastycznie sp ada ilość wydanych książek zaklasyfikowanych do działów „H isto rii”, „Liryki”, „W spom nień”, „Tłu m aczeń” i „D ram atu” (w dwu o statnich nie ukazała się żadna pozycja), w zrasta zaś zdecydowanie liczba tom ów prozy i nieznacznie eseju. Schyłkowe lata m in io nego dziesięciolecia przynoszą interesujące roszady w o b rębie gatunkow ym . G lo balnie w 1988 r. ilość książek wydanych w zrasta w p o ró w naniu z 1987 r., później - od 1989 r. gwałtownie spada, ale w łaśnie w 1988 r. kiedy w zrasta ilość wyda nych książek w poszczególnych działach — niespodziew anie m aleje udział prozy, która do tej pory utrzymywała się na ustabilizow anym , wysokim poziom ie. W tym samym czasie w zrasta ilość wydanych książek w dziale tłum aczeń. N ato m iast „Liryka” i„Proza” p ozostają niem al w całym om awianym p rzedziale czasowym w swoistej opozycji: gdy w 1986 r. udział poezji w ogólnym b ilansie ilościowym gwałtownie w zrasta, udział prozy znacznie m aleje, by w 1987 r. znów w zrosnąć i górować nad poezją. Prawidłowość ta utrzym uje się aż do rok u 1989 w łącznie.
Licznie reprezentow any jest dział „W spom nień” (rocznie wydaje się na em i gracji ok. 13 tom ów książek o charak terze w spom nieniow ym ), który zajm uje wy soką pod względem ilościowym pozycję, nieznacznie u stęp u jąc działow i „Prozy”. Jest to zjawisko odróżniające działalność wydawniczą na em igracji i w kraju. Zw iązane jest z w olnością słowa i m ożliw ością sw obodnego głoszenia prawdy z jednej strony i ograniczeniam i cenzuralnym i z drugiej. In teresu jące - ja k się wydaje - może okazać się porów nanie ilości książek wydanych w k raju i na leżących do analogicznych działów, do k o n an e na podstaw ie odpow iednio u ło żonych proporcji. Z R ocznika Literackiego (z ro k u 1982) zaczerpnęłam d ane d o tyczące produkcji wydawniczej w kraju, k tó ra przedstaw ia się następu jąco : „Li ryka” - 186 tomów, „Proza” - 278, „W spom nienia” - 71 i „E sej” - 116 to mów. G en eralnie na em igracji ukazuje się praw ie d ziesięcio krotnie m niej ksią żek niż w kraju (np. ok. 18 tom ów liryki na em igracji i 186 tom ów — w kraju ), co jest uzasadnione brakiem stałego m ecenatu, w ąskim kręgiem odbiorców p rz e bywających na em igracji i utrudnionym dostępem do odbiorcy krajow ego. Jeśli jednak ułożymy odpow iednie pro p o rcje - otrzym ane wyniki da się ju ż ze sobą
LICZEBNOŚĆ Instytut Literacki —X— OPiM • + ■ PFK Veritas - ♦ • Editions Spotkania Polonia - X Puls - -A - Editions du Dialogue -X • Kontra Libella • * ' Aneks LATA
RUCH WYDAWNICZY NA EMIGRACJI W LATACH 1981-1990 121
porównać. I tak stosunek prozy do w spom nień w kraju przedstaw ia się ja k 39:10 (P:W =278:71 w 39:10), zaś na em igracji ja k 15:10 (P:W = 20:13 ^ 15:10). R óżnica jest wyraźna: w kraju dom inuje zdecydowanie proza, n ato m iast udział tomów wspom nień jest niem al cz tero k ro tn ie niższy, na em igracji zaś ilość wy danych w spom nień stanow i dwie trzecie ilości tom ów prozy. S to sun ek działu „Prozy” do „Liryki” w kraju m ożna przedstaw ić jak o ułam ek 15:10 (P :L = 278 tomów:186 tom ów _ 15:10), na em igracji - jako 11:10 (P:L = 20:18 _ 11:10). I znów w kraju zaznacza się większa dysproporcja (na korzyść prozy), nato m iast na em igracji ilość wydanych tom ów prozy i poezji je st zbliżona do siebie. P o dobne zależności występują w wypadku porów nyw ania prozy i eseju (P :E = 24:10 dla kraju i P:E = 15:10 dla em igracji), liryki i w spom nień (L:W = 26:10 w kraju, 15:10 na em igracji). Z bliżone n atom iast p ro p o rcje w ystępują pom iędzy liryką i esejem (L:E = 16:10 w kraju, 15:10 na em igracji).
