puj¹cy w poziomie Zd-15 poprzedza wysokie wartoœci Car -pinus i pozwala na wydzielenie odrêbnego poziomu Zd-16.
W œwietle przedstawionych danych ze Zdan wydaje siê, ¿e druga jednostka ciep³a mo¿e mieæ podzia³ na cztery okresy py³kowe. Nie mo¿na wykluczyæ, ¿e brak tej dwu-dzielnoœci w Podgórzu i Ferdynandowie jest zwi¹zany z kompakcj¹ osadów i nie doœæ gêstym w tej sytuacji pobra-niem próbek.
Sukcesja py³kowa ze Zdan, korelowana z danymi z Podgórza dowodzi, ¿e dwie ciep³e jednostki w ferdynan-dowskiej sukcesji py³kowej s¹ oddzielone od siebie wyra-Ÿnym och³odzeniem o charakterze glacjalnym. Cechy optimum klimatycznego drugiej jednostki ciep³ej w sukce-sji ze Zdan, reprezentowane przez poziomy Zd-15 i Zd-16, pozwalaj¹ na uznanie jej za odrêbn¹ sukcesjê intergla-cjaln¹. W konsekwencji mo¿na uznaæ, ¿e sukcesja ferdynan-dowska obejmuje dwa oddzielne ocieplenia o charakterze interglacjalnym przedzielone och³odzeniem o charakterze glacjalnym. Pogl¹d ten zbie¿ny jest z opini¹ Zagwijna (1996) dotycz¹c¹ interpretacji diagramu z Ferdynandowa.
Autorka artyku³u serdecznie dziêkuje Pani Profesor Kazi-mierze Mamakowej za konsultacje i uwagi w czasie przygotowy-wania niniejszej publikacji.
Literatura
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1975 — Flora interglacja³u mazowieckie-go w Ferdynandowie. Biul. Inst. Geol., 290: 5–94.
JANCZYK-KOPIKOWA Z., MOJSKI J.E. & RZECHOWSKI J. 1981 — Position of the Ferdynandów Interglacial, Middle Poland, in the Quaternary Stratigraphy of the European Plain. Biul. Inst. Geol., 335: 65–79.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1987 — Uwagi na temat palinostratygrafii czwartorzêdu. Kwart. Geol., 31: 155–162.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1991 — The Ferdynandów Interglacial in Poland. Kwart. Geol., 35: 71–80.
MAMAKOWA K.1996 — Nowe dane palinologiczne z profilu Podgórze. Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1 : 50 000, ark. Bia³obrzegi (prof. B1). CAG Pañstw. Inst. Geol.
SZAFER W. 1953 — Stratygrafia plejstocenu Polski na podstawie florystycznej. Rocz. Pol. Tow. Geol., 22: 1–99.
ZAGWIJN W.H. 1996 — The Cromerian Complex Stage of the Net-herlands and correlation with other areas in Europe. [W: ] Turner (red.), The early Middle Pleistocene in Europe. Balkema, Rotterdam: 145–172.
Wiek wêgla brunatnego na tle pozycji geologicznej badanych próbek
(KWB „Be³chatów”)
Adam Szynkiewicz*
Flory najni¿szego pok³adu wêgla w kompleksie utworów podwêglowych (PW), z³o¿a wêgla brunatnego „Be³chatów”, odpowiadaj¹ wiekowo florom starszej czêœci eggenburgu. Flory z górnej czêœci pok³adu g³ównego (PG), nie s¹ m³odsze od ottnangu. Zbiorowiska roœlinne pok³adów wêgla C i B s¹ zbli¿one do flor karpatu. Szcz¹tki flor kopalnych z warstw najwy¿szej czêœci kompleksu I-W oraz z warstw kompleksu I-P pochodz¹ z m³odszego neogenu. Flory kompleksu I-P s¹ podobne do flor pannonu Europy Œrodkowej. Fauny kopalne zespo³u Be³. C (zebrane z warstw wapieni jeziornych w górnej czêœci g³ównego pok³adu wêgla brunatnego), mo¿na porównywaæ z kopalnymi faunami zony MN4-5, datowanymi na póŸny ottnang–karpat–wczesny baden. Fauny zespo³u Be³. B (zebrane miedzy pok³adami wêgla A i B), mo¿na porównywaæ z faunami zony MN5, datowanymi na wczesny baden. Fauny kopalne zespo³u Be³. A (znalezione w utworach kompleku I-W), mo¿na porównywaæ z faunami zony MN 8-9, datowanymi na póŸny sarmat–wczesny pannon. Paratonstein (tonstein), wystêpuj¹cy nad pok³adem g³ównym wêgla (PG), powsta³ ok. 18,1±1,7 My B.P., a paratonstein nad pok³adem wêgla A powsta³ ok. 16,5 ± 1,3 My B.P. Pochodz¹ one z erupcji wulkanicznych w Karpatach wewnêtrznych.
S³owa kluczowe: neogen, stratygrafia, wêgle brunatne, kopalne ssaki l¹dowe, flora, Be³chatów, Polska Œrodkowa
Adam Szynkiewicz — Age of the brown coal deposits from the Be³chatów lignite mine (Central Poland). Prz. Geol., 48: 1038–1044.
S u m m a r y. Until now the question the age of the brown coal deposits from the Be³chatów lignite mine in Central Poland has remained measured. Based on paleobotanical data, the flora of the lowermost brown coal seam (in PW unit — sediments below the main coal seam) is Early Eggenburgian in age (Early Miocene). The flora from the upper part of the main lignite seam (PG) is not younger than the Ottnangian. The floral assemblage from the lignite seam C and B are similar to the floras of the Karpatian age. The rich fossil flora remains of mezofile forest assemblages have been found in the upper part of the unit I-W and in the sediments of the unit I-P (both above the coal seam A). The fossil floras from the unit I-P are similar to the Pannonian floras of Middle Europe. The land mammals fossil fauna of assemblage Be³. C (from the upper part of the main lignite seam, PG), is similar to the fossil fauna assemblage of zone MN4-5 (Late Ottnangian–Karpatian–Early Badenian). The fossil fauna of assemblage Be³. B (found above the lignite seam B), can be com-pared to the fossil fauna assemblage of zone MN 5 (Early Badenian). The fossil fauna of assemblage Be³. A (from the unit I-W) can be compared with the fossil fauna assemblage of zone MN 8-9 (Late Sarmatian–Early Pannonian). The two paratonstein (tuffite, volcanic ash) layers have been dated using the fission tracks (FT) method, yielding ages of 18.1±1.7 My (sample above the main lignite seam PG) and 16.5 ±1.3 My (sample from above the lignite seam A).
