Medycyna Wet. 2007, 63 (11) 1267
Artyku³ przegl¹dowy Review
Systematyka zwierz¹t naczelnych jest sta³ym przed-miotem dyskusji biologów i co jaki czas wprowadza-ne s¹ do niej ró¿wprowadza-ne zmiany i uzupe³nienia. Jednak, bez wiêkszych sporów, sporód opisanych dotychczas 350 gatunków naczelnych, w podrzêdzie ma³p wymienia-ny jest nasz gatunek ludzki (11). wiadczy to o bardzo bliskim pokrewieñstwie cz³owieka z innymi naczel-nymi. Pokrewieñstwo to sprawia, ¿e wiele chorób za-kanych zwierz¹t naczelnych stanowi zagro¿enie dla cz³owieka oraz ¿e zakane choroby nêkaj¹ce ludzi mog¹ byæ grone dla ma³p.
W za³¹czniku A do Dyrektywy Rady 92/65/EWG wród chorób podlegaj¹cych obowi¹zkowi zg³aszania wymienione s¹ tylko dwie choroby zakane zwierz¹t naczelnych: ebola i ospa ma³p (2). Problem prze-noszenia przez zwierzêta naczelne chorób zakanych jest jednak znacznie szerszy i dotyczy wiêkszej liczby chorób.
Wirusy DNA
Wirusy Herpes. W pimiennictwie opisano ca³¹ gru-pê ró¿nych herpeswirusów atakuj¹cych poszczególne gatunki naczelnych. U osobników nale¿¹cych do ga-tunków bêd¹cych naturalnym gospodarzem danego wirusa infekcja przebiega zwykle podklinicznie. Wy-st¹pienie ciê¿kich objawów chorobowych (w³¹cznie z przypadkami miertelnymi) zdarza siê, gdy wirus zaatakuje osobnika nale¿¹cego do innego gatunku naczelnych. Wyj¹tkiem od tej ogólnej zasady jest
nie-wielka wra¿liwoæ ma³p cz³ekokszta³tnych na ludzkie herpeswirusy 1, 2 i 3 (5).
Najwiêksze zagro¿enie dla cz³owieka stanowi wi-rus B (Cercopithecinae herpesviwi-rus 1, Herpes simiae, Herpes B). W warunkach naturalnych wystêpuje u ma-kaków, jest roznoszony zwykle w wyniku pogryzieñ lub drog¹ p³ciow¹ (wirusa stwierdza siê w linie, mo-czu, kale i krwi) (16). Choroba najczêciej objawia siê wyst¹pieniem pêcherzyków i ³agodnego owrzodzenia na b³onie luzowej jamy ustnej i narz¹dów p³ciowych. W sporadycznych przypadkach mog¹ mieæ miejsce zaburzenia systemowe (np. wieloogniskowe, mart-wicowe zapalenie w¹troby, krwotoczne, ródmi¹¿szo-we zapalenie p³uc), które mog¹ byæ przyczyn¹ mierci (17).
U ludzi wirus ten wywo³uje pêcherzykowe zapale-nie skóry, zapalezapale-nie naczyñ i wêz³ów ch³onnych, ob-jawy grypopodobne, neurologiczne, pi¹czkê i w oko-³o 70% przypadków powoduje mieræ (5, 14). Zara¿e-nie cz³owieka nastêpuje przez kontakt ze lin¹, wyda-linami, p³ynami tkankowymi lub tkankami zaka¿onych zwierz¹t. Osoby maj¹ce kontakt z makakami oraz ma-teria³em pochodz¹cym od tych ma³p powinny wiêc szczególnie zabezpieczaæ siê przed infekcj¹. Poza stan-dardow¹ odzie¿¹ ochronn¹ zaleca siê stosowanie oku-larów chroni¹cych oczy oraz przestrzeganie rygorów sanitarnych, czystoci pomieszczeñ, wykonywanie bie-¿¹cej dezynfekcji itp. W dostêpnym pimiennictwie opisany zosta³ przypadek miertelnej choroby
pracow-Najwa¿niejsze wirusowe zoonozy
przenoszone przez zwierzêta naczelne
MIROS£AW KALICKI
Miejski Ogród Zoologiczny Wybrze¿a, ul. Karwieñska 3, 80-328 Gdañsk
Kalicki M.