Przedstaw ione obliczenia pozw alają na d o k onanie pewnych uog óln ień doty czących udziału poszczególnych gatunków w łącznej ilości wydanych książek. Pom ijając dział „H istorii”, wyraźnie przewyższający liczebnie p o zo stałe działy m ożna stwierdzić, iż na em igracji w zględnie zbliżone do siebie pod względem ilościowym pozostają działy: „Prozy”, „Liryki” i „W spom nień” [...].
Wykres 4 przedstaw ia graficznie dane uzyskane za 10 o statn ich lat. W idać wyraźnie dynam ikę i tem po rozwoju produkcji wydawniczej In stytutu L itera ck ie go, który bardzo m ocno nastaw iony jest na kraj i przem iany w nim zachodzące. W prow adzenie stanu w ojennego w Polsce, oznaczającego dalsze ograniczenie wolności słowa znalazło niem al natychm iastow e odbicie w ilości wydanych na em igracji książek poruszających problem y oficjalnie u znane w k raju za nie istniejące. Instytut L iteracki wydał w 1981 r. 11 pozycji książkowych p rz e wyższając (oprócz OPiM - 15 pozycji w 1981 r.) pozo stałe wydawnictwa: V eri- tas - 8, PFK - 4, P olonia i E ditions S p otkania - po 3, E d itio n s du D ialogue i K ontra - po 2. Świadczy to o prężności kilkuosobow ego wydawnictwa wyko nującego zadania przekraczające - zdawałoby się - m ożliwości tak m ałego zespołu.
K olejne lata 1982-1984 przynoszą w zrost produkcji, aż do osiągnięcia szczy towego poziom u 22 pozycji w roku 1984. W porów n aniu z w ielkim i wydawni ctwami państwowymi, działającym i w kraju, je st to ilość niezbyt p okaźna, ale biorąc pod uwagę nie sprzyjające w arunki wychodźcze m ożna stw ierdzić, iż jest to wyjątkowy rezu ltat nie osiągnięty przez żadną in n ą oficynę na te re n ie em i gracji w ostatnim dziesięcioleciu. R ok 1985 przynosi sp ad ek p ro d u k cji do 13 książek i na tym m niej więcej poziom ie utrzym uje się przez cztery k o lejn e lata - aż do roku 1988 włącznie.
122 EWA TRYBUCHOW ICZ
LICZEBNOŚĆ
24
20
16
12
8
4
0P obieżnie naw et przeglądając zam ieszczone wyżej dane m ożna wyodrębnić trzy zasadnicze fazy produkcji książkowej Instytutu. Pierwsza z nich, obejm ująca la ta 1981-1984, charakteryzuje się największym dynam izm em , gdyż w kolejnych latach tej fazy n astęp u je sukcesywny w zrost ilości wydanych książek, aż do re kordow ego wyniku 22, nie m ającego sobie równego w om awianym przez nas okresie. T ak wysoka ilość wydanych tytułów była - jak należy przypuszczać - stym ulow ana w ydarzeniam i w kraju. Instytut L iteracki niezwykle szybko zareago wał na sierpniow y przełom ; widoczne to jest w ilości wydanych po roku 1980 książek, k tó ra to ilość rokrocznie w zrasta, aż do osiągnięcia m aksim um już w roku 1984, podczas gdy globalnie najbardziej płodny wydawniczo był 1986 r. Należy też zaznaczyć, że po 1980 r. nasila się w spółpraca z pisarzam i krajowymi, których prace wydawane są w polskich oficynach na em igracji coraz częściej nie pod pseudonim em (np. Tom asz Staliński), ale już pod właściwym nazwiskiem. T en fakt rów nież m oże p ośrednio tłumaczyć gwałtowne tem po rozw oju działal ności wydawniczej w latach 1981-1984.