Key words: Neogene stratigraphy, lignites, fossil land mammals & plants, Be³chatów graben, Central Poland
Podczas dokumentowania z³o¿a wêgla brunatnego w rejonie Be³chatowa, ustalenia stratygraficzne dla utworów trzeciorzêdowych (Ciuk & Piwocki, 1967) oparte by³y na ekspertyzach J. Bobrowskiej oraz badaniach paleobota-nicznych Ziembiñskiej-Tworzyd³o (1966) i na badaniach miêczaków (Nowicki & WoŸny, 1965; WoŸny, 1967, 1968), wykonywanych w Instytucie Geologicznym w War-szawie. Z chwil¹ ods³oniêcia utworów trzeciorzêdowych w odkrywce KWB „Be³chatów” (rów Kleszczowa, œrodko-wa czêœæ z³o¿a), z ods³oniêæ i wierceñ by³y pobierane próbki do badañ laboratoryjnych w celu uœciœlenia wieku poszczególnych zespo³ów osadowych. Badania te umo¿li-wi³y weryfikacjê oraz aktualizacjê danych o stratygrafii i wieku utworów trzeciorzêdowych œrodkowej czêœci z³o¿a. Badania paleobotaniczne próbek z utworów trzeciorzêdo-wych by³y wykonywane w Instytucie Botaniki PAN w Kra-kowie (Stuchlik i in., 1990; Stuchlik & Szynkiewicz, 1990, 1998; Worobiec, 1998; Lesiak, 1998; Worobiec & Lesiak 1998). Pierwsze szcz¹tki drobnych ssaków l¹dowych z rejo-nu z³o¿a wêgla brunatnego „Be³chatów” oznaczy³ Fahlbush (1985 [W:] G³azek & Szynkiewicz, 1987). Nastêpnie sys-tematyczne badania paleozoologiczne szcz¹tków kopal-nych ssaków l¹dowych oraz analizy kopalnej malakofauny wykonywane by³y w Instytucie Systematyki i Ewolucji Zwierz¹t PAN w Krakowie (Kowalski, 1993a, b, 1994, 1995; Kowalski & Kubiak, 1993; Rzebik-Kowalska, 1993, 1994, 1996; Stworzewicz, 1993, 1995; Stworzewicz & Pri-syazhnyuk, 1997; Stworzewicz & So³tys, 1996; Stworze-wicz & SzynkieStworze-wicz, 1989; Garapich & Kalin, 1999; Garapich, 2000). Analizy szcz¹tków ryb by³y wykonane w Zak³adzie Paleozoologii Uniwersytetu Wroc³awskiego (Jerzmañska & Ha³uszczak, 1986). Kontrolne badania mikropaleontologiczne utworów z pogranicza kredy i trze-ciorzêdu wykonywa³a E. GaŸdzicka z Wydzia³u Geologii Uniwersytetu Warszawskiego. Datowania cyrkonów metod¹ trakow¹ (FT) z dwóch poziomów tufitowych by³y wykonane w ING PAN w Warszawie (Burchart, 1985; Bur-chart i in., 1988).
Liczne dane biostratygraficzne z rejonu z³o¿a „Be³cha-tów” s¹ opublikowane w ró¿nych czasopismach, zwykle bez dok³adnej informacji o sytuacji geologicznej pobra-nych próbek, ze zdarzaj¹cymi siê w tekstach b³êdami dotycz¹cymi lokalizacji miejsc znalezienia szcz¹tków roœlinnych lub zwierzêcych. Zamierzeniem pracy jest uporz¹dkowanie informacji o pozycji geologicznej zebra-nych w ods³oniêciach próbek, zestawienie dazebra-nych biostra-tygraficznych z datowaniami trakowymi cyrkonów i zaktualizowanie danych o wieku utworów trzeciorzêdo-wych w rejonie odkrywki KWB „Be³chatów” (ryc. 1).
Ze wzglêdu na ograniczenia tekstowe, autor nie zamie-rza tu przedstawiaæ historii pogl¹dów na wiek wêgla, a tyl-ko zestawia fakty wynikaj¹ce z najnowszych badañ, bez zag³êbiania siê w dyskusjê ze starszymi pracami. Bêdzie to przedmiotem osobnej pracy.
Utwory trzeciorzêdowe w odkrywce KWB „Be³chatów”
W profilu utworów trzeciorzêdowych wystêpuj¹cych w rejonie odkrywki KWB „Be³chatów” s¹ wyró¿niane cztery nieformalne jednostki litostratygraficzne, okreœlane jako kompleksy (Czarnecki i in., 1992a, b):
PW — kompleks utworów podwêglowych, W — kompleks utworów wêglowych, I-W — kompleks utworów ilasto-wêglowych, I-P — kompleks utworów ilasto-piaszystych (ryc. 1).
Kompleks podwêglowy (PW). W dolnej czêœci, tego
kompleksu, lokalnie miêdzy warstwami piaszczy-sto-mu³kowo-ilastymi (np. w wierceniu 59/18,2 na g³. 330,0–440,0 m), wystêpuj¹ dwa cienkie (2–3 m) pok³ady wêgla brunatnego. Z tych wêgli brunatnych (wiercenia: 59/18,2 oraz 62/19,25) by³y pobrane próbki do analiz pale-obotanicznych (Stuchlik & Szynkiewicz 1990). Analizy mikropaleontologiczne (nanoplankton i otwornice) wyko-nane z próbek piasków glaukonitowych wystêpuj¹cych pod wspomnianymi wêglami brunatnym, wykaza³y, ¿e nale¿¹ one do trzeciorzêdu, a piaskowce glaukonitowe pod nimi nale¿¹ do kredy (ekspertyzy wykona³a E. GaŸdzicka). Górna czêœæ kompleksu podwêglowego (PW) jest zbudo-wana z piasków kwarcowych, miejscami zsylifikowanych lub z wk³adkami piaskowców kwarcytycznych. Niektóre warstwy tych piasków s¹ brunatne od zawartego w nich humusu i detrytusu roœlinnego (? gleby kopalne).
Kompleks wêglowy (W). W stropie piasków
komplek-su podwêglowego (PW), a w sp¹gu komplekkomplek-su okreœlane-go jako wêglowy (W), wystêpuje warstewka o mi¹¿szoœci 3–5 cm, utworów pochodzenia wulkanicznego (tufit, ton-stein — August i in., 1985, paratonton-stein — Wagner, 1984, 2000), w niektórych pracach oznaczana jako TS-5 (Stu-chlik i in., 1990) lub Ts-7 (Czarnecki i in., 1992b) oraz jako Ts-10 (Wagner, 1996, 2000; Matl, 2000). Zawiera ona szcz¹tki roœlin i liœcie. Nad wspomnian¹ warstewk¹ tufi-tow¹, w lokalnych zag³êbieniach, wystêpuje cienki pok³ad wêgla brunatnego z prze³awiceniami piasków kwarco-wych. Wy¿ej le¿y: g³ówny pok³ad wêgla brunatnego (PG) z³o¿a „Be³chatów” (o mi¹¿szoœci œr. 40–60 m), okreœlany w niektórych pracach jako pok³ad D (Wagner, 1996; Wagner i in., 2000), a nad nim wêgle brunatne pok³adów C i B wraz z rozdzielaj¹cymi je utworami.
Pok³ad g³ówny (PG) z³o¿a wêgla brunatnego „Be³cha-tów” jest utworzony z humusowych wêgli detrytowych i ksylodetrytowych. Lokalnie wykazuje du¿¹ zmiennoœæ litofacjaln¹. W dolnej czêœci s¹ w nim wk³adki piaszczyste i ilaste. Wy¿ej wystêpuj¹ wêgle z wk³adkami wêgli bitu-micznych. Nad nimi le¿¹ bardziej jednorodne wêgle detry-towe i ksylodetrydetry-towe. W wy¿szej czêœci pok³adu g³ównego s¹ wêgle brunatne z przewarstwieniami wapieni jeziornych (w miejscach gdzie zbocza rowu s¹ zbudowane z wapieni jury górnej), lub z przewarstwieniami piasków sto¿ka nap³ywowego gdy zbocza rowu zbudowane s¹ z pia-skowców (Wagner i in., 2000). Warstwy wapieni jezior-nych zawieraj¹ bogat¹ malakofaunê, a tak¿e szcz¹tki ssaków l¹dowych. Szcz¹tki fauny zebrane z wapieni jeziornych, wystêpuj¹cych w górnej czêœci pok³adu g³ówn-ego (PG) z³o¿a wêgla brunatng³ówn-ego „Be³chatów”, okreœlane s¹ dalej jako fauna kopalna Be³. C (fauna kopalna z odkrywki „Be³chatów”)(ryc. 1). Paleozologiczny profil Be³. C odpowiada zestawowi próbek górnej czêœci pale-obotanicznego profilu IXC oraz profilowi IXD (IB PAN Kraków).
