Koncepcja ekorozwoju dawnego województwa skierniewickiego
Stefan Koz³owski*
Za³o¿enia zrównowa¿onego rozwoju zosta³y przyjête przez spo³ecznoœæ œwiatow¹ w 1992 r. na konferencji w Rio de Janeiro Œrodowisko i rozwój (Koz³owski, 1993). Przyjê-ty wtedy Globalny program dzia³añ — Agenda 21 zak³ada³ szeroki zakres inicjatyw do 2000 r. Realizacja Agendy 21 okaza³a siê trudniejsza ni¿ to s¹dzono osiem lat temu. Stop-niowo rozszerza siê jednak spo³eczna œwiadomoœæ ekolo-giczna i wola — przynajmniej deklaratywnie — realizacji zrównowa¿onego rozwoju œwiata.
Znacz¹cym krokiem na tej drodze by³ Traktat Amster
-damski przyjêty w 1997 r. W dokumencie tym zrównowa-¿ony rozwój zosta³ uznany za wa¿ny priorytet Unii Europejskiej. Oznacza to, ¿e nale¿y:
Zdecydowanie wspieraæ postêp gospodarczy i spo³eczny spo³eczeñstw, z uwzglêdnieniem zasady „zrównowa¿onego roz-woju” i w kontekœcie wprowadzenia rynku wewnêtrznego.
Unia stawia sobie nastêpuj¹ce cele: wspieranie postêpu gospodarczego i spo³ecznego oraz osi¹gniêcie trwa³ego i zrów-nowa¿onego rozwoju...
Poprzez ustanowienie wspólnego rynku, uniê gospodarcz¹ i walutow¹ oraz poprzez realizacjê wspólnej polityki lub dzia³alno-œci, zadaniem Wspólnoty bêdzie wspieranie na ca³ym jej obszarze harmonijnego, trwa³ego i zrównowa¿onego rozwoju dzia³alnoœci gospodarczej, trwa³ego i nieinflacyjnego wzrostu, wysokiego stopnia zbie¿noœci efektywnoœci gospodarczej, wysokiego pozio-mu zatrudnienia i ochrony socjalnej, wysokiego poziopozio-mu ochrony i poprawy stanu œrodowiska, podnoszenia standardu ¿ycia i jako-œci ¿ycia oraz spójnojako-œci ekonomicznej i socjalnej, a tak¿e solidar-noœci miêdzy pañstwami cz³onkowskimi.
Od kilku lat obserwujemy równie¿ w Polsce d¹¿enie do realizacji za³o¿eñ zrównowa¿onego rozwoju (ekorozwo-ju). Ogólne za³o¿enia tego sposobu myœlenia s¹ zawarte w dwóch dokumentach powsta³ych w 2000 r., bêd¹cych roz-winiêciem odpowiednich zapisów w Konstytucji RP:
Strategia zrównowa¿onego rozwoju Polski do roku 2025, II Polityka ekologiczna pañstwa.
W œlad za tymi kierunkowymi dokumentami s¹ ju¿ realizowane konkretne opracowania, takie jak:
Strategie rozwoju województw,
Studia uwarunkowañ i kierunki zagospodarowania gmin.
Projekt nowej ustawy o ochronie œrodowiska przewi-duje, ¿e województwa, powiaty i gminy zostan¹
zobo-wi¹zane do opracowywania programów ochrony
œrodowiska i zrównowa¿onego rozwoju. Oznacza to, ¿e szybko bêdzie wzrastaæ zapotrzebowanie na ró¿nego
rodzaju prognostyczne opracowania ekorozwojowe
(Koz³owski, 1999c). Dotyczy to tak¿e takich opracowañ, jak: przegl¹dy ekologiczne, audyty, oceny oddzia³ywania na œrodowisko itp.
Równoczeœnie zostaj¹ zniesione ró¿nego rodzaju uprawnienia, np. instytucji bieg³ych dla opracowywania ocen oddzia³ywania na œrodowisko, uprawnieñ urbani-stycznych. Oznacza to, ¿e dowolne osoby bêd¹ mog³y wykonywaæ trudne, specjalistyczne opracowania. Aby zapewniæ odpowiedni¹ jakoœæ tych prac, powinny szybko powstaæ samorz¹dowe izby bran¿owe. Do czasu powstania
tych izb powa¿n¹ rolê mog¹ odegraæ specjalistyczne s³u¿by, np. s³u¿ba geologiczna.
Nale¿y liczyæ siê z tym, ¿e coraz czêœciej bêd¹ potrzeb-ne wiarygodnie opracowapotrzeb-ne studia przyrodniczo-progno-styczne. Obecnie wiele prywatnych firm podejmuje siê
wykonania np. Studiów uwarunkowañ i kierunków zago
-spodarowania gminy obni¿aj¹c cenê i jakoœæ tych opraco-wañ. Mimo tej konkurencji w wielu wypadkach inwestorzy bêd¹ poszukiwali bardziej wiarygodnych wykonawców.
Przed s³u¿b¹ geologiczn¹ rysuj¹ siê zatem nowe mo¿li-woœci i zadania. S³u¿ba geologiczna ju¿ dziœ dysponuje kil-koma wa¿nymi atutami:
— bank informacji o z³o¿ach,
— bank informacji i monitoring wód podziemnych, — monitoring osadów rzecznych,
— analiza odpadów niebezpiecznych,
— ocena geochemiczna powierzchni ziemi (mapy geoche-miczne),
— ocena geologiczno-gospodarcza (Mapa geologiczno-go -spodarcza 1 : 50 000),
— analiza zdjêæ lotniczych i satelitarnych,
— miêdzynarodowe atlasy geologiczno-œrodowiskowe.
Ten potencja³ pañstwowej s³u¿by geologicznej wskazuje na mo¿liwoœæ podejmowania szeroko zakrojonych, kom-pleksowych opracowañ ekorozwojowych. Przyk³adem takiego dzia³ania by³o staniêcie w 1996 r. przez Pañstwowy Instytut Geologiczny do przetargu na program zamawiany (przez wojewodê skierniewickiego A. Charzewskiego), og³oszony przez KBN nt.: Zrównowa¿ony rozwój (ekoro-zwój) województwa skierniewickiego. Analiza, stan œrodo-wiska, prognoza, program.
W ostatnich latach KBN og³osi³ podobne przetargi dla dwu województw: nowos¹deckiego i skierniewickiego. W 1998 r. zosta³o zakoñczone opracowanie Strategia zrówno-wa¿onego rozwoju (ekorozwoju) Karpat w granicach woje-wództwa nowos¹deckiego zrealizowane przez Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN (Manecki, 1998). W 2000 r. Pañstwowy Instytut Geolo-giczny zakoñczy³ opracowanie Zrównowa¿ony rozwój (ekorozwój) województwa skierniewickiego. Ironi¹ losu sta³o siê to, ¿e pierwsze modelowe opracowania zosta³y wykonane dla województw, które w wyniku reformy admi-nistracyjnej w 1998 r. przesta³y istnieæ. Mimo to zebrano wiele doœwiadczeñ metodycznych w celu wykonywania tego typu opracowañ. Dlatego te¿ koñcowe wnioski dla województwa skierniewickiego zaadresowano ju¿ do nowo utworzonych województw: ³ódzkiego i mazowiec-kiego. Wykonane regionalne opracowanie wskazuje drogê postêpowania w propagowaniu idei zrównowa¿onego roz-woju na szczeblu wojewódzkim.
Podobne modelowe opracowania zosta³y wykonane dla gmin. Dotychczas ukaza³y siê dwie ksi¹¿ki pt.: Ekoro-zwój gminy... Ksi¹¿ki te dotycz¹ gminy Józefów na Roz-toczu (Koz³owski, 1999a) oraz gminy Strzy¿ewice w woj. lubelskim (Koz³owski, 1999b). W przysz³oœci powinno siê ukazaæ opracowanie Ekorozwój powiatu.... W ten sposób okreœlona zosta³aby droga postêpowania dla wszystkich szczebli samorz¹du terytorialnego.
*Pañstwowy Instytut Gelogiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa
Zrównowa¿ony rozwój (ekorozwój) w ujêciu regionalnym (wojewódzkim)
Rozwój regionalny ma byæ podstawowym instrumen-tem rozwoju kraju i wspó³pracy miêdzynarodowej w ramach jednocz¹cej siê Europy.