D rug a faza obejm ow ałaby lata 1985-1988 - okres charakteryzujący się w m iarę wyrównanym poziom em produkcji wydawniczej, wahającej się między 12 a 14 tytułam i. Je st to czas pew nej stabilizacji ilościowej, związanej zapewne z częściowym przynajm niej nasyceniem rynku czytelniczego na em igracji i — m oże
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
LATA
Wykres 4. Produkcja poszczególnych wydawnictw w ostatnim 10-leciu: Instytut Literacki
RUCH WYDAWNICZY NA EMIGRACJI W LATACH 1981-1990 123
w mniejszym stopniu - w kraju, aczkolwiek w tych latach bardziej lub m niej sw obodnie docierają do Polski książki „zakazane”, przem ycane w różny sposób z zagranicy. Były wśród nich rów nież tytuły wydane w Instytucie L iterackim , często wydane w form ie m iniaturow ej, dla ułatw ienia k o lp o rtaż u w Polsce.
Trzecia faza to lata 1989 i 1900, kiedy to zostały zapoczątkow ane przy „okrągłym sto le” przem iany zm ierzające do stopniow ego likw idow ania ko m uniz mu. W latach tych przywrócona zostaje w olność słowa, m ożna zatem sw obodnie drukow ać tytuły dotąd zakazane i figurujące na „czarnej liście”. W ydawnictwa na em igracji znalazły się wtedy w dość kłopotliw ej sytuacji: n ie są ju ż p o trzeb n e w tym stopniu, co dotychczas, gdyż funkcję ich przejm ują n ie k tó re wydawnictwa państwowe i prywatne, działające w kraju. Część oficyn em igracyjnych zezwala na przedruk swoich artykułów firm om krajowym. T ak czyni w łaśnie In stytu t Literacki. Przykładów tego typu m ożna przytoczyć wiele; n ie tylko zresztą Insty tu t, ale i inne wydawnictwa em igracyjne postąpiły p o d ob nie (londyński G R Y F i A neks), aczkolwiek nie wszystkie, bo na przykład K o n tra stanow czo odm aw iała przedruku swoich publikacji w wydawnictwach pierw szego obiegu.
W racając do proponow anego podziału produkcji wydawniczej In sty tu tu L ite rackiego w arto zatem pam iętać o przyczynach gwałtownego spadku ilości tytułów w ostatniej fazie, czyli o otw arciu możliwości drukow ania w P olsce publikacji dotąd figurujących na indeksach cenzury i nie dopuszczonych do pierw szego obiegu oraz o wyrażeniu zgody przez Instytut na przed ru k swoich książek w wydawnictwach krajowych. Przeprow adzony podział p ro du kcji wydawniczej Insty tu tu Literackiego wskazuje na logiczny, związany z p otrzeb am i rynku czytel niczego plan wydawniczy dyrektora G iedroycia i - co się z tym wiąże - dyna mikę działalności Instytutu najpierw gwałtownie rosnącą, p o tem utrzym aną na nieco niższym ilościowo niż w pierwszej fazie poziom ie (aczkolw iek i tak wyso kim w porów naniu z innymi wydawnictwami działającym i w podobnych w aru n kach) i wreszcie wyraźnie opadającą, co wiąże się z radykalnym i przem ianam i w Polsce.
Kolejnym wydawnictwem, którego ilościowej p rod uk cji w arto się bliżej przyj rzeć, jest P olonia istniejąca od 1958 r. i kierow ana początkow o przez A. Stypuł- kowskiego, zaś od 1980 r. Jana C hodakow skiego. O d czasu objęcia wydawnictwa przez nowego dyrektora profil oficyny został poszerzony, u k azu ją się nowo utw orzone serie: „Z dziejów Z S R R ”, „Czasy i ludzie”, „W okół lite ra tu ry ”.
124 EWA TRYBUCHOWICZ
LICZEBNOŚĆ
LATA
Wykres 5. Produkcja poszczególnych wydawnictw w ostatnim 10-!eciu: Polonia
W ykres 5 przedstaw ia graficznie dane liczbowe. P od ob nie jak w przypadku p rodukcji wydawniczej In stytutu L iterackiego m ożna i dla P olonii wyróżnić fazy o k reślające dynam iczny przebieg rozw oju działalności oficyny w omawianym przez nas dziesięcioleciu.
