R E C E N Z J E ,
K O M U N I K A T Y
R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E T o m X X I I I , z e s z y t 5 — 1975
Relikty kościoła fundacji książęcej lub rycerskiej, tkwiące w kościele farnym
w Kazimierzu Dolnym
F a ra w Kazimierzu D olnym już po wstępnych obserwacjach zewnętrznych i wewnętrznych zw ra ca uwagę n a jej kilkufazową metrykę budowy. Dotychczasowe próby określenia poszczególnych faz budowlanych wywodzą początki budowy m u rowanej świątyni z fundacji króla K. W ielkiego1. Najbardziej kontrowersyjną w całej bryle koś cioła wydaje się być potężna wieża, obecnie w kom ponow ana w masyw fasady kościoła, tracąc w ten sposób swój wieżowy charakter. W. H usar ski uważa, że jest ona dostaw iona później do gotyckiej fasady kościoła, w zw iązku z jego inkastelow aniem ’. Wieża ta sięga obecnie do wysokości gzymsu wieńczącego kościół. Posiada w przyziemiu przeprutą dwoma ostrolukowymi o t w oram i ciem ną celkę, przeskłepioną kolebką, połączoną przejściem z nawą. Piętro wieży oświet lone jest niewielkim okienkiem przesklepionym półkoliście, skąd otwiera się na nawę szeroka arkada łącząc się z galerią — trybuną w nawie. Wyższe partie wieży posiadają drew nianą kons trukcję dia zawieszenia dzwonów i organizacji kom unikacji pionowej. Poniżej gzymsów wieńczą cego i kordonowego, wieża przeprutą jest na zewnątrz trzema otworami w każdej ścianie po jednym . Nieco niżej znajduje się w jej wnętrzu, zam urow any, przesklepiony półkoliście, otw ór drzwiowy skierowany w kierunku fasady kościoła
A naliza u kładu przestrzennego wieży i organi czność w sto su n k u d o dolnych p a rtii fasady nasuw a przypuszczenie, iż m am y do czynienia z reliktam i pierwotnego, jednonaw ow ego kościoła z wieżą na osi fasady zachodniej. U kład przestrzen ny wskazuje również, że otw ory w przyziemiu zostały przebite później. W ydaje się bardzo praw dopodobne, że piętro wieży było kiedyś em porą, n a k tó rą prowadziły schody w grubości m uru, których bieg kończy się w północnej ścianie wieży, a rozpoczynał najpraw dopodobniej n a wewnę trznej ścianie fasady (podobnie ja k w kościele parafialnym św. M ikołaja w Wysowicach —- il, 2).
W ątpliwości budzi pierw otny charakter trybu ny w' nawie w obecnej formie, ale jest niewykluczo ne, iż posiada ona relikty współczesne najstarsze m u kościołowi. Pierwotnie m ogła być nie podskle- piona, iecz m iała drew niany stro p w sparty na kolum nach. Zm iany te mogły nastąpić w trakcie przebudow y fary w latach 1586-1613.
Skłaniając się do takiej hipotezy, bryła kościo ła od zachodu wyglądałaby następująco; potężna wieża integralnie zw iązana z fasad ą kościoła, połacie dachow e i kalenica poniżej zwieńczenia wieży, dolna cela wieży otw arta tylko otw orem do nawy (portal późniejszy), a górna otw arta ark ad ą n a ew entualną pierw otną trybunę — il. 1).