Rozwój regionalny województw dotyczy trzech sfer (Polityka i zasady..., 2000):
rozwoju ekonomicznego (na który sk³adaj¹ siê miêdzyna-rodowe relacje ekonomiczne, promocja regionu, stymulowanie rozwoju œrodowiska biznesowego, oddzia³ywanie na poprawê konkurencyjnoœci i innowacyjnoœci województw),
us³ug publicznych wy¿szego rzêdu, takich jak: szkolnic-two wy¿sze, wyspecjalizowane us³ugi zdrowotne, dzia³alnoœæ kulturalna o zasiêgu ponadlokalnym,
zrównowa¿onego rozwoju, szczególnie w zakresie kon-serwacji i racjonalnego korzystania z zasobów œrodowiska przy-rodniczego i kulturowego, uwzglêdniaj¹c planowanie.
Koncepcja rozwoju regionalnego ma byæ przedstawio-na w obecnie opracowywanych przez sejmiki woje-wódzkie strategiach rozwoju województw. Strategie uwzglêdniaj¹ nastêpuj¹ce etapy:
Kompleksowa diagnoza sytuacji regionu.
Analiza strategiczna uwzglêdniaj¹ca mocne i s³abe strony regionu oraz potencjalne szansy i zagro¿enia.
Okreœlenie kierunków rozwoju woje-wództwa (cele strategiczne).
Sformu³owanie strategii rozwoju (przedmiotowego, terytorialnego i rzeczowe-go) oraz œrodków i harmonogramu.
Przyjêcie strategii poprzez uchwa³ê sejmiku wojewódzkiego.
Kampania promocyjna i informacyjna. Monitorowanie wdra¿ania strategii.
Opracowanie strategii rozwoju woje-wództwa ma siê opieraæ na za³o¿eniach zrównowa¿onego rozwoju (ekorozwoju). Dlatego te¿ tak wa¿ne jest wczeœniejsze odpowiednie przygotowanie materia³ów wyjœciowych z zakresu szeroko rozumia-nej ochrony œrodowiska. Celem tego by³o:
przedstawienie diagnozy stanu œrodo-wiska,
okreœlenie zagro¿eñ,
przedstawienie szans na wzmocnienie struktury przyrodniczej,
wskazanie propozycji dla rozmiesz-czenia sieci komunikacyjnej i centrów roz-woju.
Aby zrealizowaæ te cele, uznano za konieczne wykonanie nastêpuj¹cych prac:
Przygotowanie dobrego (w uk³adzie „42”) podk³adu topograficznego w skali 1 : 100 000. W przypadku woj. skierniewickiego brak by³o takiej mapy. Odpowiednie mapy w uk³adzie analogowym i cyfrowym przygotowa³y Zak³ady Wojskowe.
Opracowanie satelitarnej mapy u¿ytko-wania powierzchni ziemi w skali 1 : 100 000. Mapê tak¹ wykona³ GRID w Warszawie. Na mapie tej przedstawiono 21 wyró¿nieñ w zakresie u¿ytkowania ziemi.
Przeprowadzenie waloryzacji œrodo-wiska przyrodniczego (ryc. 1):
— tereny i obiekty prawnie chronione, — zasoby kopalin,
— zasoby i jakoœæ wód powierzchniowych i podziemnych, — tereny rolnicze i leœne.
Inwentaryzacja infrastruktury technicznej (lotniska, kole-je, szosy, linie przesy³owe energetyczne, gazowe, telefoniczne).
Sytuacja lokalnego przemys³u i problemy jego rekonstrukcji. Propozycje wzmocnienia struktury ekologicznej: — nowe obszary i obiekty prawnie chronione, np. ostoje (Dyduch-Falniowska i in., 1999),
— obszary ochrony wód podziemnych,
— rolnictwo ekologiczne i ekologizacja leœnictwa, — rozwój warzywnictwa i sadownictwa,
— rozwój alternatywnych Ÿróde³ energii (geotermii). Propozycje ulokowania inwestycji ponadregionalnych (miêdzynarodowe lotnisko, szybka kolej TGV, autostrada A2) zgodne z za³o¿eniami ekorozwojowymi.
Wskazania nowych centrów rozwojowych. Propozycje wzmocnienia edukacji. Strategiczne propozycje ekorozwojowe.
Przedstawiona sekwencja tematyczna jest ogólnym sposo-bem myœlenia ekorozwojowego. W uk³adzie formalnym musi ona byæ dostosowana do wymagañ zleceniodawcy. W przy-padku KBN by³ to okres trzech lat podzielony na roczne etapy. projektowany park krajobrazowy
PKWM – P. K. Wypiêtrzenia Mszczonowskiego istniej¹cy park krajobrazowy
PKW£ – P. K. Wypiêtrzeñ £ódzkich BPK – Bolimowski Park Krajobrazowy
miêdzynarodowe obszary wêz³owe krajowe obszary wêz³owe krajowe korytarze ekologiczne
granice ostoi przyrody projektowane autostrady projektowana szybka kolej TGV projektowane wêz³y autostradowe
granica dawnego województwa skierniewickiego granice gmin lotnisko Œieæ ECONET - PL WARSZAWA 2 0° 50° 0 10 20km PKW£ BPK PKWM
Ze wzglêdu na nietypowy charakter opracowania dla PIG-u postanowiono zaprosiæ kilka zespo³ów specjalistów z regionu skierniewickiego i innych oœrodków. Zespo³y te reprezentowa³y nastêpuj¹ce instytucje: Instytut Sadownic-twa i KwiaciarsSadownic-twa w Skierniewicach, Instytut Warzyw-nictwa w Skierniewicach, NOT w Skierniewicach, Instytut Gospodarki Komunalnej i Przestrzennej w Warsza-wie,Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Ener-gi¹ PAN w Krakowie.
Pierwszy etap prac (od 1.07.97 r. do 30.03.98 r.) doty-czy³ przygotowania wyjœciowej mapy w skali 1 : 100 000 oraz okreœlenia uwarunkowañ dla funkcjonowania wielu dziedzin z zakresu œrodowiska przyrodniczego, gospodarki (w tym rolnictwa i leœnictwa), a tak¿e uwarunkowañ spo³ecznych. Przystêpuj¹c do pracy zorganizowano semi-narium informacyjne dla licznych instytucji i organizacji spo³ecznych. Seminarium to spotka³o siê ze znikomym odzewem, co œwiadczy o s³abej jeszcze tradycji konsultacji spo³ecznych w stosunku do przedstawianych programów rozwojowych. Tymczasem niezbêdne jest, aby tego typu opracowania rozwojowe by³y szeroko konsultowane z administracj¹ rz¹dow¹ i samorz¹dow¹, organizacjami spo³ecznymi i politycznymi. Powinna siê anga¿owaæ lokal-na prasa, radio i inne œrodki przekazu. Opracowania ekoro-zwojowe maj¹ byæ szerok¹ form¹ edukacji spo³ecznej w zakresie myœlenia o przysz³oœci swojej „ma³ej ojczyzny”.
W trakcie realizacji opracowania zorganizowano jeszcze dwa otwarte seminaria w Nieborowie: 15–16 czerwca 1998 oraz 14–15 wrzeœnia 1999 r. Na seminaria te byli zapraszani wójtowie, burmistrzowie i starostowie, a tak¿e przedstawiciele administracji rz¹dowej. Starano siê w miarê mo¿liwoœci maksy-malnie wykorzystaæ zg³aszane uwagi i postulaty.
Etap drugi (od 1.02.98 r. do 31.12.98 r.) poœwiêcony by³ konsultacji cz¹stkowych strategii rozwojowych obejmuj¹cych 16 pozycji. Strukturê tematyczn¹ tych opraco-wañ przedstawia tab. 1.