W niektórych miejscach wschodniej czêœci odkrywki KWB. Be³chatów, ponad opisanymi warstwami wêgla bru-natnego pok³adu g³ównego z wapieniami jeziornymi, wystêpowa³a warstwa (mi¹¿szoœci 2–5 m) detrytowo-ksy-litowych wêgli brunatnych z wk³adkami ilastymi. Nato-miast na ca³ym obszarze z³o¿a „Be³chatów” nad warstwami wêgla brunatnego pok³adu g³ównego (PG), wystêpuj¹ czarne i³y wêgliste tzw. i³y kostkowe o mi¹¿szo-œci 0,5–3,0 m (Wagner & Drobniak, 2000), z kilkucenty-metrow¹ warstewk¹ tufitow¹ w stropie (oznaczan¹ jako
TS-3 wg Stuchlik i in., 1990 lub jako paratonstein Ts-4 wg Wagner, 1996, 2000). Ten skaolinizowany py³ wulka-niczny jest przykryty przez warstwê ciemnoszarych i³ów (ok. 0,2 m mi¹¿szo-œci), zawieraj¹cych liœcie oraz szcz¹tki ryb. Ponad opisanymi utworami wystê-puje humusowy wêgiel ksylodetrytowy pok³adu C (o mi¹¿szoœci 3–6 m). Górna czêœæ kompleksu wêglowego (W) zawie-ra ksylitowo-detrytowe wêgle brunatne pok³adu B (lokalnie dwudzielnego: B1 i B), z wk³adkami czarnych i³ów wêgli-stych lub wapieni jeziornych. Warstwy wapieni jeziornych zawieraj¹ bogat¹ malakofaunê oraz szcz¹tki ssaków l¹dowych. Fauna zebrana z warstw wapieni jeziornych, wystêpuj¹cych na wêglach brunatnych pok³adu B, jest oznaczana jako zespó³ fauny kopalnej Be³. B (ryc. 1). Fauny zespo³u Be³. B wystêpuj¹ w obrêbie warstw, z których by³y pobrane próbki profili palinologicz-nych: V, VII, VIII, IXa (ryc. 1). Na oma-wianym obszarze, po sedymentacji utworów jeziornych przykrywaj¹cych pok³ad wêgla brunatnego B, zachodzi³y procesy silnej erozji. Œladem po tej erozji s¹ fragmenty kopalnych dolin rzecznych oraz wype³niaj¹ce te doliny utwory piaszczyste.
Kompleks ilasto-wêglowy (I-W).
W dolnej czêœci tego kompleksu wystê-puje pok³ad wêgla brunatnego A (o mi¹¿szoœci 2–6 m), w którym dominuj¹ ksylodetrytowe wêgle brunatne. Ponad tym pok³adem wêgla le¿¹ ciemnoszare i³y z cienkimi prze³awiceniami wêgli detrytowych. Na i³ach tych, czêsto bez-poœrednio na wk³adce wêgla, jest war-stwa laminowanych, szarych, kaolinitowych utworów pochodzenia wulkanicznego (tufitów), o mi¹¿szoœci do 70 cm (tonstein, paratonstein — ozna-czany jako TS-2). W warstwie tego tufitu wystêpuje du¿e nagromadzenie liœci (flory liœciowe profilu TS-2-I, oraz strop profilu IXa). Wy¿ej, ponad tufitem wystêpuje kilka (1–2 m mi¹¿szoœci) warstw drobnoziarnistych piasków kwarcowych, przechodz¹cych ku stropo-wi w piaski ilaste, a nastêpnie w szare i³y i i³y zawêglone z ksylitami lub w wapie-nie jeziorne. Warstwy wêgliste (tak¿e z wk³adkami wêgli brunatnych, o mi¹¿szoœci do 0,5 m), pojawiaj¹ siê w stropie prawie ka¿dego z tych cykli. Ponad opisanymi utworami wystêpuj¹ zielonkawoniebieskie i³y. W stropowej
czêœci tych i³ów (lokalnie, w pobli¿u po³udniowego zbocza rowu) pojawiaj¹ siê wk³adki zwietrza³ych ska³ mezozo-icznych. Czasami s¹ te¿ brekcje spojone lepiszczem ¿elazistym lub krzemionko-wym, a tak¿e piaskowce o lepiszczu MN 4-5 VI 1 13 412B 285 1 TS IV XIIIa III II VI VIa VIb XI Xa XII X XIII I V IX VII VIII IXa TS –2 (I) IXc IXC+IXD IXB IXN IXA 59/18,2 Be³. C Be³. B Be³. A „A” 478B 412B 1211B TS (16,5 + 1,3 My) TS (18,1 + 1,7 My) TS TS 1 30 1 66 1 64 1 105 1 = 68 1 136 137 343 1 143 1 119 1 122 1 52 1 24 1 70 1 10 1 11 1 19 1 13 1 15 1 25 1 6 1 16 1 26 115 1 80 1 178 195 356 387 405 285 1 A B C D Q A B C B1 PG (D)
I-P
I-W
W
PW
CZWARTORZÊD E G E N B U R G O T T N A N G K A R PA T B A D E N SA R M A T PA N N O N M I O C ENTR
ZEC
I
O
R
ZÊD
MN 8-9 MN 5 MN 4-5 ? ? ?granica erozyjna miêdzy utworami trzeciorzêdowymi [Tr] i czwartorzêdowymi [Q]
erosion boundary between Tertiary [Tr] and Quaternary [Q] deposits
piasek
sand
piasek z detrytusem roœlinnym
sand with detrital of plants
piaski ilaste sandy-clay torf peat i³ clay
i³y z wk³adkami wêgla
clay with lignite intercalation
czarne i³y zawêglone ("kostkowe")
coaly-black-clay ("cuboidal black clays")
wêgle brunatne z wk³adkami ilastymi
lignite with clay
wêgle brunatne
lignite
wêgle brunatne z wk³adkami wêgli bitumicznych
lignite with intercalation of bituminous coal
wapienie jeziorne (kreda jeziorna)
lacustrine limestones (lake-marl)
zwietrzeliny, rumosze, brekcje o lepiszczu ¿elazistym
weathered rock debris, clastgene, gruss, breccia, canga
piaski zsylifikowane i piaskowce kwarcytyczne
silified sand or quartzitic sandstone
paratonstein, tonstein (datowania FT)
volcanic ash, taphra (FT data)
granice erozyjne i wiêksze niezgodnoœci k¹towe
distinct erosive border and bigger angular discordance
flory liœciowe
leaf flora
zasiêg profilu paleozoologicznego Be³. A, B, C = zespo³y fauny kopalne, MN4 = numer zony neogeñskich ssaków l¹dowych
Range of palaeozoological profile with fossil remains of land mammals & snails
Be³. A. B, C = fossil land mammals assemblage, MN4 = number of Neogene continental land mammals zone
profile paleobotaniczne (IB PAN Kraków) oraz iloœæ i po³o¿enie zebranych próbek
palaeobotanical profiles (IB PAN, Cracow) and quantity of collected samples in the profile
numer wiercenia i iloœæ pobranych próbek
number of the boring and quantity of collected samples I-P– kompleks ilasto-piaszczysty
sandy-clay sedimentary complex I-W– kompleks ilasto-wêglowy
coaly-clay sedimentary complex W– kompleks wêglowy
coaly sedimentary complex PW– kompleks podwêglowy
below coal sedimentary complex PG (D)– g³ówny pok³ad wêgla
the main coal seam C, B1, B, A – numery pok³adów wêgla
the numbers of coal seams
A, B, C, D – zespo³y warstw w obrêbie I-P
number of assemblage layers in I-P
Q
IXD
IXC
Ryc. 1. Stratygrafia utworów trzeciorzêdowych w odkrywce KWB „Be³chatów” Fig. 1. Stratigraphy of the Tertiary deposits in the lignite open-cast mine ”Be³chatów”
krzemionkowym (kwarcyty). Wy¿ej w profilu spotykane s¹ warstwy i³ów i ilastych wêgli detrytowych czasami z prze³awiceniami wapieni jeziornych. Utwory te przykryte s¹ i³ami zawêglonymi i i³ami szarymi, zawieraj¹cymi korzenie oraz szcz¹tki flory. Z wspomnianych prze³awiceñ wapieni jeziornych zebrane szcz¹tki kopalnych ssaków l¹dowych i bogata malakofauna nosz¹ oznakowanie jako zespó³ fauny Be³. A.