L ata 1981-1984 stanow ią początek działalności nowego dyrektora. To - wy daje mi się - tłumaczy, dlaczego w roku 1981 wydano tylko 3 książki. N astępne lata przynoszą w zrost ilości wydrukowanych tytułów (z niew ielkim „cofnięciem ” o 1 pozycję w ro k u 1984), aż do osiągnięcia m aksym alnej liczby 12 pozycji w ro k u 1985, a więc rów nież (podob nie ja k IL w 1984 r.) wcześniej niż pozostałe wydawnictwa.
D ruga faza to lata 1986-1989. W tym okresie spada nieco ilość wydanych książek, ale utrzym uje się na wyższym niż w latach 1981-1984 poziom ie. R ok 1987 przynosi m inim alną dla tej fazy w artość liczbową wydrukowanych pozycji. Z astanaw iać m oże dość wysoka liczba tytułów wydanych w ro k u 1989, kiedy to ogólnie zaznacza się tendencja spadkow a produkcji książkowej i dotyczy więk szości wydawnictw. M ożna fakt ów wytłumaczyć udziałem P o lon ii w - ob ej m ujących rów nież wydawnictwa em igracyjne — targach książki w W arszawie w łaśnie w 1989 r. Po raz pierwszy w historii pow ojennej P olski spotkały się stoiska wydawnictw pierw szego i drugiego obiegu (np. C zytelnik i N O W A ) oraz
RUCH WYDAWNICZY NA EMIGRACJI W LATACH 1981-1990 125
wydawnictw emigracyjnych. Praw dopodobnie oficyny przygotow ujące się do za prezentow ania swojej działalności wydawniczej starały się o zw iększenie liczby proponow anych tytułów. Potw ierdzeniem tego przypuszczenia je st - ja k mi się wydaje - osiągnięcie najwyższej ilościowo produkcji książkow ej przez A neks właśnie w roku 1989, czyli w m om encie załam ania tejże pro du kcji w wypadku innych wydawnictw na em igracji. A neks z w yprzedzeniem zareagow ał na pow sta nie koniunktury wydawniczej i zm ieniające się w Polsce w arunki polityczno- -ekonom iczne. P odobn ą elastyczność wykazała rów nież P o lo n ia (9 pozycji książ kowych w 1989 r., czyli najwięcej po ro ku 1985) oraz P K F — 10 pozycji książ kowych w 1989 r. Wydawnictwa te zabiegały — ja k sądzę - o zaprezentow anie w kraju jak najbogatszej oferty tytułów i tym zapew ne w dużej m ierze tłum aczy się widoczny na wykresach w zrost ilości wydanych w tym ro k u książek przez wym ienione wyżej oficyny.
R ok 1990 - jako początek o statn iej fazy — przynosi spadek pro du kcji do najniższego w całym dziesięcioleciu poziom u dwóch wydanych książek, co je st charakterystyczne dla wszystkich polskich wydawnictw em igracyjnych. Przyczyną takiego stan u rzeczy jest, jak w spom niałam wyżej, m ożliw ość drukow ania w Polsce.
P olonia nie osiąga tak wysokiej liczbowo produkcji książkow ej jak np.: IL, OPiM , V eritas czy PFK , jed n ak w artość literacka jak i stro n a edytorska (n ie zwykle estetyczne wydania wzbogacone fotografiam i pow ielanym i na p apierze kredowym i dobrym i ilustracjam i) wydanych pozycji spraw ia, iż P o lo n ia należy do czołówki polskich wydawnictw na em igracji.
Niew ątpliwie duże znaczenie ma dośw iadczenie d yrek to ra P o lo n ii w zakresie sztuki użytkowej, gdyż będąc z w ykształcenia arch itek tem zajm ow ał się przez kilka lat projektow aniem w nętrz. Prow adząc dom wydawniczy wykorzystał C h o dakowski dośw iadczenie wprawdzie zdobyte w m ało zbliżonym do obecnej p ro fe sji zawodzie, ale — jak się okazuje - przydatne rów nież wydawcy. Z u m iejęt ności Jana C hodakow skiego korzysta nie tylko P olon ia, lecz tak że P uls, złączony niejako unią p ersonalną z P olonią poprzez osobę dyrektora. N iem niej są to dwa odrębne wydawnictwa o różniących się profilach.