Etap trzeci (od 1.01.99 r. do
31.12.99 r.) dotyczy³ opracowania ogól-nego planu strategii ekorozwoju obej-muj¹cego sformu³owanie celów, zasad i instrumentów realizacji. Za g³ówny cel przyjêto poprawê jakoœci ¿ycia. Za wiod¹ce zasady uznano:
1) odtworzenie zasobów odnawialnych, 2) substytucja zasobów nieodnawial-nych,
3) zachowanie ró¿norodnoœci biologicznej na poziomie genowym, gatunkowym, ekosys-temowym i krajobrazowym,
4) emitowanie tylko takich iloœci zanie-czyszczeñ (nieuniknionych), które œrodo-wisko jest w stanie przyj¹æ i zneutralizowaæ.
W stosunku do by³ego województwa skierniewickiego zastosowano zasadê planowania strategicznego opart¹ na szeœciu etapach:
1) diagnoza stanu (ryc. 2), 2) prognoza zmian,
3) okreœlenie po¿¹danych funkcji rozwo-jowych,
4) stworzenie wizji,
5) identyfikacja g³ównych problemów do rozwi¹zania,
6)strategia, tj. sformu³owanie wizji, celów strategicznych i operacyjnych oraz okreœlenie wariantów ich realizacji.
Dzia³y Tematy
Przyrodniczy
System obszarów chronionych Bilans wód powierzchniowych i podziemnych
Ochrona œrodowiska (mapa ekologiczna) Gospodarczy Przemys³ lokalny Rekonstrukcja przemys³u Gospodarka kopalinami Gospodarka odpadami Rolnictwo (ekologiczne) i ekologizacja leœnictwa Sadownictwo i kwiaciarstwo Warzywnictwo
Alternatywne Ÿród³a energii Spo³eczny
Bezrobocie Edukacja
Lecznictwo i rekreacja
Planistyczny Sieæ osiedleñczaZagospodarowanie przestrzenne
Tab. 1. Ekorozwojowa struktura tematyczna (strategie roz-wojowe)
Potencjalne mo¿liwoœci przenikania zanieczyszczeñ: poziomy wodonoœne w utworach czwarto - i trzeciorzêdowych bez izolacji poziomy wodonoœne w utworach
czwarto - i trzeciorzêdowych z czêœciow¹ izolacj¹
Stwierdzone i przypuszczalne zanieczyszczenia wód podziemnych: obszary wystêpowania zanieczyszczeñ
Dominuj¹ce funkcje gospodarcze: sadownictwo warzywnictwo
sadownictwo i warzywnictwo turystyka i rekreacja granice by³ego województwa skierniewickiego
granice województw granice powiatów granice gmin
Ryc. 2. Strategia zrównowa¿onego rozwoju (ekorozwoju) obszaru by³ego
Realizacja wymienionych etapów oparta by³a na pode-jœciu integracyjnym. Ocenê uwarunkowañ rozwoju oparto na metodzie SWOT, pozwalaj¹cej na okreœlenie atutów i s³abo-œci danego obszaru wobec szans i zagro¿eñ stworzonych przez otoczenie (uwarunkowania zewnêtrzne i wewnêtrzne). Prognozê rozwoju przedstawiono w czterech scenariuszach:
Scenariusz po¿¹danych zmian (optymistyczny) — wariant I
— wysokie tempo wzrostu gospodarczego,
— przebieg trasy A2 wariantem po³udniowym bez lotniska miêdzynarodowego.
Scenariusz po¿¹danych zmian (optymistyczny) — wariant II
— przebieg A2 wariantem po³udniowym z lotniskiem w Kwasowcu.
Scenariusz niekorzystnych trendów (pesymistyczny) — os³abienie wzrostu gospodarczego,
— przebieg A2 wariantem pó³nocnym.
Scenariusz umiarkowanego rozwoju (najbardziej prawdo-podobny)
— s³absze tempo wzrostu gospodarczego, — przebieg autostrady A2 wariantem pó³nocnym.
Przedstawione scenariusze winny byæ wziête pod uwa-gê przy konstruowaniu strategii rozwoju województw ³ódzkiego i mazowieckiego.
Oprócz ogólnych strategii rozwoju przedstawiono rów-nie¿ prognozy rozwojowe dla ca³ego obszaru, ale te¿ dla poszczególnych powiatów, a w przypadku rolnictwa -nawet gmin. Ocenê tê przeprowadzono za pomoc¹ tzw. analizy portfelowej — macierzy Boston Consulting Group (BCG). Zgodnie z t¹ macierz¹ dla poszczególnych okrê-gów wyró¿niono cztery fazy ewolucji rozpatrywanej dzia³alnoœci (ryc. 3):
„gwiazdy” — tworzenie warunków dla dalszego dynamicz-nego rozwoju,
„dojne krowy” — czerpanie korzyœci,
„dylematy” — dzia³ania selektywne w zale¿noœci od uwarun-kowañ rozwoju,
„kule u nogi” — rezygnacja z dotychczasowego kierunku rozwoju lub przeprowadzenie restrukturyzacji.
Dla ka¿dej fazy przedstawiono sytuacjê obecn¹ i poten-cjaln¹.
Przedstawion¹ powy¿ej metodê zastosowano do g³ównych oœrodków miejskich i terenów wiejskich. W tak wykreowanej wizji przysz³oœci przedstawiono g³ówne pro-blemy dla stref: przyrodniczej, kulturowej, spo³ecznej, gospodarczej i technicznej.
Za g³ówne cele strategiczne dla omawianego obszaru uznano:
1. Wykszta³cenie silnych funkcji ponadlokalnych g³ównych oœrodków miejskich: Skierniewic, £owicza, Rawy Mazowieckiej, Sochaczewa i ¯yrardo-wa.
2. Wielofunkcyjny rozwój i zagospodarowa-nie terenów wiejskich z wykorzystazagospodarowa-niem walo-rów i zasobów przyrodniczych, kulturowych i gospodarczych.
3. Ochrona przestrzeni o wysokich warto-œciach przyrodniczych i kulturowych.
Dla tak okreœlonych celów strate-gicznych przedstawiono listê szcze-gó³owych celów operacyjnych i zadañ realizacyjnych. W koñcowej czêœci wyró¿niono szeœæ obszarów strategicz-nych (problemowych), dla których okre-œlono szczegó³owe strategie rozwoju.
Uwarunkowania wewnêtrzne. Strategie cz¹stkowe
Surowce mineralne. Na obszarze by³ego
woj. skierniewickiego wystêpuj¹ wy³¹cznie kopaliny pospolite (surowce ilaste, kruszy-wo naturalne). Wiêksze, ponadregionalne znaczenie maj¹ tylko: z³o¿e Plecewice (cera-miczne wyroby œcienne) i Budy Mszczo-nowskie (keramzyt).
Wody powierzchniowe. Obszar by³ego
woj. skierniewickiego charakteryzuje siê bardzo rzadk¹ sieci¹ rzeczn¹ (0,20 km/km2) — piêciokrotnie mniejsz¹ od krajowej. Sieæ tê stanowi¹: 39 rzek o d³ugoœci 784 km i sieæ kana³ów melioracyjnych d³ugoœci 92 km. Liczba ma³ych zbiorników retencyj-nych wynosi 650 o ³¹cznej powierzchni poni¿ej 5 km2.
Wody te s¹ bardzo silnie zanieczysz-czone. Dominuj¹ wody pozaklasowe (kryterium sanitarne) — 92%, a wody III
Fazy ewolucji funkcji rozwojowych: „gwiazdy” „dojne krowy” „dylematy” Funkcje: rolnictwo ekologiczne sadownictwo warzywnictwo sadownictwo i warzywnictwo turystyka i rekreacja przemys³ spo¿ywczy granice by³ego województwa skierniewickiego
granice województw granice powiatów granice gmin
Ryc. 3. Strategia zrównowa¿onego rozwoju (ekorozwoju) obszaru by³ego
wojewódz-twa skierniewickiego. Ocena funkcji rozwojowych terenów wiejskich wed³ug macie-rzy Boston Consulting Group; opracowanie Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej
klasy stanowi¹ 8%. Brak wód I i II klasy czystoœci uniemo-¿liwia wykorzystanie ich do celów rekreacyjnych, np. Bzu-ry i Rawki. Do najbardziej zanieczyszczonych nale¿¹ rzeki: Mro¿yca, Bzura, Utrata, Pisia, Skierniewka i Okrzena.