Kolejna, wy¿ej po³o¿ona czêœæ jednostki I-W, jest zbu-dowana z warstw drobnoziarnistych piasków kwarcowych, przechodz¹cych ku górze w piaski ilaste, a nastêpnie w zie-lononiebieskoszare i³y. W górnej czêœci i³y te lokalnie maj¹ zabarwienie ¿ó³tobr¹zowe lub czerwone i przypominaj¹ i³y p³omieniste serii poznañskiej (sensu Dyjor, 1970). W pobli¿u po³udniowej skarpy rowu, lokalnie i³y te zawieraj¹ wk³adki piaskowców kwarcytycznych oraz zwietrza³e okruchy ska³ mezozoicznych, zlepione krzemionk¹ lub tlenkami ¿elaza. Wy¿ej s¹ spotykane warstwy szarych i³ów z liœæmi (flory liœciowe A oraz profile: VIa, VIb, XI zebra-ne przez IB PAN Kraków). Nad opisanymi utworami zaznacza siê silna erozja z brukiem krzemieni, tzw. g³ówna powierzchnia mycia (Kossowski, 1974).
Kompleks ilasto-piaszczysty (I-P). W obrêbie tej
jed-nostki litostratygraficznej wyró¿niæ mo¿na cztery czêœci: A, B, C, D. Czêœæ dolna (A), to utwory kopalnych koryt rzecznych, w postaci ³awic osadów ¿wirowo-piaszczys-tych u³o¿onych rynnowo lub skoœnie, czêsto w sp¹gu koryt wystêpuj¹ nagromadzenia otoczaków krzemieni czarnych i pasiastych. Te ¿wirowo-piaszczyste utwory maj¹ zabar-wienie ciemnoszare lub nawet czarne, od du¿ej zawartoœci detrytusu roœlinnego. Wystêpuj¹ w nich liczne du¿e szysz-ki. Zwykle ku stropowi i ku N utwory te staj¹ siê bardziej drobnoziarniste, a barwa ich zmienia siê na jasnopopielat¹, be¿ow¹ i bia³¹. Wy¿ej (czêœæ B kompleksu I-P), nad opisa-nymi utworami kopalnych koryt rzecznych wystêpuje kilka cykli osadowych. Rozpoczynaj¹ je bia³e, drobnoziarniste piaski kwarcowe (z domieszkami kaolinitu oraz z licznymi korzeniami w pozycji pionowej). Piaski te przechodz¹ ku górze w piaski o zabarwieniu be¿owym (? gleby kopalne), a nastêpnie w szare mu³ki ilaste lub szare i³y zawêglone z liœ-æmi albo w warstewki ilastych wêgli brunatnych. W stropie ka¿dego cyklu zwykle wystêpuj¹ warstwy i³ów o zabarwie-niu zielonym. Flory liœciowe zebrane w tej czêœci profilu nosz¹ oznaczenia: III, VI, Xa, XII, XIII, XIIIa. Nastêpn¹, wy¿ej le¿¹c¹ czêœæ (C) omawianego kompleksu I-P, tworz¹ grube ³awice bia³ych, s³aboobtoczonych (skorodo-wanych), drobno- i ró¿noziarnistych piasków kwarcowych z domieszkami kaolinitu. Lokalnie wystêpuj¹ w nich p³ytkie zag³êbienia wype³nione niebieskozielonymi i³ami. Górna czêœæ (D) kompleksu I-P (jest spotykana w odkryw-ce lokalnie), to osady rozleg³ego zag³êbienia (?starorze-cza), wype³nionego masywnymi mu³kami i mu³kami ilastymi z liœæmi oraz warstwami torfów, o mi¹¿szoœci do 3 m (profil X). W okresie czwartorzêdu górna czêœæ utworów trzeciorzêdowych uleg³a silnej erozji (Q na ryc. 1).
Dane biostratygraficzne Badania paleobotaniczne.
Kompleks podwêglowy (PW). W najstarszych
pok³adach wêgla, z³o¿a wêgla brunatnego „Be³chatów” (np. na g³. 380–450 m, w otw. 59/18,2), wyró¿niono nastê-puj¹ce poziomy florystyczne (Stuchlik i in., 1990; Stuchlik & Szynkiewicz, 1998):
poziom florystyczny (g³. 448,3 m): Engelhardtia-Quercus-Myrica (bogate lasy liœciaste siedlisk suchych, na terenach wilgotnych zaroœla z domieszk¹ Araliaceae);
poziom florystyczny (g³. 446,7–434,9 m): Myrica-Quercus-Engelhardtia (zaroœla z enklawami siedlisk bagiennych, a na siedliskach suchych lasy dêbowe z udzia³em sosny);
poziom florystyczny (g³. 433,5–431,6 m): Rhus-Engelhardtia-Taxodiaceae (mieszane lasy liœciaste z enkla-wami siedlisk bagiennych);
poziom florystyczny (g³. 404,3 m): Pinus-Alnus (lasy sosnowe oraz mieszane, na terenach zabagnionych lasy olchowe, palmy, bogate runo paprociowe);
poziom florystyczny (g³. 393,3 m): Nyssa-Ulmus-Engelhardtia (lasy ³êgowe, a w otoczeniu mieszane);
poziom florystyczny (g³. 386,8–386,4 m): Taxodia-ceae-Polypodiaceae (lasy bagienne z enklawami lasów mieszanych).
Kompleks wêglowy (W). W obrêbie górnej czêœci
g³ównego pok³adu wêgla (PG), wyró¿niono nastêpuj¹ce poziomy florystyczne (Stuchlik i in., 1990) (uwaga: pozio-my florystyczne s¹ opisane od do³u ku górze, w nawiasach (nr profilu paleobotanicznego i nr próbki):
poziom florystyczny (IXc, pr. 3): Rhus-Nyssa (lasy liœciaste z przewag¹ Anacardiaceae);
poziom florystyczny (IXc, pr. 16–17): Taxodiace-ae-Castanea (lasy bagienne z enklawami lasów suchych);
poziom florystyczny (IXc, pr. 20–21): Rhus-Capri-foliaceae-Polypodiaceae (osuszenie, lasy liœciaste);
poziom florystyczny (IXc, pr. 31): Typha-Sparga-nium-Polypodiaceae (lasy bagienne oraz siedliska zbioro-wisk wodnych);
poziom florystyczny (IXc, pr. 32–92): Alnus-Taxo-diaceae (lasy bagienne, enklawy lasów liœciastych).
Nad pok³adem g³ównym PG, w obrêbie warstw zawie-raj¹cych tufit TS, wyró¿niono:
pod tufitem TS:
poziom florystyczny (IXc, pr. 132–134): Taxodiace-ae-Engelhardtia (cypryœnikowe lasy bagienne);
poziom florystyczny (IX, pr. 5–30): Taxodiaceae-Pinus (lasy bagienne oraz lasy sosnowe z Sequoia);
nad tufitem TS:
poziom florystyczny (IX, pr. 35): Pinus-Quercus (mieszane lasy sosnowo-dêbowe);
poziom florystyczny (IX, pr. 38): Pinus-Legumino-sae (lasy iglaste z domieszk¹ liœciastych);
poziom florystyczny (IXc, pr. 135–140): Pinus-Qu-ercetum mixtum (lasy iglaste z domieszk¹ liœciastych).
Pok³ad wêgla C.
Dolna czêœæ pok³adu wêgla C:
poziom florystyczny (IXc, pr. 143): Taxodiaceae-Alnus (typowy las bagienny);
poziom florystyczny (IX, pr. 44): Taxodium-Alnus (bagienne lasy olchowo-cypryœnikowe).