Most important viral zoonoses transmitted by non-human primates Summary
Due to the very close genetic relationship between humans and non-human primates many viral infectious diseases can be transmitted from non-human primates to humans and from humans to other primates. Current procedures in non-human primate husbandry and treatment centers should prevent the transmission of infectious diseases from animals to the working staff. Non-human primates may carry not only the deadly Marburg and Ebola viruses, but also dangerous herpes viruses (B virus), poxviruses (monkey pox), and flavi viruses which need arthropodal vectors and cause hemorrhagic fevers (Yellow fever, Kyasanur Forest disease, Dengue). Non-human primates can also be a reservoir of hepatitis A virus, measles and para-influenza. As in the case of other mammals, apes and monkeys are threatened by rabies, but there is a very small chance of them catching this disease in captivity.
Medycyna Wet. 2007, 63 (11) 1268
nika laboratorium, któremu dosta³ siê do oka materia³ pochodz¹cy od makaka zainfekowanego wirusem B (1).
Poxwirusy. Najbardziej znan¹ chorob¹ jest ospa ma³p. Chorobê wywo³uje Poxvirus simiae. Szczegól-nie wra¿liwe na zachorowaSzczegól-nie s¹ ma³py nale¿¹ce do gatunków makaków, koczkodanów, langurów, rezusów, saimiri i marmoset oraz ma³py cz³ekokszta³tne (3). Choroba rozprzestrzenia siê g³ównie drog¹ oddecho-w¹. Zaka¿enie u ma³p czêsto przebiega bezobjawowo, lub objawia siê gor¹czk¹, obrzêkiem twarzy, wysypk¹ na skórze koñczyn i poladków, a tak¿e zmianami na b³onie luzowej jamy ustnej, gard³a, krtani i oskrzeli. miertelnoæ wynosi od 0,5% u rezusów do 100% u langurów. Ludzie mog¹ zaka¿aæ siê poprzez kontakt z chorymi ma³pami oraz w wyniku zetkniêcia z inny-mi zwierzêtainny-mi maj¹cyinny-mi wczeniej kontakt z chory-mi naczelnychory-mi. Wirus ten mo¿e równie¿ przenosiæ siê z chorego na zdrowego cz³owieka. W 2003 roku ospa ma³p zosta³a zawleczona do USA za porednictwem przywiezionego z Afryki szczura kongijskiego, który nastêpnie zakazi³ w hurtowni zoologicznej pieski pre-riowe, a te z kolei, po sprzeda¿y, zakazi³y swoich no-wych w³acicieli (19). Choroba u ludzi objawia siê bólem g³owy, gor¹czk¹, powiêkszeniem wêz³ów ch³on-nych i niewielk¹ wysypk¹. Proces chorobowy najczê-ciej przebiega ³agodnie i samoistnie ustêpuje. W przy-padku powa¿nych powik³añ mo¿e wystêpowaæ zapa-lenie p³uc, wymioty i biegunka; zejcia miertelne wystêpowaæ mog¹ w oko³o 10-15% powik³anych przy-padków. Ludzie szczepieni przeciwko ospie s¹ odpor-ni na zachorowaodpor-nie (4, 13, 18, 19).
Mniej grone poxwirusy roznoszone przez naczel-ne to wirus yaba (roznosz¹ makaki i pawiany), wirus tanapox (makaki), poxwirus marmoset (marmosety) oraz ludzki wirus miêczaka zakanego (ludzie i szym-pansy). Infekcje spowodowane tymi wirusami powo-duj¹ powstawanie ró¿nego rodzaju ³agodnych zmian skórnych przybieraj¹cych zwykle postaæ guzków, pla-mek, grudek lub innych stanów zapalnych, nie stano-wi¹cych zagro¿enia dla ¿ycia ani chorych zwierz¹t ani ludzi (5, 7).
Wirusy RNA
Flavivirusy powoduj¹ce gor¹czki krwotoczne. ¯ó³ta febra (¿ó³ta gor¹czka). Rezerwuarem s¹ ró¿-ne gatunki ma³p afrykañskich, ale te¿ ma³p Nowego wiata. Wektorem w rozprzestrzenianiu wirusa s¹ ko-mary (g³ównie Aedes aegypti). Choroba u zwierz¹t mo¿e przebiegaæ podklinicznie, ale mo¿e te¿ przybie-raæ formê epizootii i objawiaæ siê ¿ó³taczk¹ wiadcz¹-c¹ o ciê¿kim uszkodzeniu w¹troby (badaniem histo-patologicznym stwierdza siê t³uszczowe zwyrodnienie w¹troby i wieloogniskow¹ martwicê hepatocytów). U ludzi objawia siê wysok¹ gor¹czk¹, dreszczami, bó-lami g³owy i miêni, wymiotami, biegunk¹, krwawie-niem z nosa i jamy ustnej oraz krwawymi wymiotami, a u niektórych chorych mo¿e wystêpowaæ ¿ó³taczka.