Konieczne jest oczyszczenie wód p³yn¹cych przynajm-niej do II klasy czystoœci. W pierwszym rzêdzie dotyczy to Rawki p³yn¹cej przez Bolimowski Park Krajobrazowy. Wysokie walory krajobrazowe ma te¿ Bzura, od Sochacze-wa do ujœcia do Wis³y.
Potrzebne s¹ te¿ ma³e zbiorniki retencyjne dla celów rekreacyjnych i nawodnieñ rolniczych.
Wody podziemne. Wystêpuj¹ jako wody podziemne
zwyk³e oraz mineralne i termalne. Wody podziemne zwyk³e wystêpuj¹ w utworach mezozoiku, trzeciorzêdu i czwartorzêdu. Pó³nocno-wschodnia czêœæ by³ego woj. skierniewickiego jest deficytowa w wody podziemne. Rezerwy zasobów wód pitnych wystêpuj¹ w czêœci po³udniowo-wschodniej (Bia³a Rawska) oraz po³udnio-wo-zachodniej (Domosin) (ryc. 4).
Wody podziemne stanowi¹ g³ówne Ÿród³o zaopatrzenia £owicza, Rawy Mazowieckiej, Skierniewic, Sochaczewa i ¯yrardowa. Stosowane s¹ te¿ do nawodnieñ upraw (region kut-nowski — Góra œw. Ma³gorzaty oraz okolice Sochaczewa).
Na obszarze by³ego województwa wydzielono piêæ G³ównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP): 215A, 226, 227, 403, 404. Wyznaczone zosta³y obszary najwy¿szej ochrony (ONO) i obszary wysokiej ochrony (OWO). Spe-cjalnej ochrony wymagaj¹ obszary pó³nocno-wschodnie (rejon Sochaczewa), gdzie poziomy wodonoœne nie s¹ izolo-wane od zanieczyszczeñ powierzchniowych i gdzie w wyni-ku nadmiernej eksploatacji utworzy³y siê leje depresyjne.
Wody mineralne i termalne stwierdzono w 15 otwo-rach wiertniczych na ca³ym obszarze by³ego woj.
skiernie-wickiego. G³ówne znaczenie maj¹ wody
chlorkowo-sodowe o temp. 20–40oC, a nawet 60oC (w
otworze w Skierniewicach nawiercono wodê o temp. ok.
70oC). Podobne wody nawiercono w rejonie ¯yrardowa. W
Mszczonowie natomiast nawiercono s³odkie wody termal-ne, maj¹ce byæ podstaw¹ budowanego tu Aqua Parku. Zak³ady geotermalne maj¹ powstaæ w Skierniewicach, a w dalszej przysz³oœci w Sochaczewie, £owiczu i ¯yrardowie.
Alternatywne Ÿród³a energii
Energia wiatru. Obszar by³ego woj. skierniewickiego
nale¿y do regionów „uprzywilejowanych” pod wzglêdem zasobów energii wiatru. Wiatraki winny byæ zlokalizowa-ne przede wszystkich na obszarach cennych przyrodniczo, bez aglomeracji. Przewiduje siê budowê wiatraków w rejo-nie Mszczonowa, które w przysz³oœci ma byæ miastem eko-logicznym. Projektuje siê budowê piêciu polskich elektrowni wiatrowych o mocy 160 kW ka¿da, zasi-laj¹cych ciep³owniê geotermaln¹.
Energia s³oneczna. Ca³oroczne napromieniowanie
s³oneczne w by³ym woj. skierniewickim jest wysokie
(1056 kWh/m2). Mog¹ byæ zastosowane kolektory
nisko-temperaturowe, p³askie (z p³yt¹ metalow¹). Kolektory te mog³yby znaleŸæ zastosowanie do ogrzewania szklarni, gruntu pod uprawami warzywniczymi lub suszarek tunelo-wych. Istnieje te¿ mo¿liwoœæ przetwarzania energii s³onecznej w pr¹d elektryczny dla lokalnych potrzeb.
Energia biomasy i biogazu. W by³ym woj.
skiernie-wickim 6 du¿ych ferm mlecznych oraz 29 ferm trzody chlewnej spe³nia warunki op³acalnoœci dla budowy bioga-zowni. Biogaz mo¿na te¿ uzyskiwaæ z 4 du¿ych sk³ado-wisk odpadów. Realne jest te¿ pozyskiwanie energii
cieplnej ze spalania biomasy (s³oma, odpady drzewne). Na 46 gmin by³ego woj. skierniewickiego mo¿liwoœæ pozyski-wania energii cieplnej ze s³omy wystêpuje w 34. Najgorsze mo¿liwoœci pod tym wzglêdem maj¹ czêœæ centralna i zachodnia województwa.
Ekologizacja rolnictwa. By³e woj. skierniewickie ma
dogodne warunki dla rozwoju rolnictwa ekologicznego. Dotyczy to szczególnie obszaru centralnego wokó³ Bolimow-skiego Parku Krajobrazowego (gmina Puszcza Mariañska, nastêpnie Kowiesy, Mszczonów, Sadkowice, Bia³a Rawska). W 1998 r. na tym terenie funkcjonowa³o tylko 7 gospodarstw posiadaj¹cych atest Stowarzyszenia Producentów ¯ywnoœci Metodami Ekologicznym EKOLAND. Niezbêdne by³oby organizowanie szkoleñ, kursów i doradztwa rolniczego.
Ekologizacja leœnictwa. W rejonie skierniewickim
podej-mowane s¹ dzia³ania w kierunku odtworzenia lasów natu-ralnych. Unika siê stosowania zrêbów zupe³nych, preferuje siê naturalne odnowienie lasu i wzbogacenie sk³adu gatun-kowego. Jest to obszar o ma³ej lesistoœci 5–15% (œrednia krajowa 27%). Program zwiêkszenia lesistoœci zaakcepto-wa³y 22 gminy. W latach 2000–2020 ma byæ zalesione 13,3 tys. ha (rocznie ok. 665 ha).
W Rogowie znajduje siê Leœny Zak³ad Doœwiadczalny SGGW posiadaj¹cy arboretum i alpinarium.
W przysz³oœci wskazane by³oby premiowanie zalesieñ i zadrzewieñ na podstawie kryteriów iloœciowych i jako-œciowych. Nale¿y eliminowaæ nawo¿enie mineralne drze-wostanów i upraw leœnych. Lasy skierniewickie winny w coraz wiêkszym stopniu pe³niæ funkcjê rekreacyjno-tury-styczn¹.
Rozwój warzywnictwa. Region skierniewicki ma szeroko
rozbudowane tradycje warzywnicze zwi¹zane z Instytutem Warzywnictwa. W 1996 r. by³e woj. skierniewickie zajmo-wa³o w kraju: drugie miejsce w produkcji pomidorów polo-wych i trzecie miejsce w produkcji ogórków. Na du¿¹ skalê uprawia siê ponadto cebulê, kapustê, marchew, kalafior, burak æwik³owy.
Ograniczeniem tej produkcji s¹ niedobory wody. Zapo-trzebowanie na wodê do nawodnieñ mo¿na szacowaæ na
6–9 mln m3w sezonie wegetacyjnym. Obecnie funkcjonuje
tylko 11 deszczowni na powierzchni 330 ha (ca³y obszar upraw wynosi 6000 ha). Przysz³oœæ nale¿y do nawadniania kropelkowego (szczególnie do pomidorów). Potrzebna jest te¿ budowa ma³ych zbiorników wodnych zasilanych cieka-mi otwartycieka-mi. Wymaga to jednak poprawy stanu czystoœci wód p³yn¹cych.
Po za³amaniu siê w 1989 r. produkcji warzyw w szklar-niach, tunelach i inspektach obserwuje siê powolny wzrost produkcji od 1995 r. Szacuje siê, ¿e funkcjonuje 380 gospodarstw warzywniczych stosuj¹cych produkcjê pod os³onami. Kilkanaœcie gospodarstw ma szklarnie o ³¹cznej powierzchni 13,5 ha. By³e woj. skierniewickie charaktery-zuje siê stosunkowo ma³¹ produkcj¹ spod os³on.