Górna czêœæ pok³adu C:
poziom florystyczny (IX, pr. 78): Taxodium (Glyp-tostrobus)-Polypodiaceae (las bagienny, oraz w pobli¿u wrzosowiska);
poziom florystyczny (IX, pr. 107): Pinus-Taxodiace-ae-Engelhardtia (lasy bagienne obok suchych).
Pok³ad wêgla B.
Warstwy z czarnym i³em wêglistym miêdzy pok³adami wêgla B1 i B:
poziom florystyczny (IXa, pr. 136–164): Pinus-Engelhardtia (lasy sosnowo-dêbowe).
Dolna czêœæ pok³adu B:
poziom florystyczny (IXa, pr. 192–194): Pinus-Salix-Gramineae (las mieszany, zaroœla i trawy).
Œrodkowa czêœæ pok³adu B:
poziom florystyczny (IXa, pr. 205–211): Betula-Pinus-Polypodiaceae (lasy brzozowo-sosnowe).
Wapienie jeziorne nad pok³adem B:
poziom florystyczny (IXa, pr. 233–247): Taxodiace-ae-Leguminosae (bagienne lasy cypryœnikowe).
Koryto erozyjne nad pok³adem B:
poziom florystyczny (IXa, pr. 253): Pinus-Pteroca-rya-Polypodiaceae (lasy ³êgowe, olchowe, na terenach suchszych paprocie).
Kompleks ilasto-wêglowy (I-W), pok³ad wêgla A. Dolna czêœæ pok³adu A:
poziom florystyczny (IXa, pr. 267): Pinus-Ulmus-Engelhardtia (sucho, sosna, d¹b, wi¹z);
poziom florystyczny (IXa, pr. 272–283): Pinus-Taxodiaceae-Leguminosae (lasy bagienne).
Górna czêœæ pok³adu A oraz i³y i wêgle nad pok³adem A a¿ do tufitu TS:
poziom florystyczny (IXa, pr. 298–341): Juglanda-ceae (Engelhardtia, Pterocarya, Platycarya) Leguminosae-Taxodiaceae (lasy bagienne, w miejscach suchych lasy liœ-ciaste).
Warstwy z tufitem TS (flory liœciowe TS-2-I w dolnej czêœci I-W):
Byttneriophyllum tiliaefolium, Populus
balsamo-ides, Liquidambar europaea
oraz owoce: Nyssa ortnithobroma, Trapa sp.
Kompleks ilasto-piaszczysty (I-P).
Górna czêœæ zespo³u warstw A:
poziom florystyczny (profil VI, pr. 1–3): Ulmus-Pinus (siedliska suche, mieszane lasy sosnowo-dêbowe, wi¹z);
Dolna czêœæ zespo³u warstw B (od do³u ku górze): poziom florystyczny (profil VI, pr. 4): Fagus-Betula -Taxodiaceae (lasy sosnowo-dêbowe z Fagus, Betula, w pobli¿u mokrad³a);
poziom florystyczny (profil VI, pr. 5): Polypodiace-ae (paprocie);
poziom florystyczny (profil VI, pr. 6): Pinus-Alnus (lasy sosnowo-dêbowe, przy rzece olchy).
W górnej czêœci kompleksu I-W (profile „A”, VIa, VIb) oraz w zespo³ach B, C i D kompleksu I-P (profile: VI, X, Xa, XII) znaleziono makroszcz¹tki flory. Liœcie (Worobiec, 1998): Abies, Cupressaceae, Glyptostrobus
europaeus (Brongiart) Unger, Pinus cf. leitzii Kirchheimer, Pinus palaeostrobus (Ett.) Heer, Taiwania paracryptome-rioides Kilpper, Taxodium dubium (Sternberg) Heer,
Tetraclinis salicorniodes (Unger) Kvacek, Acer sanctae-crucis Stur, Acer subcampestre Goeppert, Acer quercifo-lium (Goepp.) Kovar-Eder, Alnus cecropiaefolia (Ett.)
Berger, Alnus cf. subcordata C.A. Mey., Alnus ducalis (Gaudin) Knobloch, Alnus menzelii Raniecka-Bobrowska, Betulaceae gen. et sp. indet., Carpinus grandis Unger. emend. Heer, Carya serraefolia (Goeppert) Krausel, Ced-rela sarmatica E. Kovacs, Dombeyopsis lobata Unger,
Eucommia sp., Fagus attenuata Goeppert, „Ficus” trun-cata Heer sensu Buzek, Juglans japonica Tanai, Liquidam-bar europaea A.BR., Myrica lignitum (Unger) Saporta
sensu lato, Myrica vel Engelhardtia, Parrotia pristina (Ett.) Stur, Platanus platanifolia (Ett.) Knobloch, Populus
balsamoides Goeppert, Pterocarya paradisiaca (Ung.)
Ijinskaya, Quercus gigas Goepp. emend. Walther et Zastawniak (Q. czeczotiae Hummel), Quercus pontica
miocenica Kubat, Quercus pseudocastanea Goepp.,
Quer-cus vel Castanea, Salix macrophylla Goepp., Salix varians Goepp., Ulmus carpinoides Goepp., Viscum miquelii
(Geyler et Kinkelin) Czeczott, Vitis strictum (Goepp.) Knobloch, Zelkova zelkovifolia (Unger) Buzek et Kotlaba,
Stratiotes sp.
Owoce, nasiona (Stuchlik i in., 1990; Lesiak, 1998):
Taiwania paracryptomeroides Kilper, Acer, Actinidia, Alnus, Andromeda, Aralia, Betula, Boehmeria, Carpinus, Carya, Cephalanthus, Crataegus, Decodon, Eucommia, Eoeuryale, Epipremnum reniculum, Fagus, Gleditsia, Juglans tephrodes, Libocedrites, Liquidambar, Magnolia, Nyssa, Ostrya, Paliurus, Phyllanthus, Pilea, Pinus, Plata-nus, Proserpinaca, PruPlata-nus, Pterocarya, Quercus, Rubus, Salix, Saururus, Staphylea, Stewartia, Swida, Spiremato-spermum wetzleri, Stratiotes kaltennordheimensis, Tilia, Taxodium, Trapa œrodonii Wójcicki, Weigela, Vaccinium, Viola, Viscum, Vitis, Zelkova.
Badania paleozoologiczne.
Zespó³ fauny Be³. C (z warstw górnej czêœci pok³adu g³ównego PG).
Kopalne œlimaki l¹dowe (Stworzewicz, 1993, 1995; Stworzewicz & Prisyazhnyuk, 1997; Stworzewicz & So³tys, 1996; Stworzewicz & Szynkiewicz, 1989): Acicula
crassistoma n.sp. (Stworzewicz & So³tys), Acicula edlau-eri (Schlickum), Acicula schlickumi (Schutt), Renea pre-tiosa (Andreae), Carychium eumicrum (Bourguignat), Carychium schwageri (Reuss), Negulus saturalis saturalis
(Sandberger), Vertigo minor (Boettger), Vertigo angulifera (Boettger), Vertigo callosa (Reuss), Argna oppoliensis (Andreae), Gastrocopta neuletiana (Depuy), Gastrocopta
ferdinandi (Andreae), Gastrocopta cf. larteti (Dupuy), Gastrocopta acuminata (Klein), Procyclotella? glazeki
n.sp. (Stworzewicz), Pomatias bisulcatum (Zieten). Oprócz wymienionych znaleziono tak¿e reprezentantów rodzaju: Strobilops, Acanthinula, Azeca, a tak¿e z rodziny: Clausiliidae, Oleacinidae, Endodontidae, Zonitidae, Vetri-nidae, Helicidae.