T ru d n o w tej chwiii pow iedzieć czy z rą b
! W . H u s a r s k i . Kazimierz Dolny. W a rs z a w a 1953 s. 5 2 — c z y ta m y : K a z im ie rz s y n Ł o k ie tk a , w sz ed ł w p o s ia d a n ie ty c h w ło ści i w je d n e j z n ic h , m ia n o w ic ie w W ie trz n e j G ó r z e , k t ó r a n o s i o d t ą d n a z w ę K a z im ie rz , z a ło ż y ł p a r a fię , K ie d y t o n a s t ą p i ł o — D łu g o s z d o k ła d n ie n ie p o d a je , a le p rz y p u s z c z a ln ie w r o k u 1325 (tj. k ie d y K a z im ie rz b y ł je s z c z e k ró le w ic z e m ), w ty m b o w ie m ro k u , j a k e ś m y m ó w ili fig u ru ję p a r a fia K a z im ie rs k a p o r a z p ierw szy , a ż d w u k r o tn ie w a k ta c h H fem ery A p o s to ls k ie j” o r a z s. 5 3 „[...] m o ż n a b y p r z e t o p rz y p u ś c ić , ż e o s t a t n i P ia s t j u ż p o s w o im w s tą p ie n iu n a t r o n u fu n d o w a ł d zisiaj is tn ie ją c ą , z a s tę p u ją c n ią j a k ą ś n ie c o d a w n ie jsz ą p ro w iz o ry c z n ą b u d o w lę . W k a ż d y m ra z ie n ie u le g a w ą tp liw o ś c i, że k o ś c ió ł n a s z je s t w g łó w n y m s w y m z r ę b ie d z ie łe m c z a s ó w K a z im ie rz o w s k ic h , t a k j a k z a m e k i w ie ż a , z k tó ry m i w iąż e się n ie ty lk o sy tu a c y jn ie , lec z n a w e t w o rg a n ic z n ą c a ło ś ć ,” ; H . R u t k o w s k i , Kazimierz Dolny,-W a rs z a w a 1965, s. 10 — s t w i e r d z a ; z je d n e j s tro n y m a m y d o k u m e n ty z la t: 1254, 1256 i 1286, w k tó ry c h je s t w z m ia n k o w a n y S k o w ie s z y n , cz y łi W ie tr z n a G ó r a , z d ru g ie j s tr o n y w ro c z n ik u j u ż p o d r. 1249 z a n o to w a n o n a z w ę K a z im ie rz .” o r a z s. 12: „ K o ś c ió ł p a r a f i a ln y z n a n y o d 1326 r . (z te g o c z a s u p o c h o d z i n a js ta r s z y re je s tr p a r a fii w d iec ezji k ra k o w s k ie j) m ia ł w e zw a n ie św . św . B a rtło m ie ja i J a n a C h rz c ic ie la . Z a p e w n e o d p o c z ą tk u s t a l n ą d o ty c h c z a s o w y m m iejscu , a le p ie rw o tn ie m ó g ł b y ć b u d o w lą d re w n ia n ą .”
2 W . H u s a r s k i , jw . s. 57 . _
114 R E C E N Z JE . K O M U N IK A T Y
m urów określających rozpiętość korpusu nawowe go, kryje pierwotne relikty (potrzebne są badania architektoniczne i archeologiczne). Jest to duża roz piętość około 13 metrów. Wykrój okna w nawie otwierającego się od południa na dzisiejszy chór muzyczny, odbiega od pozostałych, co może świad czyć o jego najstarszym charakterze. Pierwotna wysokość korpusu nawowego mogła sięgać gzymsu obiegającego obecnie wnętrze, a wspomniany wy żej otw ór w wieży otwierałby się w kierunku przestrzeni między ewentualnym stropem a więźbą dachow ą. T aką bryłę zda się potw ierdzać w ystępo wanie ponad tym gzymsem drugiej galerii now szych okien o w ykroju renesansowym. Ponadto pierw otną geometrię szczytu zachodniego wydaje się wyznaczać zachowany uskok na północnej krawędzi fasady zachodniej, (oznaczony na il. 1). Takie elementy jak: położenie osady n a pierw ot nym szlaku handlow ym z W ielkopolski i Śląska na
Litwę i Ruś. strategiczne położenie przy przepra wie na Wiśle, pozostałość po gródku w postaci wolnostojącej wieży3, wskazują na realność łącze nia tych elementów i określenia osadnictwa na tym terenie jak o efekt domeny książęcej z charakterem zachow anych reliktów budow nictw a, (wieża i kościół emperowy z wieżą w fasadzie zachodniej) typowym dla fundacji rycerskiej XIII w.4
N a marginesie tego kom unikatu autor sygnali zuje zwrócenie swej uwagi na pierwotny kościół (dzisiaj kaplica św. Anny) w Janowcu n/Wislą. Posiada on pewne cechy łączące tego typu funda cje jakich można się spodziewać w Kazimierzu Dolnym i być może Janowcu.
O d września 1975 r. a u to r zajął się tym tematem, dalsze badania dadzą pełniejsze dane pozwalające być może sprecyzować a nawet dato wać om aw iane wyżej obiekty w Kazimierzu i Janowcu.