W rozwoju warzywnictwa istotn¹ rolê spe³nia przecho-walnictwo. Na terenie by³ego województwa funkcjonuj¹
233 obiekty o ³¹cznej kubaturze ok. 214 tys. m3. Udzia³
komór ch³odniczych (dla warzyw) wynosi tylko 20% (3600 t). S¹ to jednak przewa¿nie obiekty stare o du¿ych stratach cieplnych. Szacuje siê, istnieje potrzeba wybudo-wania nowych przechowalni jab³ek i ch³odni warzyw o pojemnoœci 20–25 tys. t.
By³e woj. skierniewickie ma du¿y potencja³ przetwór-czy produktów warzywnych. W 1999 r. dzia³a³o 25
zak³adów przetwórstwa owocowo-warzywnego zatrud-niaj¹cych ok. 1 tys. osób (5,4% przerobu krajowego). Wielkoœæ rocznego skupu owoców i warzyw ocenia siê na 100 tys. t. Roczna produkcja przetworów owocowo-wa-rzywnych osi¹gnê³a w 1995 r. 95 tys. t, co stanowi³o 8,5% produkcji krajowej. Ponad 90% produkcji skupione jest w dwóch zak³adach: Hortex w Skierniewicach i Agros w £owiczu. Zak³ady te skupuj¹ równie¿ owoce i warzywa spo-za regionu skierniewickiego. Wskazuje to na du¿e mo¿liwo-œci dalszego rozwoju przetwórstwa owocowo-warzywnego.
Intensyfikacja produkcji warzyw wi¹¿e siê z mo¿liwo-œciami wykorzystania ciep³a geotermalnego w sezonie wiosenno-letnim (pozagrzewczym). Rozwój produkcji warzyw powinien iœæ nie tyle w kierunku zwiêkszenia powierzchni upraw, a w kierunku zwiêkszenia wydajnoœci produkcyjnych. Potrzebne jest powstanie organizacji pro-ducentów dla uzyskania lepszych warunków w kontrakta-cji i skupie warzyw.
Rozwój sadownictwa i kwiaciarstwa. Region
skiernie-wicki ma bogate tradycje sadownicze zwi¹zane z Instytu-tem Sadownictwa i Kwiaciarstwa. W regionie tym jest 2,7 mln jab³oni (wobec 59 mln w skali kraju), 745 tys. wiœni, 290 tys. œliwek i 128 tys. czereœni. Zbierane tu plony s¹ szczególnie wysokie dla wiœni, czereœni i œliwek. Wskazuje to na dogodne warunki glebowo-klimatyczne. Spoœród owoców jagodowych uprawiane s¹ przede wszystkim tru-skawki, nastêpnie maliny i czarna porzeczka. Zbiory czar-nej porzeczki s¹ wiêksze ni¿ w ca³ym kraju, gdy¿ jest ona mniej wra¿liwa na niedobory wody.
W ostatnich latach nast¹pi³y liczne nasadzenia drzew i krzewów owocowych. Mo¿na siê wiêc spodziewaæ wzrostu produkcji. Potrzebne s¹ nowe nasadzenia plantacji truskawek w kierunku owoców konsumpcyjnych, a nie przemys³owych.
W Skierniewicach mo¿na liczyæ na rozwój produkcji owo-ców i roœlin ozdobnych pod os³onami z wykorzystaniem ciep³a geotermalnego. Podgrzewanie geotermalne mo¿e umo¿liwiæ produkcjê truskawek i malin w cyklu wiosennym i jesiennym. Rozwój produkcji roœlin ozdobnych mo¿e dotyczyæ: poinsecji (gwiazda betlejemska), z³ocieni, ró¿ szklarniowych.
Niezbêdne jest stworzenie silnych organizacji produ-cenckich, podobnych do dzia³aj¹cych we Wspólnocie Europejskiej. Potrzebny jest system dotacji i zwolnieñ podatkowych, np. na okres 3 lat. Potrzebna jest organizacja grup marketingowych producentów truskawek (kooperaty-wy truskawkowe).
Rozwój pszczelarstwa. W by³ym woj. skierniewickim
naliczono 8,5 tys. rodzin pszczelich (w Polsce 1 mln) w 497 pasiekach. Tylko 2,1 rodziny pszczelej przypada na 100 ha u¿ytków rolnych, czyli jest o po³owê mniejsze ni¿ w krajach UE. Roczne spo¿ycie miodu wynosi 0,3 kg/miesz-kañca i te¿ jest o po³owê mniejsze ni¿ w UE. Ocenia siê, ¿e w okresie kwitnienia sadów i rzepaku zapotrzebowanie na zapylenie pokrywane jest tylko w 18%. Dotyczy to szcze-gólnie gmin: G³uchów, Je¿ów, Godzinów.
Rozwój pszczelarstwa jest konieczny z uwagi na kon-centracjê upraw ogrodniczych wymagaj¹cych zapylania. Potrzebne jest zwiêkszenie liczby rodzin pszczelich (do 12 tys.), a tak¿e œredniej wielkoœci pasieki. Potrzebne s¹ nowe rodzaje uli (wielkopolski, wielokorpusowy), odpowia-daj¹ce aktualnej normie, oraz gospodarka wêdrowna. Za celowe uwa¿a siê szersze wprowadzenie rasy krainskiej i wykorzystanie przy zapylaniu pszczó³ samotnic Osmia rufa.
Niezbêdne jest dobrze zorganizowane doradztwo Potrzebny jest system subwencjonowania pszczelarstwa w wysokoœci 270 tys. z³otych rocznie.
Rozwój turystyki. Najwiêksze walory przyrodnicze dla
rozwoju turystyki maj¹ Wzniesienia £ódzkie, Wysoczyzna Rawska oraz Bolimowski Park Krajobrazowy. Kolejnym atu-tem s¹ zabytki kulturowe, tradycje historyczne i folklory-styczne (Ksiêstwo £owickie) w postaci muzeów, skansenów, izb regionalnych, galerii. Dotyczy to szczególnie Ksiê¿aków £owickich i zabytków architektonicznych: Nieborów, Arka-dia, Walewice, ¯elazowa Wola, Boguszyce, Radziejowice itp. W regionie tym s¹ znaczne mo¿liwoœci rozwoju tury-styki rowerowej, kajakarstwa, jeŸdziectwa, wêdkarstwa, a tak¿e turystyki religijnej (Szymanów, Niepokalanów). Przysz³oœæ nale¿y do turystyki kongresowej, biznesowej pomiêdzy aglomeracjami warszawsk¹ i ³ódzk¹. W celu rozwoju tych form niezbêdne s¹ du¿e inwestycje: hotele — centra kongresowe nastawione na krajowego i zagranicz-nego klienta. Dotyczy to szczególnie £owicza i zaplecza dla projektowane miêdzynarodowego portu lotniczego w Kwasowcu.
Obecna baza noclegowa (46 obiektów z 2600 miejsca-mi noclegowymiejsca-mi) jest zbyt ma³a i nie zapewnia szerokiego wachlarza us³ug. Jednak ju¿ obecnie po³owê goœci stano-wi¹ cudzoziemcy. Wskazuje to na wielkie mo¿liwoœci roz-woju us³ug hotelarskich i turystycznych.
Rozwój lecznictwa uzdrowiskowego. Mo¿liwoœci
rozwo-ju lecznictwa uzdrowiskowego wi¹¿¹ siê przede wszyst-kim z wodami geotermalnymi. Do wykorzystania s¹ tu wody s³odkie i solanki chlorkowe. Dla celów rekreacyj-nych buduje siê ju¿ Aqua Park w Mszczonowie, w którym bêd¹ wykorzystane s³odkie wody termalne. Solanki chlor-kowe (podobne jak w Konstancinie) mog¹ byæ podstaw¹ rozwoju balneologii. Dotyczy to szczególnie skierniewic, a w przysz³oœci £owicza, Sochaczewa i ¯yrardowa.
Zwalczanie bezrobocia. Poziom bezrobocia w 1998 r.
wynosi³ 7,9% (dla kraju 10,4%). Blisko po³owa bezrobot-nych mieszka na wsi. Ograniczenie bezrobocia mo¿e nast¹piæ poprzez: podnoszenie poziomu wykszta³cenia, rozwój przetwórstwa rolno-spo¿ywczego, rozwój us³ug turystycznych (agroturystyka), rozwój pszczelarstwa.