Kopalne ssaki l¹dowe (Fahlbush, [W:] G³azek & Szyn-kiewicz, 1987; Rzebik-Kowalska, 1993, 1994, 1996; Kowalski, 1993a, b, 1994; Kowalski & Kubiak, 1993; Gara-pich, 2000): Plesiodimylus cf. chantrei Gaillard, 1899,
Cha-inodus intercedens (Muller, 1967), cf. Florina stehlini
(Dobien-Florin, 1964), Heterosorex sp., Heterosoricinae gen. et sp. indet., Talpidae indet. Neocometes similis Fahlbu-sch, 1966; Blackia, Spermophilinus, Anomalomys minor Fejfar, 1972; Ligerymys antiquus Fahlbusch, 1970;
Kerami-domys cf. thaleri Hugueney & Mein, 1968; Eumyarion bifi-dus (Fahlbush, 1964); Democricetodon franconicus
Fahlbush, 1966; Democricetodon sp.; Myoxus,
Heteromy-oxus, Myoglis, Bransatoglis, Gomphotherium angustidens
(Cuvier, 1806) oraz szcz¹tki Chalicotheridae.
Zespó³ fauny Be³. B (z warstwach wystêpuj¹cych miê-dzy pok³adami wêgla B i A).
Kopalne œlimaki l¹dowe (Stworzewicz, 1993, 1995; Stworzewicz & Prisyazhnyuk, 1997; Stworzewicz & So³tys, 1996; Stworzewicz & Szynkiewicz, 1989):
Helico-discus (HelicoHelico-discus) depressus (Eichwald), Acicula
crassistoma n.sp. (Stworzewicz), Acicula cf. isselii (Flach),
Acicula schlickumi (Schutt), Rena pretiosa (Andreae), Caspicyclotus belchatoviensis n.sp. (Stworzewicz), Poma-tias rivulare (Eichwald).
Kopalne ssaki l¹dowe (Rzebik-Kowalska, 1993, 1994, 1996; Kowalski, 1993a, b, 1994; Garapich & Kalin, 1999;
Garapich, 2000): Plesiosorex germanicus (Seemann, 1938) (Metacodontidae), Plesiodimylus chantrei Gillard, 1899, Chainodus intercedeum (Muller, 1967), Dinosorex cf. zapfei (Engesser, 1975) (Heterosoricidae), cf. Mioso -rex sp. (Soricidae), Lanthanotherium (Erinaceidae),
Talpi-dae indet. (?Desmanella oraz ?Desmanodon), Neocometes
similis Fahlbusch, 1966, Miopetaurista, Spermophilinus, Forsythia, Blackia, Ratufa, Anomalomys minor Fejfar,
1972, Leptodontomys, Keramidomys thaleri Hugueney & Mein, 1968; Eomyops aff. catalaunicus (Hartenburger, 1966); Cricetodon cf. meini Freudenthal, 1963; Eumyarion cf. weinfurteri (Schaub & Zapfee, 1953); Democricetodon cf. brevis (Schaub, 1925); Lartetomys cf. zapfei Mein & Freudenthal, 1971; Myoxus, Bransatoglis, Glirulus, Gliru -dinus, Microdryomys.
W warstwach osadowych pod pok³adem wêgla B zna-leziono szcz¹tki Megachiroptera (Kowalski, 1995).
Zespó³ fauny Be³. A (z wapieni jeziornych w obrêbie kompleksu utworów I-W):
Kopalne œlimaki l¹dowe (Stworzewicz, 1993, 1995; Stwo-rzewicz & Prisyazhnyuk, 1997): Palaina martensi (Andreae),
Helicoduscus (Helicodiscus) depressus (Eichwald).
Kopalne ssaki l¹dowe (Rzebik-Kowalska, 1993, 1994, 1996; Kowalski, 1993a, b, 1994; Garapich, 2000): Dinoso -rex sp., Plesiodimylus chantrei Gaillard, 1899, Plesiodimy-lus sp., Chainodus sp., Desmanella (Talpidae), Soricidae
indet., cf. Crusafontina sp., Miopetaurista, Spermophilinus,
Blackia, Anomalomys gaudryi Gaillard, 1900; Eomyops oppligeri Engesser, 1990; Eomyops nov. sp. (Garapich); Keramidomys nov. sp. (Garapich); Collimys transversus
Heissig, 1995; Eumyarion cf. latior (Schaub & Zapfe, 1953); Democricetodon nov. sp. (Garapich);
Megacrice-todon aff. minor (Lartet, 1951); Microtocricetus molassi-cus Fahlbusch & Mayr, 1975; Myoxus, Bransatoglis, Glirulus, Microdyromys, Muscardinus.
Wiek utworów trzeciorzêdowych w odkrywce KWB „Be³chatów”
Z badañ palinologicznych wynika, ¿e w rejonie odkrywki KWB „Be³chatów”, w kompleksie utworów podwêglowych (PW) z³o¿a wêgla brunatnego „Be³cha-tów”, flory najni¿szego pok³adu wêgla odpowiadaj¹ wie-kowo florom starszej czêœci eggenburgu (Stuchlik i in., 1990; Stuchlik & Szynkiewicz, 1990, 1998).
Flory z górnej czêœci pok³adu g³ównego (PG na ryc. 1), to przewa¿nie zespo³y umiarkowanie ciep³ych œrodowisk bagiennych. Zbiorowiska te wystêpowa³y nad mean-druj¹c¹ po równi aluwialnej rzek¹ (cyklicznie zalewanie lub osuszanie i zarastanie brzegów rzeki, albo okresowego jeziora, ?starorzeczy), w aktywnej strefie tektonicznej (Wagner, 1996; S³omka i in., 2000; Wagner i in., 2000). Flory te nie s¹ m³odsze od ottnangu (Stuchlik i in., 1990; Stuchlik & Szynkiewicz, 1998). Natomiast zbiorowiska roœlinne pok³adów wêgla C i B s¹ zbli¿one do flor karpatu (najm³odsza czêœæ dolnego miocenu w standardowym podziale Paratetydy (Steininger & Rogl, 1983 oraz Steinin-ger i in., 1989).
Badania paleobotaniczne sporomorf i makroszcz¹tków roœlinnych, wystêpuj¹cych w najwy¿szej czêœci komplek-su I-W oraz w warstwach komplekkomplek-su I-P, wskazuj¹ ¿e roœli-ny te wchodzi³y w sk³ad bogatych mezofilroœli-nych lasów liœciastych. Niektóre z nich ros³y nad brzegami rzek, a czê-œæ z nich to przedstawiciele zbiorowisk bagiennych umiar-kowanie ³agodnego klimatu m³odszego neogenu. Flory te
s¹ podobne do flor pannonu (górny miocen) Europy Œrod-kowej (Zastawniak — inf. ustna oraz: Stuchlik i in., 1990; Stuchlik & Szynkiewicz, 1990, 1998).
Z badañ paleozoologicznych wynika, ¿e fauny zespo³u Be³. C (znalezione w warstwach wystêpuj¹cych w górnej czêœci pok³adu g³ównego PG), mo¿na porównywaæ z faun¹ zony MN4 –5 (Kowalski, 1993b, 1994; Garapich, 2000), datowan¹ na górny ottnang–karpa–twczesny baden (Steininger & Rogl, 1983 oraz Steininger i in., 1989). Fau-ny zespo³u Be³. B (znalezione w warstwach wystêpuj¹cych nad pok³adem wêgla B), mo¿na porównywaæ z faun¹ zony MN5 (Kowalski, 1993b; Garapich, 2000), datowan¹ na wczesny baden (Steininger & Rogl, 1983 oraz Steininger i in. 1989). Natomiast fauny zespo³u Be³. A (znalezione w obrêbie warstw kompleksu I-W), mo¿na porównywaæ z faun¹ zon MN 8-9 (Kowalski, 1994; Garapich, 2000), datowan¹ na górny pó¿ny sarmat–wczesny pannon (Ste-ininger & Rogl, 1983 oraz Ste(Ste-ininger i in., 1989).