Wojciech Koziejowski
Z A R Y S H ISTO RII WŁÓKIENNICTWA NA ZIEM IACH POLSKICH
DO KOŃCA XVIII WIEKU. Red. J. Kamińska, I. Turnau. Wrocław — Warszawa
— Kraków 1966
■V
W ydana w 1966 r. zbiorow a praca pod red. Janiny Kamińskiej i Ireny T u rn au Z arys historii
włókiennictwa na ziemiach polskich do końca X V III wieku stanow i obszerne studium całokształtu w yt
wórczości włókienniczej w Polsce we wszystkich jej przejaw ach od starożytności aż do końca XVIII w.
Z ukazanej do tego czasu pokaźnej liczby publikacji z dziedziny włókiennictwa tylko niektó
re, i to przeważnie z ubiegłego stulecia czy też z początku XX w., prezentują stan badań nad włókiennictwem albo stanowią pewną próbę cało ściowego ujęcia powszechnej historii różnych b ranż w łókienniczych1. Poza tym ukazały się nieliczne pozycje o charakterze przyczynkowym, dotyczące produkcji włókienniczej w poszczegól nych m iastach czy regionach Polski"’. Zebrano
3 N a ro m a ń s k i c h a r a k t e r s ty lo w y w ieży w o ln o s to ją c e j tzw . s to lp u w L u b lin ie leż ący m n a ty m s a m y m s z la k u h a n d lo w y m , w ów czesnej d zie ln ic y k r a k o w s k o -s a n d o m ie r s k ie j, sied zib ie k a s z te la n a , z w ró c ił u w a g ę W . K o z ie jo w s k i („ S tu d ia i M a te ria ły L u b e ls k ie ” M u ze u m O k r ę g o w e w L u b lin ie , z . V I H ), o r a z o m ó w ie n ie tej p ra c y w R o c z n ik a c h H u m a n is ty c z n y c h (2 3:1 975 z. 5) — ty m s a m y m a u t o r w tdzi re a ln o ś ć w ią z a n ia ro d o w o d u w ież y w K a z im ie rz u z X I I I w iek ie m .
4 A . T o m a s z e w s k i . Romańskie kościoły z emporami zachodnimi. W ro c ła w 1974 s. 155-174.
1 Ł. G o ł ę b i o w s k i . Ubiory w Polsce od najdawniejszych czasów do chwil obecnych, sposobem dykeyonarza ułożone i opisane. W a rs z a w a 1830; J . K o ł a c z k o w s k i . Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce. L w ó w 1905; E . Ś w i e y k o w s k i . Zarys artystycznego rozwoju tkactwa i hajciarstwa. K r a k ó w 1906.
" E . M a k o w s k a - G u l b i n o w a . Wileńskie cechy tkackie do roku 1795. „ A te n e u m W ile ń s k ie ” 1924 z. 5-6; S. H e r b s t . Toruńskie cechy rzemieślnicze. Zarys przeszłości. T o r u ń 1933; W . D ł u g o b o r s k i . Wrocławski przemysł tekstylny w X V U l w. „ S o b ó t k a ” 5:1950; J. K a m i ń s k a . Tkaniny z osady rzemieślniczo-rybackiej z X lł-X H t wieku »v Gdańsku. „ P o ls k a S z tu k a L u d o w a ” 1952 n r. 2 s. 74-76; E. K o t u l a .
iMńcucki ośrodek tkacki w X V II i X V III wieku. „ K w a r ta ln ik H is to rii K u ltu ry M a te r ia ln e j” 2:1 9 54 n r 4; M . B o g u c k a . Gdańskie rzemiosło tekstylne od X V I do połowy X V II wieku. W ro c ła w 1956; J. D e r e s i e w i c z . Produkcja sukiennicza i sukiennicze znaki towarowe w Wiejkopolscc w 2 poi. X V III w. W : Studia i materiały do dziejów Wielkopolski i Pomorza. T . I. P o z n a ń 1956 z.2: W . H o ł u b o w i c z . Opole w wiekach X-X ll. K a to w ic e 1956: J. K a m i ń s k a . A . N a h l i k . Włókiennictwo gdańskie X -X III wieku. Ł ó d ź 1958; S. K r a k o w s k i .