Uwarunkowania zewnêtrzne
Dawne woj. skierniewickie jest w tej nietypowej sytu-acji, ¿e problematyka jego przysz³ego rozwoju zale¿y w decyduj¹cy sposób od uwarunkowañ zewnêtrznych. Doty-czy to pytania, w jakim kierunku i w jaki sposób bêd¹ siê rozwijaæ aglomeracje Warszawy i £odzi. Region skiernie-wicki po³o¿ony pomiêdzy tymi dwoma aglomeracjami bêdzie kszta³towany w zale¿noœci od tego, jak rozwin¹ siê procesy urbanizacyjne ³¹cz¹ce obie aglomeracje.
Obecnie brak jest dalekosiê¿nych wizji rozwoju Warsza-wy i £odzi. Dotyczy to szczególnie takich problemów jak:
kierunki i sposób rozwoju urbanizacji podmiejskiej (pasmowy, skupiony, rozproszony),
przebieg przysz³ych rozwi¹zañ komunikacyjnych (lotni-ska, autostrady, TGV),
formy rozwoju terenów rekreacyjno-uzdrowiskowych, ochrona dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego.
Dawne woj. skierniewickie reprezentuje strefê pomo-stow¹, w której za wiod¹ce mo¿na uznaæ funkcje: komuni-kacyjne, rekreacyjne, osiedleñcze, edukacyjno-kongresowe.
Dlatego te¿ okreœlenie kierunków rozwoju bez ogólnej kon-cepcji przysz³ej megaaglomeracji £ódŸ–Warszawa jest bar-dzo utrudnione.
S¹ dwa kluczowe problemy, które bêd¹ decydowa³y o kierunkach rozwoju regionu:
1. Czy powstanie wielkie miêdzynarodowe lotnisko w Kwa-sowcu obs³uguj¹ce w przysz³oœci £ódŸ i Warszawê?
2. Po jakim torze przeprowadzona bêdzie autostrada A2 i linia szybkiej kolei (TGV) — wariant pó³nocny wed³ug dotych-czasowych planów, czy te¿ wariant po³udniowy przez Kwaso-wiec.
Wariant z lotniskiem w Kwasowcu ³¹cznie z auto-strad¹ i lini¹ TGV. Oznacza to aktywizacjê po³udniowej
czê-œci regionu (Domosin, Lipce Rejmontowskie, Godzinów, Nowy Kawêczyn, Kowiesy, Mszczonów, ¯abia Wola) oraz uratowanie wartoœci przyrodniczych Bolimowskiego Parku Krajobrazowego, gdzie mo¿e nast¹piæ rozwój funkcji tury-styczno-rekreacyjnych. Stworzy³oby to wizjê harmonijnego rozwoju ca³ego regionu.
Wariant budowy autostrady i TGV zgodnie z dotychczasowymi planami.
Oznacza to powa¿n¹ degradacjê Bolimow-skiego Parku Krajobrazowego. Przysz³e
pro-cesy urbanizacyjne doprowadz¹ do
powstania pasmowej strefy zurbanizowanej na linii £ódŸ–Stryków–Nieborów–Wiskit-ki-Baranów. Oznaczaæ to bêdzie dalsze zniszczenie najcenniejszej strefy przyrodni-czej regionu — Bolimowskiego Parku Kra-jobrazowego. Ograniczy te¿ rozwój funkcji turystyczno-rekreacyjnych.
Wybór jednego z tych dwóch warian-tów ma wiêc podstawowe znaczenie. Niepokoj¹ce jest to, ¿e po zmianie granic administracyjnych zabrak³o gospodarza dla regionu skierniewickiego. Kluczowe urzêdy przenios³y siê do woj. mazowiec-kiego i ³ódzmazowiec-kiego. Pozosta³y pytania o lokalizacjê przysz³ego lotniska i prze-bieg trasy A2. Oba te problemy s¹ trudne do rozwi¹zania. Niepokoi brak szerszych studiów urbanistyczno-przestrzennych dla obszaru pomiêdzy £odzi¹ a War-szaw¹. Koncepcja J. Damiêckiego popie-raj¹ca po³udniowy wariant A2 i budowê lotniska w Kwasowcu nie znajduje, nie-stety, szerszego zrozumienia.
Kluczowe problemy ekorozwojowe dla ³ódzkiej czêœci by³ego
wojewódz-twa skierniewickiego
£ódzka czêœæ by³ego woj. skiernie-wickiego obejmuje powiaty: Brzeziny, £owicz, Rawa Mazowiecka i Skiernie-wice. Z punktu widzenia opracowywanej obecnie strategii rozwoju województwa ³ódzkiego mo¿na wyró¿niæ cztery klu-czowe problemy.
1. Zachowanie i wzmocnienie
naj-cenniejszych struktur przyrodniczych.
Z punktu widzenia przyrodniczego na obszarze tym wystêpuj¹:
— krajowy obszar wêz³owy w europej-skiej sieci ekologicznej ECONET obej-muj¹cy Bolimowski Park Krajobrazowy wraz z otulin¹,
— wschodnia czêœæ Parku Krajobrazowego Wyniesienia £ódzkie,
— krajowy korytarz ekologiczny rzeki Bzury zawieraj¹cy trzy ostoje przyrodnicze (nr 269a, 284, 274) (ryc. 1),
— krajowy korytarz ekologiczny rzeki Rawki zawieraj¹cy ostoje nr 300, przechodz¹cy przez Bolimowski Park Krajobrazo-wy — ostoja nr 288,
— regionalny korytarz ekologiczny rzeki Mroga, ostoja nr 283.
Wymienione struktury przyrodnicze stanowi¹ czêœæ dwóch pierœcieni przyrodniczych (bli¿szego i dalszego) otaczaj¹cych £ódŸ od pó³nocy i wschodu. Pierœcienie te spe³niaj¹ funkcjê odnowy si³ cz³owieka dla aglomeracji ³ódzkiej. Tu koncentruj¹ siê formy wypoczynku codzien-nego (pierœcieñ bli¿szy) oraz weekendowego i pobytowego (oœrodki wypoczynkowe, domki letniskowe).
Szczególne znaczenie ma Bolimowski Park Krajobra-zowy ze wzglêdu na swe wybitne wartoœci przyrodnicze w s¹siedztwie wysokiej rangi obiektów kulturowych (Niebo-A. Zagro¿enia:
Ascenzyjne zasolenie g³êbszych poziomów wód podziemnych: stwierdzone przypuszczalne
Antropopresyjne zanieczyszczenie wód podziemnych - stwierdzone i przypuszczalne
Obszary deficytowe wód podziemnych – ograniczone zasoby i/lub zbyt intensywne ich zagospodarowanie
B. Perspektywy:
Rezerwy zasobów zwyk³ych (pitnych) wód podziemnych – mo¿liwoœæ intensywniejszej eksploatacji wskazanych (Q, J) piêter wodonoœnych
Obszary perspektywiczne dla u¿ytkowania wód termalnych i mineralnych do celów: — balneologicznych i rekreacyjnych z utworów:
kredy dolnej jury dolnej
— grzewczych – temperatura ponad 60°C, a tak¿e balneologicznych i rekreacyjnych z utworów
jury dolnej
Ryc. 4. Strategia zagospodarowania i ochrony wód podziemnych wg B. Paczyñskiego
rów, Arkadia, £owicz). Ochrona Bolimowskiego Parku
Krajobrazowego, zgodnie z opracowanym Planem ochro
-ny... , jest kluczowym zadaniem dla strategii rozwoju woje-wództwa ³ódzkiego.
2. Rozwój sadownictwa i warzywnictwa. Region
skierniewicki ma stare tradycje upraw sadowniczych (gmi-ny Kowiesy, Bia³a Rawska, Sadkowice) oraz sadownictwa i warzywnictwa (gminy Zduny, £owicz, Chaœno, Kocie-rzew Po³udnie i Bielawy). Rozwój tych dzia³ów gospodar-ki w znacznej mierze jest uzale¿niony od zorganizowania odpowiedniego systemu kontraktacji upraw oraz przetwór-stwa owocowo-warzywnego. Ze wzglêdu na warunki gle-bowe i klimatyczne s¹ tu mo¿liwoœci rozwoju du¿ego zag³êbia owocowo-warzywnego.