Datowania cyrkonów (metod¹ FT), wystêpuj¹cych w tufitach/paratonsteinach nad pok³adem g³ównym wêgla (PG), a pod pok³adem wêgla C (ryc. 1) wskazuj¹, ¿e powsta³y one ok. 18,1±1,7 My B.P. Natomiast datowania cyrkonów wystêpuj¹cych w tufitach/paratonsteinach nad pok³adem wêgla A (dolna czêœæ kompleksu I-W na ryc. 1) wskazuj¹, ¿e powsta³y one ok. 16,5±1,3 My B.P. (Burchart, 1985; Burchart i in., 1988). Wymienione, skaolinizowane warstwy tufitów (tonstein, paratonstein), wystêpuj¹ce w obrêbie wêgli brunatnych z³o¿a „Be³chatów”, s¹ wi¹zane z erupcjami wulkanicznymi zachodz¹cymi w tym czasie na obszarze Karpat Wewnêtrznych (August i in., 1985; Lorenc & Zimmerle, 1993; Majewski, 1996; Matl & Wagner, 1987).
Z przedstawionych powy¿ej danych wynika, ¿e kom-pleks utworów podwêglowych (PW) powstawa³ podczas starszej czêœci eggenburgu (dolny miocen). Sedymentacja utworów buduj¹cych g³ówny pok³ad wêgla z³o¿a „Be³cha-tów” (PG w kompleksie W na ryc. 1), odbywa³a siê pod-czas ottnangu i karpatu, Pok³ady wêgla brunatnego: C, B oraz A z³o¿a „Be³chatów” utworzy³y siê prawdopodobnie podczas wczesnego badenu. Utwory kompleksu ilasto-wê-glowego (I-W) z³o¿a „Be³chatów” powstawa³y przypusz-czalnie w okresie badenu i sarmatu, a byæ mo¿e tak¿e podczas wczesnego pannonu. W œwietle dotychczasowych badañ flor liœciowych profilu paleobotanicznego „A”, sedy-mentacja najwy¿szej czêœci kompleksu ilasto-wêglowego (I-W), mog³a odbywaæ siê jeszcze podczas wczesnego pan-nonu. Wiek utworów kompleksu ilasto-piaszczystego (I-P) jest dyskusyjny. Z dotychczasowych danych wynika, ¿e utwory tego kompleksu powstawa³y podczas miocenu gór-nego, byæ mo¿e podczas pannonu (Stuchlik i in., 1990; Stu-chlik & Szynkiewicz, 1998).
Literatura
AUGUST C., HA£USZCZAK A., JANECZEK J., LORENC S. & SIAG£O H. 1985 — Mineralogical and petrographic features of kaoli-nite rock (Tonstein) from „Be³chatów” brown coal mine. (Charaktery-styka mineralogiczno-petrograficzna ska³y kaolinitowej (tonsteinu) z odkrywki wêgla brunatnego „Be³chatów”. Miner. Pol., 16: 37–50. BURCHART J. 1985 — Datowanie cyrkonów z wk³adek tufitowych kopalni wêgla brunatnego Be³chatów metod¹ trakow¹. Arch. Inst. Nauk. Geol. PAN.
BURCHART J., KASZA L. & LORENC S. 1988 — Fission-track zir-con dating of tuffitic intercalations (Tonstein) in the Brown-Coal Mine „Be³chatów”. Bull. Pol. Acad. Sc., Earth Sc., 36: 281–286.
CIUK E., PIWOCKI M. 1967 — Mioceñskie wapniste osady jeziorne w z³o¿u wêgla brunatnego „Be³chatów”. Prz. Geol., 15: 399–406.
CZARNECKI L., FRANKOWSKI R. & KUSZNERUK J. 1992a — Syntetyczny profil litostratygraficzny utworów trzeciorzêdu z³o¿a „Be³chatów”. Mat. XV Symp. Geologia Formacji Wêglonoœnych Pol-ski. AGH, Kraków: 19–23.
CZARNECKI L., FRANKOWSKI R. & ŒLUSARCZYK G. 1992b — Syntetyczny profil kitostratygraficzny rejonu z³o¿a Be³chatów dla potrzeb Bazy Danych Geologicznych. Górn. Odkryw., 3/3: 103–111. DYJOR S. 1970 — Seria poznañska w Polsce zachodniej. Kwart. Geol., 1: 819–835.
GARAPICH A. 2000 — Ewolucja Cricetidae i Eomyidae z miocenu Be³chatowa oraz ich znaczenie biostratygraficzne. Arch. Inst. System. Ewol. Zwierz¹t PAN Kraków.
GARAPICH A. & KALIN D. 1999 — New findings on the rare and peculiar genus Lartetomys (Cricetidae, Rodentia, Mammalia). Eclogae Geol. Helv., 92: 495–502.
G£AZEK J. & SZYNKIEWICZ A. 1987—Stratygrafia m³odotrzecio-rzêdowych i staroczwartom³odotrzecio-rzêdowych osadów krasowych oraz ich zna-czenie paleogeograficzne. [In:] Problemy m³odszego neogenu i eoplejstocenu w Polsce. Ossolineum, Wroc³aw: 113–130.
JERZMAÑSKA A. & HA£USZCZAK A. 1986—Nowe stanowisko ryb s³odkowodnych (Teleostei) z trzeciorzêdu. Polski. Prz. Geol., 34: 25–27.
KOSSOWSKI L. 1974 — Budowa geologiczna z³o¿a wêgla brunatne-go Be³chatów ze szczególnym uwzglêdnieniem tektoniki pod³o¿a. Górn. Odkr., 10–11: 335–345.
KOWALSKI K. 1993a — Microtocricetus molassicus FahlbuscH and Mayr, 1975 (Rodentia, Mammalia) from the Miocene of Be³chatów (Poland). Acta Zool. Cracov., 36: 251–258.
KOWALSKI K. 1993b — Neocometes Schaub and Zapfe, 1953 (Rodentia, Mammalia) from the Miocene of Be³chatów (Poland). Acta Zool. Cracov., 36: 259–265.
KOWALSKI K. 1994 — Evolution of Anomalomys Gaillard, 1900 (Rodentia, Mammalia) in the Miocene of Poland. Acta Zool. Cracov., 37: 163–176.
KOWALSKI K. 1995 — Kopalne Megachiroptera w miocenie Polski. Wszechœwiat, 96: 81.
KOWALSKI K. & KUBIAK H. 1993 — Gomphoterium angustidens (Cuvier, 1806) (Proboscidae, Mammmalia) from the Miocene of Be³chatów and the Proboscidean Datum in Poland. Acta Zool. Cracov., 36: 275–280.
LESIAK M.A. 1998 — Macroflora in the central part of the outcrop, north of Kleszczów. Fruit–seed flora. Locality A: Be³chatów. [In:] Sadowska A., Szynkiewicz A. (ed.) Tertiary–Quaternary (Pleistocene) floras of Be³chatów (Middle Poland) and several localities in South-Western Poland. The 5th European Palaeobotanical and Palyno-logical Conference, June 26–30,1998 Cracow, Poland. Guide to Excur-sion 2, Site 2. W³adys³aw Szafer Inst. PAN, Cracow: 14–15. LORENC S. & ZIMMERLE W. 1993 — Mioz@ne Kaolin–Kohlenton-steine aus dem Braunkohlen–Tagebau von Be³chatów, SW von £ódŸ (Polen). Zeist. Deutsch. Geol. Ges., 144: 187–224.
MAJEWSKI S. 1996 — Uwagi na temat poziomów korelacyjnych w z³o¿u wêgla brunatnego „Be³chatów”. Geologia, 22: 359–380. MATL K. 2000 — Wybrane elementy budowy geologicznej z³o¿a Be³chatów. [In:] S³omka T. & Wagner M. (red.), Charakter petrogra-ficzny i warunki sedymantacji wybranych kompleksów litologicznych z profilu miocenu w z³o¿u wêgla brunatnego Be³chatów. PAN Oddz. Kraków, Pr. Geol., 147: 11–19.