Od 5% do 50% przypadków zachorowañ koñczy siê zejciem miertelnym (5, 12).
Choroba lasu Kyasanur. Rezerwuarem wirusa s¹ lutungi i makaki, natomiast wektorem kleszcze. U ma³p obserwuje siê gor¹czkê po³¹czon¹ z bradykar-di¹, krwawienie z nosa, krwawienie wewn¹trz prze-wodu pokarmowego, niedokrwistoæ aplastyczn¹. Mo¿e wyst¹piæ nieropne zapalenie mózgu i rdzenia krêgowego. Ludzie choruj¹ z objawami wysokiej go-r¹czki, bólu g³owy i miêni, bezsennoci, braku ³ak-nienia, sztywnoci karku, drgawek i dezorientacji. Wystêpuje krwawienie z nosa i, w przypadkach koñ-cz¹cych siê zejciem miertelnym, z przewodu pokar-mowego (5, 12).
Denga. Wystêpuj¹cy w czterech serotypach wirus dengi jest najbardziej rozpowszechnionym flaviviru-sem atakuj¹cym ludzi na wiecie. Choroba wystêpuje w tropikalnych rejonach Ameryki Po³udniowej i Azji. Rezerwuarem wirusa s¹ makaki, lutungi oraz cz³owiek. Zarazek przenoszony jest przez komary (g³ównie Aedes aegypti). U ma³p nie obserwuje siê objawów chorobo-wych, stosunkowo czêsto stwierdza siê jedynie dodat-nie miano serologiczne. Zachorowadodat-nie u ludzi prze-biega pod postaci¹ bardzo wysokiej gor¹czki, z silnym bólem g³owy i miêni, biegunk¹ i wymiotami. Choro-ba u ludzi nie objawia siê jako typowa gor¹czka krwo-toczna, gdy¿ nie obserwuje siê krwawieñ. Charakterys-tycznym objawem jest gwa³townie zwiêkszaj¹ca siê przepuszczalnoæ naczyñ w³osowatych powoduj¹c¹ wyciek osocza i zwiêkszanie gêstoci krwi. W niektó-rych przypadkach, jako nastêpstwo tych zmian, obser-wuje siê wyst¹pienie szoku hipowolemicznego (9, 20). Najgroniejsze z poznanych zarazków przenoszo-nych z ma³p na cz³owieka s¹ filowirusy wywo³uj¹ce choroby marburg i ebola.
Marburg. Ta niezwykle niebezpieczna choroba po raz pierwszy stwierdzona zosta³a w 1967 r. w Niem-czech i Jugos³awii u pracowników laboratoriów me-dycznych badaj¹cych materia³ pochodz¹cy od sprowa-dzonych z Ugandy koczkodanów zielonych. U ma³p nie stwierdzono wystêpowania objawów chorobowych. Zaka¿eni ludzie choruj¹ z wysok¹ gor¹czk¹, bólem g³owy i miêni, wymiotami, biegunk¹, krwawieniem z nosa i przewodu pokarmowego. Od 25% do 100% chorych umiera. Okresowo notuje siê wybuchy epide-mii powodowanych tym wirusem w krajach Afryki centralnej, g³ównie w Angoli, Kongo i Ugandzie (5, 10, 14, 21).
Ebola. Wirus ten jest blisko spokrewniony z wiru-sem marburg. Powoduje zachorowania u makaków i ludzi. Dotychczas nie uda³o siê okreliæ, jaki gatunek zwierz¹t jest naturalnym rezerwuarem wirusa ebola. Zara¿enie cz³owieka nastêpuje drog¹ kropelkow¹, przez bezporedni kontakt z chorym zwierzêciem. Przy-puszcza siê równie¿, ¿e zaka¿enie mo¿e nast¹piæ w wyniku zjedzenia miêsa chorej ma³py. Zarówno zwierzêta, jak i ludzie choruj¹ z objawami gor¹czki krwotocznej. miertelnoæ u ludzi przekracza 80%.
Medycyna Wet. 2007, 63 (11) 1269
Z powodu zagro¿enia, jakie wirus ebola przedstawia dla cz³owieka, niezwykle istotne jest bezwzglêdne przestrzeganie zasad bezpiecznego obchodzenia siê z ma³pami. Zwierzêta sprowadzone z Afryki (zw³asz-cza makaki i szympansy), w celu poznania ich statusu zdrowotnego, powinny byæ w trakcie odbywania kwa-rantanny poddane badaniom serologicznym na obec-noæ przeciwcia³ przeciwko filowirusom (8, 10, 14).