3. Rozwój ³owickiego oœrodka kulturowego. Rejon £owicza (dawne Ksiêstwo £owickie) stanowi wartoœci kulturowe o randze miêdzynarodowej. Zachowane ele-menty etnograficzne (budownictwo, zdobnictwo, strój, ¿ywe tradycje regionalne, np. palmy wielkanocne) nale¿¹ do najcenniejszych elementów dziedzictwa kulturowego Polski. Dlatego te¿ £owicz powinien staæ siê oœrodkiem muzealnym i edukacyjnym, ale jednoczeœnie centrum
hotelowo-kongresowym obs³uguj¹cym aglomeracje
³ódzk¹ i warszawsk¹. Nale¿a³oby opracowaæ wieloletni program rewaloryzacji centrum £owicza (np. odbudowa zamku), budowy centrum hotelowo-kongresowego oraz aktywizacji lokalnych tradycji ludowych. Po³o¿enie £owi-cza w pobli¿u miêdzynarodowego portu lotniczego w Kwasowcu i Bolimowskiego Parku Krajobrazowego umo-¿liwia stworzenie tu wa¿nego centrum wypoczynkowo-tu-rystyczno-kongresowego.
4. Rozbudowa struktury komunikacyjnej.
Realiza-cja dwóch pierwszych postulatów zale¿y w du¿ej mierze od trzech kluczowych inwestycji komunikacyjnych:
— budowy du¿ego miêdzynarodowego portu lotniczego w Kwasowcu dla obs³ugi £odzi i Warszawy,
— przeprowadzenie autostrady A2 wariantem po³udniowym (przez Górê Kalwariê) w pobli¿u projektowanego lotniska,
— przeprowadzenie szybkiej kolei TGV wariantem po³udniowym przez œrodek portu lotniczego w Kwasowcu (zgod-nie z wizj¹ J. Damiêckiego).
Przedstawiona koncepcja jest zagro¿ona dotychczaso-wymi projektami poprowadzenia autostrady A2 i kolei TGV wariantem pó³nocnym przez Bolimowski Park Kra-jobrazowy. Projekty te doprowadz¹ do znacznej degradacji
wartoœci przyrodniczych Bolimowskiego Parku Krajobra-zowego oraz zagro¿¹ klimatowi akustycznemu Nieborowa i Arkadii. Nie nast¹pi równie¿ aktywizacja gospodarcza obszaru na linii Domosin–Byczki–Stara Rawa–Kowie-sy–Mszczonów.
Kluczowe problemy ekorozwojowe dla mazowieckiej czêœci by³ego województwa skierniewickiego
Mazowiecka czêœæ by³ego woj. skierniewickiego obej-muje powiaty Sochaczew i ¯yrardów. Z punktu widzenia opracowywanej obecnie strategii rozwoju województwa mazowieckiego mo¿na wyró¿niæ cztery kluczowe problemy. 1. Zachowanie i wzmocnienie najcenniejszych
struktur przyrodniczych. Z punktu widzenia
przyrodni-czego na obszarze tym wystêpuj¹:
— krajowy obszar wêz³owy europejskiej sieci ekologicznej ECONET, obejmuj¹cy czêœæ Bolimowskiego Parku Krajobrazo-wego wraz z otulin¹ po³o¿ony w gminie Wiskitki i Puszcza Mariañska,
— czêœæ europejskiego obszaru wêz³owego europejskiej sie-ci ekologicznej ECONET, obejmuj¹cego dolinê Wis³y w gminie M³odzieszyn,
— czêœæ projektowanego parku krajobrazowego Wyniesienie Mszczonowskie w gminie ¯abia Wola,
— krajowy korytarz ekologiczny rzeki Bzury zawieraj¹cy ostoje przyrodnicze nr 288.
Wymienione strefy przyrodnicze wchodz¹ w sk³ad „zielonego pierœcienia” Warszawy, ³¹cznie z Kampinoskim Parkiem Narodowym oraz Parkami Krajobrazowymi Chojnowskim i Mazowieckim. „Zielony pierœcieñ” ma za zadanie stworzenie warunków dla odnowy si³ cz³owieka w formie pobytu codziennego, weekendowego i sta³ego dla mieszkañców aglomeracji warszawskiej. Omawiana czêœæ „zielonego pierœcienia”, jako po³o¿ona nieco dalej od cen-trum Warszawy, jest predestynowana do rozwoju funkcji turystycznych oraz pobytowych (domy letnie).
Atrakcyjnoœæ tej strefy wzroœnie niepomiernie po wybudowaniu Aqua Parku w Mszczonowie. Wykorzysta-nie wód termalnych w Mszczonowie, a w przysz³oœci w ¯yrardowie i Sochaczewie kreuje ten obszar jako powa¿ne zag³êbie rekreacyjne zarówno dla aglomeracji warszaw-skiej, jak i ³ódzkiej. Z tego wzglêdu program przyrodni-czo-rekreacyjny nale¿y uznaæ za wiod¹cy dla tej strefy.
2. Rozwój gospodarki wodnej. Omawiany obszar posiada trzy walory w zakresie zasobów wody:
— wody podziemne s³odkie ter-malne zagospodarowywane obecnie w Mszczonowie (Aqua Park),
— powa¿ne zasoby s³odkich wód podziemnych w rejonie Bia³a Raw-ska-Sadkowice, a zwi¹zane z piêtra-mi wodonoœnypiêtra-mi czwartorzêdu i jury, — obszar Ÿródliskowy (Pisia, Utrata, Jeziorka, Zimna Woda, Mro-wa) zasilaj¹cy wiele cieków sp³ywaj¹cych z Wyniesienia Mszczo-nowskiego (gmina ¯abia Wola).
Opisane walory wskazuj¹ na koniecznoœæ opracowania szcze-Stryków Milanówek woj. ³ódzkie woj. mazowieckie N ar e w W is ³ a V-B A-2 V-B V-B Konstantynopol Kijów KownoHelsinki Moskwa Berlin B u g strefa ekonomiczna Lotnisko Wrona P.K. Lasy chojnowskie Skierniewice Kompina Kwasowiec Pilawa ¯uków Konotopa Karpin Za³uski Tarczyn Dêbe Wlk. ¯yrardów Mszczonów P³oñsk Wyszogród Wyszków Piaseczno Otwock Góra Kalwaria Garwolin Miñsk Maz. Grójec Wo³omin wa r i an t pó ³ n oc n y Kampinowski PN Bolimowski P.K. w a r i a p n t y o³ u d ni o w
rz¹dowy projekt autostrady g³ówny wjazd do Warszawy z A-2 parki narodowe i krajobrazowe proponowana trasa autostrad przysz³oœciowa obwodnica Warszawy obszar zurbanizowany
g³ówne istniej¹ce szosy
proponowane du¿e wêz³y komunikacyjne granice województw
P.K. Mazowiecki P³ock
G³owno
£owicz Grodzisk Maz.
Sochaczew £ódŸ P.K. Wypiêtrzeñ £ódzkich A-2 A-2 A -1 A-1 W i s ³ a ¬
Ryc. 5. Autorska koncepcja wêz³a
gó³owego programu ochrony zasobów wodnych na tym terenie. Szczególnie wa¿ne jest oczyszczenie wód Rawki i Bzury, tak aby mog³y one pe³niæ funkcjê rekreacyjn¹.
Jednoczeœnie potrzebne s¹ dzia³ania na rzecz wzmocnie-nia istniej¹cego systemu wód powierzchniowych poprzez realizacjê szeroko zakrojonego programu ma³ej retencji.
Realizacja wymienionych za³o¿eñ mo¿e doprowadziæ do stworzenia obszaru bogatego w ró¿norodne zasoby wodne. By³by to obszar wyró¿niaj¹cy siê korzystnie poœród innych rejonów Mazowsza.