MATL K. & WAGNER M. 1987 — The occurrence of tuffaceous hori-zons in the Tertiary of the Polish Lowland and the Carpathian foredeep. Ann. Inst. Geol. Publ. Hung., 70. Proc. VIIIth RCMNS Congress. Budapest: 329–335.
RZEBIK–KOWALSKA B. 1993 — Insectivora (Mammalia) from the Miocene of Be³chatów in Poland. I. Metacodontidae: Plesiosorex Pomel, 1854. Acta Zool. Cracov., 36: 267–274.
RZEBIK–KOWALSKA B. 1994 — Insectivora (Mammalia) from the Miocene of Be³chatów in Poland. II. Soricidae Fischer von Waldheim, 1817. Acta Zool. Cracov., 37: 137–155.
RZEBIK-KOWALSKA B. 1996 — Insectivora (Mammalia) from the Miocene of Be³chatów, Poland. III. Dimylidae SCHLOSSER, 1887. Acta Zool. Cracov., 39: 447–468.
S£OMKA T., DOKTOR M., WAGNER M. & MATL K. 2000 — Sedymentologiczne studium mioceñskich sto¿ków nap³ywowych w z³o¿u wêgla brunatnego Be³chatów. [In:] S³omka T. & Wagner M. (ed.), Charakter petrograficzny i warunki sedymantacji wybranych kompleksów litologicznych z profilu miocenu w z³o¿u wêgla brunatne-go Be³chatów. PAN Oddz. Kraków, Pr. Geol., 147: 21–42.
STEININGER F., BERNOR R. & FAHLBUSH V. 1989 — European Neogene Marine/Continental Chronologic Correlations. [In:] Lindsay
E.H., Fahlbusch V. & Mein P. (eds.), European Neogene Mammal Chronology. Plenum Press, N. Y.: 15–46.
STEININGER F. & ROGL F. 1983 — Stratigraphic correlation of the Tethys–Paratethys Neogene: Project 25. Geol. Correl., IGCP Spec. Issue. UNESCO, Paris: 65–66. .
STUCHLIK L. & SZYNKIEWICZ A. 1990 — Tertiary fossil flora from the brown coal mine at Be³chatów (Central Poland). [In:] Kno-bloch E., Kvacek Z. (eds.), Proc. of the Symposium Paleofloristic and Paleoclimatic changes in the Cretaceous and Tertiary: 227–231. Praha. STUCHLIK L. & SZYNKIEWICZ A. 1998 — General geological situ-ation and palynological investigsitu-ations of the brown coal deposits. Locality A: Be³chatów. [In:] SADOWSKA A. & SZYNKIEWICZ A. (ed.), Tertiary–Quaternary (Pleistocene) floras of Be³chatów Middle Poland) and several localities in South–Western Poland. The 5th Euro-pean Palaeobotanical and Palynological Conference, June 26–30,1998 Cracow, Poland, Guide to Excursion 2, Site 1: 6–11. W³adys³aw Szafer Inst. PAN, Cracow.
STUCHLIK L., SZYNKIEWICZ A., £AÑCUCKA-ŒRODONIOWA M. & ZASTAWNIAK E. 1990 — Wyniki dotychczasowych badañ paleobotanicznych trzeciorzêdowych wêgli brunatnych z³o¿a „Be³cha-tów”. Acta Palaeobot., 30: 295–305.
STWORZEWICZ E. 1993 — Palaeobiogeographical characteristics of the Miocene land snail fauna of Poland. Scripta Geol., Spec. Issue 2. Leiden: 397–406.
STWORZEWICZ E. 1995 — Miocene land snails from Be³chatów (Central Poland), I. Cyclophoridae, Pomatiasidae (Gastropoda Pro-sobranchia). Palaont. Z., 69: 19–30.
STWORZEWICZ E. & PRISYAZHNYUK V.A. 1997 — Helicodiscus (Helicodiscus) depressus (Eichwald, 1830) or Helicodiscus (Helicodi-scus) paralleus (Say, 1821) in the Neogene of Europe ? (Gastropoda Pulmonata: Endodontidae). Genus, 8: 197–204.
STWORZEWICZ E. & SO£TYS Z. 1996 — Miocene land snails from Be³chatów (Central Poland), II. Aciculidae (Gastropoda Prosobran-chia). Palaont. Z., 70: 67–77.
STWORZEWICZ E. & SZYNKIEWICZ A. 1989 — Mioceñskie œlimaki l¹dowe ze schodniej czêœci WKB Be³chatów. Kwart. Geol., 32: 655–661.
WAGNER M. 1984 — Ilaste ska³y kaolinitowe (paratonsteiny) z³o¿a wêgla brunatnego „Be³chatów”. Kwart. Geol., 28: 701–715. WAGNER M. 1996 — Brunatny wêgiel bitumiczny ze z³ó¿ Turów i Be³chatów w œwietle badañ petrograficzno-chemicznych i sedymento-logicznych. PAN Oddz. Kraków, Pr. Geol., 143:1–107.
WAGNER M. 2000 — Petrografia i praktyczne znaczenie paratonste-inów ze z³o¿a wêgla brunatnego Be³chatów. [In:] S³omka T. & Wagner M. (ed.), Charakter petrograficzny i warunki sedymantacji wybranych kompleksów litologicznych z profilu miocenu w z³o¿u wêgla brunatne-go Be³chatów. PAN Oddz. Kraków, Pr. Geol., 147: 101–122.
WAGNER M. & DROBNIAK A. 2000 — Studium petrologiczne „i³ów kostkowych” ze z³o¿a wêgla brunatnego Be³chatów. [In:] S³omka T.
& Wagner M. (ed.), Charakter petrograficzny i warunki sedymantacji wybranych kompleksów litologicznych z profilu miocenu w z³o¿u wêgla brunatnego Be³chatów. PAN Oddz. Kraków, Pr. Geol., 147: 73–100.
WAGNER M., S£OMKA T. & DOKTOR M. 2000 — Sk³ad petrogra-ficzny i warunki sedymentacji wapieni jeziornych ze z³o¿a wêgla bru-natnego Be³chatów. [In:] S³omka T. & Wagner M. (red.), Charakter petrograficzny i warunki sedymantacji wybranych kompleksów litolo-gicznych z profilu miocenu w z³o¿u wêgla brunatnego Be³chatów. PAN Oddz. Kraków, Pr. Geol., 147: 47–72.
WOROBIEC G. 1998 — Macroflora in the central part of the outcrop, north of Kleszczów. Leaf flora. Locality A: Be³chatów. [In:] Sadowska A. & Szynkiewicz a. (ed.), Tertiary–Quaternary (Pleistocene) floras of Be³chatów (Middle Poland) and several localities in South-Western Poland. The 5th European Palaeobotanical and Palynological Confe-rence, June 26–30,1998 Cracow, Poland Guide to Excursion 2, Site 2. W³adys³aw Szafer Inst. PAN Cracow: 11–14.
WOROBIEC G. & LESIAK A.M. 199 8 — Plant megafossils from the Neogene deposits of Stawek–1A (Be³chatów, Middle Poland). Rev. Palaeobot. Palynology, 101:179–208.
WONY E. 1967 — Mioceñska fauna s³odkowodna z Be³chatowa. Spraw. Pos. Nauk. Inst. Geol. Kwart. Geol., 11: 413–414. WONY E. 1968 — S³odkowodna fauna utworów mioceñskich z Be³chatowa i jej znaczenie stratygraficzne. Kwart. Geol., 12: 167–182. ZIEMBIÑSKA-TWORZYD£O M. 1966 — Stratygrafia osadów trze-ciorzêdowych w z³o¿u „Be³chatów” na podstawie analizy sporo-wo-py³kowej. Kwart. Geol., 10: 1117–1118.