Paramyksowirusy
Odra. Na infekcjê wirusem wywo³uj¹cym odrê wra¿liwe s¹ ró¿ne gatunki ma³p bez wzglêdu na kon-tynent, z którego zwierzêta pochodz¹. Ma³py zaka¿aj¹ siê od chorych ludzi. Infekcja objawia siê typowymi zmianami skórnymi, czasem do³¹czaj¹ siê objawy cho-robowe ze strony uk³adów: oddechowego, pokarmo-wego i nerwopokarmo-wego, notowano te¿ przypadki poronieñ. U makaków infekcja mo¿e przebiegaæ bezobjawowo. Powinno siê unikaæ kontaktu osób zainfekowanych wirusem odry, gdy¿ istnieje du¿e prawdopodobieñstwo przeniesienia choroby z ludzi na ma³py (5, 15).
Parainfluenza. Powodowane przez wirusy parain-fluenzy infekcje uk³adu oddechowego wystêpuj¹ po-wszechnie wród ma³p w warunkach naturalnych oraz utrzymywanych w niewoli. Infekcje te cechuj¹ siê du¿¹ zachorowalnoci¹ i niewielk¹ miertelnoci¹. Zejcia miertelne wystêpuj¹ w przypadku ciê¿kich wtórnych powik³añ bakteryjnych. Chore zwierzêta stanowi¹ za-gro¿enie dla ludzi maj¹cych z nimi kontakt, tak samo jak zainfekowani tymi wirusami ludzie s¹ zagro¿eniem dla innych ludzi i zwierz¹t naczelnych (5).
Wcieklizna. Choroba ta stwierdzana by³a do tej pory u tamaryn, makaków i szympansów. Wystêpuje niezwykle rzadko, gdy¿ prawdopodobieñstwo zaka¿e-nia tym wirusem u zwierz¹t trzymanych w izolacji od innych zwierz¹t jest znacznie ograniczone. Nale¿y pamiêtaæ, ¿e ród³em zaka¿enia mog¹ byæ zainfeko-wane nietoperze. W przypadku stwierdzenia nadpo-budliwoci nerwowej, agresji, samookaleczeñ i pora-¿eñ miêni nale¿y zawsze podejrzewaæ wciekliznê, szczególnie wówczas, gdy zwierzêta pochodz¹ z rejo-nów endemicznego wystêpowania tej choroby (5).
Wirusy zapalenia w¹troby typu A. Infekcja wiru-sem hepatitis typu A stwierdzana by³a u ró¿nych ga-tunków ma³p, w tym szympansów i koczkodanów zie-lonych. Zachorowanie szerzy siê droga pokarmow¹ i zwykle przebiega bezobjawowo. Opisane s¹ przypad-ki przeniesienia zaka¿enia na ludzi maj¹cych kontakt z ma³pami, a w szczególnoci z szympansami (5, 6). Powinno siê unikaæ kontaktu osób zainfekowanych wi-rusem hepatitis typu A, gdy¿ nie mo¿na wykluczyæ mo¿liwoci przeniesienia choroby z ludzi na ma³py.
Podsumowanie
W artykule wymieniono tylko najwa¿niejsze z cho-rób wirusowych przenoszonych przez zwierzêta naczel-ne. Przedstawione dane mog¹ byæ przydatne do opra-cowania nowych lub skorygowania ju¿ istniej¹cych
procedur postêpowania z naczelnymi utrzymywanymi np. w ogrodach zoologicznych lub w rezerwatach przy-rody oraz postêpowania z materia³em pochodz¹cym od naczelnych w laboratoriach prowadz¹cych dowiad-czenia na tych zwierzêtach. Szczególn¹ uwagê powin-no siê zwracaæ na ma³py sprowadzane z zagranicy, a zw³aszcza z rejonów endemicznego wystêpowania opisanych chorób. Warunki przeprowadzania kwaran-tanny zwierz¹t przywiezionych z innych krajów (zw³aszcza z klimatu tropikalnego) musz¹ uwzglêd-niaæ maksymaln¹ ochronê zdrowia ludzi i innych na-czelnych, z którymi te zwierzêta bêd¹ siê w przysz³o-ci kontaktowaæ. Rygorystyczne zasady postêpowania powinny obowi¹zywaæ równie¿ po zakoñczeniu kwa-rantanny, nie tylko w celu uniemo¿liwienia przenie-sienia chorób zakanych ze zwierz¹t na personel, ale tak¿e w celu zabezpieczenia ma³p przed przeniesie-niem na nie chorób zakanych od zaka¿onych ludzi.