3. Rozwój warzywnictwa i sadownictwa. Uprawy sadownicze i warzywne s¹ rozwiniête w trzech gminach: M³odzieszyn, Rybno i Mszczonów. Wzmocnienie systemu wodnego mo¿e stworzyæ warunki dla znacznie szerszego rozwoju sadownictwa i warzywnictwa. Istniej¹ te¿ mo¿li-woœci wykorzystania wód termalnych do przyspieszenia wegetacji wiosennych upraw warzywniczych. Dalszy roz-wój przemys³u rolno-przetwórczego mo¿e doprowadziæ do powstania w tym regionie powa¿nego zag³êbia owoco-wo-warzywnego.
4. Rozbudowa struktury komunikacyjnej. Kierunek rozwoju omawianego obszaru zale¿y od przysz³oœciowych rozwi¹zañ komunikacyjnych. Obecnie aglomeracje war-szawska i ³ódzka po³¹czone s¹ lini¹ kolejow¹ przechodz¹c¹ przez ¯yrardów, Bolimowski Park Krajobrazowy i Skier-niewice. Oœ ta wyznacza rozwój pasmowej urbanizacji ukszta³towanej ju¿ dobrze na odcinku Warszawa–¯yrar-dów. Dalsze wzmacnianie komunikacyjne tej osi musi doprowadziæ do zdegradowania wartoœci przyrodniczych Bolimowskiego Parku Krajobrazowego.
W tym kierunku, niestety, posz³y plany poprowadzenia autostrady A2 na odcinku Stryków–Warszawa. Planowana autostrada przecina dodatkowo Bolimowski Park Krajo-brazowy i zbli¿a siê niebezpiecznie do zespo³u pa³aco-wo-muzealnego w Nieborowie.
Dodatkowym zagro¿eniem dla Bolimowskiego Parku Krajobrazowego jest projekt poprowadzenia szybkiej kolei TGV w pobli¿u autostrady i równie¿ przez Bolimowski Park Krajobrazowy.
Projekty te doprowadz¹ w przysz³oœci do utworzenia
siê zurbanizowanego pasma ³¹cz¹cego Warszawê z
£odzi¹. Konsekwencj¹ bêdzie zdegradowanie przyrodni-czej strefy oddziel¹cej jeszcze aglomeracjê warszawsk¹ od ³ódzkiej. Aby nie dopuœciæ do przerwania „Zielonego pie-rœcienia”, konieczne jest inne poprowadzenie autostrady A2 i kolei TGV.
Zamiast wzmacniaæ silnie zurbanizowane ju¿ pasmo £ódŸ–Skierniewice–Warszawa, proponuje siê aktywizacjê terenów le¿¹cych bardziej na po³udnie, wzd³u¿ osi drugie-go wariantu autostrady Stryków–Mszczonów–Góra Kal-waria–Ko³biel. Region ten rozwija siê bardzo s³abo na skutek centralizacji zbyt wielu funkcji gospodarczych w Warszawie, a œciœlej w gminie Centrum. Z tego wzglêdu powsta³ zwi¹zek gmin domagaj¹cych siê przeprowadzenia autostrady A2 na po³udnie od Warszawy przez Górê Kal-wariê. By³by to fragment wielkiej autostradowej
obwodni-cy Warszawy, która mo¿e rozwi¹zaæ problemy
nadmiernego ruchu samochodowego w stolicy oraz zakty-wizowaæ rozwój regionalny wielu miejscowoœci w woj. mazowieckim (ryc. 5).
Po³udniowy wariant autostrady przechodzi³by przez projektowane wielkie miêdzynarodowe lotnisko w Kwa-sowcu, na po³udnie od Skierniewic, a które obs³ugiwa³oby aglomeracje warszawsk¹ i ³ódzk¹. Zgodnie z wizj¹ J. Damiêckiego przez œrodek lotniska przechodzi³aby kolej TGV dowo¿¹ca pasa¿erów do centrum Warszawy i £odzi.
W pobli¿u lotniska w Kwasowcu rozwija³aby siê strefa przyrodniczo-rekreacyjna (Bolimowski Park Krajobrazo-wy, Aqua Park w Mszczonowie).
Podjêcie decyzji o przebiegu autostrady A2 ma wiêc kluczowe znaczenie dla przysz³oœci omawianego obszaru. Nale¿y wyraziæ g³êbokie zaniepokojenie faktem, ¿e po³udniowy wariant A2 przez Mszczonów i Górê Kalwariê nie jest ostatnio brany pod uwagê w dyskusjach w sprawie usytuowania tej tak wa¿nej inwestycji drogowej. Os³ab³y te¿ rozwa¿ania w sprawie lokalizacji przysz³ego du¿ego portu lotniczego dla obs³ugi Warszawy i £odzi.
Mo¿liwoœci wykorzystania opracowania
Ekorozwojowe opracowanie wykonane dla by³ego woj. skierniewickiego zosta³o przygotowane do druku. Publikacja ta ma dotrzeæ do administracji rz¹dowej, samorz¹dowej, rad-nych, organizacji spo³eczrad-nych, szkó³ oraz mieszkañców ziemi skierniewickiej. Ma ona kszta³towaæ sposób myœlenia zgodny z za³o¿eniami zrównowa¿onego rozwoju (ekorozwoju).
W pierwszym rzêdzie mo¿e byæ wykorzystana przy tworzeniu strategii rozwoju woj. ³ódzkiego i mazowieckie-go. Z tego te¿ wzglêdu opracowanie to by³o prezentowane na seminariach roboczych w £odzi 18.11.99 r. i w Dêbem 29.11.99 r.
W drugim etapie opracowanie mo¿e byæ pomocne przy powstawaniu powiatowych Programów ochrony œrodowiska i zrównowa¿onego rozwoju. Wyniki opracowania odnosz¹ siê do uk³adów powiatów i gmin, tak aby mog³y byæ wprost wykorzystane przez lokalne samorz¹dy terytorialne.
W trzecim etapie wykorzystaæ je mog¹ gminy. Dotyczy to szczególnie tych gmin, które nie przyst¹pi³y jeszcze do opracowywania Studium uwarunkowañ i kierunków zago-spodarowania. Na omawianym terenie wiêkszoœæ gmin nie przyst¹pi³a jeszcze do opracowania studium.
Wa¿n¹ rzecz¹ jest, aby opracowanie mog³o dotrzeæ do szkó³ œrednich i wy¿szych. Szko³y wy¿sze funkcjonuj¹ ju¿ w Skierniewicach i £owiczu. Znajomoœæ problematyki zie-mi ojczystej jest podstawowym elementem demokracji obywatelskiej.
Literatura
DYDUCH-FALNIOWSKAA.,KAZIMIERCZAKOWAR.,MAKOMSKA -JUCHNIEWICZM., PERZANOWSKA-SUCHARSKA J. & ZAJ¥C K. 1999— Ostoje przyrody w Polsce. Inst. Ochr. Przyrody PAN. Kraków. KOZ£OWSKI S. 1993 — Ekorozwój w gminie. Materia³y informacyj-ne do przygotowania programu ekorozwoju gmin. Wyd. Ekon. i Œrod. Warszawa.
KOZ£OWSKI S. (red.) 1999a — Ekorozwój gminy Józefów na Rozto-czu. RW KUL. Lublin.
KOZ£OWSKI S. (red.) 1999b — Ekorozwój gminy Strzy¿ewice. RW KUL. Lublin.
KOZ£OWSKI S. (red.) 1999c — Polityka przestrzennego zagospoda-rowania kraju. [W]: Strategia rozwoju gmin wiejskich na terenach przy-rodniczo cennych. Fundacja Centrum Edukacji Ekolog. Wsi. Krosno. MANECKI A. (red.) 1998 — Strategia zrównowa¿onego rozwoju (ekorozwoju) Karpat w granicach województwa nowos¹deckiego. Inst. Gosp. Sur. Min. i Energi¹ PAN. Kraków.
Polityka i zasady zrównowa¿onego rozwoju w programowaniu strate-gicznym w œwietle projektów i koncepcji przestrzennego zagospodaro-wania kraju, strategii wojewódzkich i wybranych programów sektorowych (projekt z marca 2000). Min. Œrod. Warszawa. II Polityka ekologiczna pañstwa (projekt z lutego 2000). Min. Œrod. Warszawa.
Strategia zrównowa¿onego rozwoju Polski do 2025 roku. Projekt za³o¿eñ z grudnia 1999.