Pimiennictwo
1.Anon.: Centers for Disease Control and Prevention. Fatal cercopithecine her-pesvirus 1 (B virus) infection following a mucocutaneous exposure and interim recommendations for worker protection. Morb. Mortal. Wkly. Rep. 1998, 47, 1073-1076.
2.Anon.: Dyrektywa Rady 92/65/EWG z 13.07.1992 ustanawiaj¹ca wymagania dotycz¹ce zdrowia zwierz¹t reguluj¹ce handel i przywóz do Wspólnoty zwie-rz¹t, nasienia, komórek jajowych i zarodków nieobjêtych wymaganiami doty-cz¹cymi zdrowia zwierz¹t ustanowionymi w szczególnych zasadach Wspólnoty okrelonych w za³¹czniku A pkt I do dyrektywy 90/425/EWG.
3.Arita I., Gispan R., Kalter S. S., Wah L. T., Marrenikova S. S., Netter R., Pagaya I.: Outbreaks of monkeypox and serological surveys in nonhuman primates. Bull. WHO 1972, 46, 625-631.
4.Arita I., Jezek Z., Khodakevich L., Kalisa-Ruti J.: Human monkeypox: A newly emerged orthopox zoonosis in the tropical rainforest of Africa. Am. J. Trop. Med. Hyg. 1985, 34, 781-789.
5.Bernacky B. J., Gibson S. V., Keeling M. E., Abee C. R.: Nonhuman Primates, [w:] Fox J. G., Anderson L. C., Loew F. M., Quimby F. W.: Laboratory Animal Medicine. Academic Press, San Diego 2002, 675-791.
6.Brack M.: Agents transmissible from Simians to Man. Springer-Verlag, New York 1987, 83-89.
7.Bruestle M. E., Golden J. G., Hall A., Bankneider A. R.: Naturally occuring Yaba tumor in baboon (Papio papio). Lab. Anim. Sci. 1981, 31, 292-294. 8.Formenty P., Boesch C., Wyers M., Steiner C., Donati F., Dind F., Walker F.,
Guenno B.: Ebola virus outbreak among wild chimpanzees living in a rain forest of Côte d Ivoire. J. Infect. Dis. 1999, 179, 120-126.
9.George R., Lam S. K.: Dengue virus infection in the Malayasian experience. Ann. Acad. Med. Singapore 1997, 26, 819-825.
10.Gliñski Z., Kostro K., Swoboda-Mazurek M.: Zoonozy XXI wieku. Medycyna Wet. 2002, 58, 18-22.
11.Grzimeks Animal Life Encyclopedia. T. 14, Thomson Gale, Canada, Toronto 2004, 1.
12.Hugh-Jones M. E., Hubbert W. T., Hagstad H. V.: Zoonoses: Recognition, Control, and Prevention. Iowa State Univ. Press, Ames 1995.
13.Jaszczuk J.: Postêpy w chorobach zakanych w 2004 roku. Medycyna Praktycz-na 2005/03, 272-280.
14.Kaandorp S.: Transmissible Deseases Handbook. European Association of ZOO-and Wildlife Veterinarians. The NederlZOO-ands 2004, 253-438.
15.Kalter S. S., Heberling R. L.: Viral battery testing in nonhuman primates colony management. Lab. Anim. Sci. 1990, 40, 21-23.
16.Mansfield K. G., King N.: Viral Diseases, [w:] Bennett B. T., Abee C. R., Henrickson R.: Nonhuman Primates in Biomedical Research: Diseases. Acade-mic Press, San Diego 1998, 1-58.
17.McClure H. M., Keeling M. E.: Viral diseases noted at Yerkes Primate Center Colony. Lab. Anim. Sci. 1971, 21, 1002-1010.
18.Prokopowicz D., Wierzbicka I.: Ospa ma³pia grona zoonoza. Medycyna Wet. 2005, 61, 29-30.
19.Reed K. D., Melski J. W., Graham M. B., Regnery R. L., Sotis M. J., Wegner M. V.: The detection of monkeypox in humans in the Western Hemisphere. N. Engl. J. Med. 2004, 350, 342-350.
20.Rigau-Perez J. G., Clark G. G., Gabler D. J., Reiter P., Sanders E. J., Vorn-dam A. V.: Dengue and dengue hemorrhagic fever. Lancet 1998, 352, 971-977. 21.Susman E.: Haemorrhagic viruses as bioweapons. Lancet Infect. Dis. 2001, 1,
289.
Adres autora: dr Miros³aw Kalicki, ul. Jagodowa 4, 80-297 Banino; e-mail: kalickim@zoo.gd.pl
