Medycyna Wet. 2009, 65 (11) 758
Artyku³ przegl¹dowy Review
Dodatki paszowe mo¿na zdefiniowaæ jako substan-cje, mikroorganizmy lub preparaty inne ni¿ materia³ paszowy lub premiksy, które s¹ celowo wprowadzane do paszy lub wody w celu uzyskania korzystnego wp³ywu na w³aciwoci paszy, w³aciwoci rodków spo¿ywczych pochodzenia zwierzêcego, zaspokojenia potrzeb pokarmowych zwierz¹t, uzyskania poprawy wskaników produkcyjnych, dobrostanu i zmniejsze-nia negatywnego wp³ywu produkcji zwierzêcej na ro-dowisko. Niektóre z nich, szczególnie nale¿¹ce do ka-tegorii zootechnicznych dodatków paszowych, wyka-zuj¹ pozytywne oddzia³ywanie na status zdrowotny or-ganizmu zwierz¹t, miêdzy innymi poprzez modulacjê równowagi mikrobiologicznej w jelitach i stymuluj¹cy wp³yw na procesy odpornociowe.
Ze wzglêdu na powszechne wystêpowanie, czêsto w postaci subklinicznej, kokcydioza powoduje powa¿-ne straty ekonomiczpowa¿-ne w produkcji drobiarskiej. Bio-r¹c pod uwagê planowany w Unii Europejskiej zakaz stosowania kokcydiostatyków paszowych, prowadzo-ne s¹ badania nad innymi sposobami kontroli kokcy-diozy i w tym kierunku analizowana jest równie¿ efek-tywnoæ czynników ¿ywieniowych.
Celem niniejszego opracowania jest przegl¹d wyni-ków badañ nad skutecznoci¹ wybranych dodatwyni-ków paszowych w kontroli kokcydiozy u drobiu.
Probiotyki
Probiotyki s¹ to preparaty zawieraj¹ce po¿¹dan¹ mi-kroflorê jelitow¹, które stosowane w postaci ¿ywych bakterii lub dro¿d¿y albo przetrwalników korzystnie wp³ywaj¹ na zdrowie gospodarza, miêdzy innymi
po-przez poprawê równowagi mikrobiologicznej jelit, dzia-³anie immunomodulacyjne i stymuluj¹ce rozwój nab³on-ka jelitowego. W ostatnich latach, w oparciu o wyniki badañ naukowych ronie zainteresowanie mo¿liwoci¹ wykorzystania probiotyków w prewencji kokcydiozy.
Dowiadczalnie wykazano, ¿e bakterie Lactobacil-lus, wchodz¹ce w sk³ad wielu probiotyków paszowych, mog¹ zmniejszaæ podatnoæ ptaków na kokcydiozê i po-prawiaæ odpowied immunologiczn¹ w czasie zacho-rowania, obni¿aj¹c wydalanie oocyst w kale i zwiêk-szaj¹c poziom limfocytów CD3, CD4 i CD8 oraz inter-leukiny IL-2 w jelitach kurcz¹t zara¿onych E. acervuli-na (7, 8). Równie¿ preparat zawieraj¹cy kultury Pedio-coccus acidilactici i Saccharomyces boulardi, stosowa-ny w iloci 1 lub 10 g/kg paszy, korzystnie oddzia³ywa³ na mechanizmy humoralne u ptaków zara¿onych kok-cydioz¹. Wyra¿a³o siê to zwiêkszon¹ produkcj¹ specy-ficznych przeciwcia³ skierowanych przeciw kokcydiom i mniejsz¹ iloci¹ wydalanych w kale oocyst E. acervu-lina i E. tenella (22). Pozytywne dzia³anie bakterii Pe-diococcus acidilactici zosta³o potwierdzone równie¿ poprzez poprawê przyrostów masy cia³a u kurcz¹t za-ra¿onych E. acervulina, natomiast w przypadku E. te-nella nie odnotowano takiego efektu (21).
Oligosacharyd mannanu
W prewencji kokcydiozy pewn¹ rolê odegraæ mo¿e zastosowanie niestrawnego mannan-oligosacharydu (MOS), uzyskiwanego ze cian komórkowych dro¿d¿y Saccharomyces cerevisiae. MOS wykazuje dzia³anie prebiotyczne, stymuluj¹c wzrost bakterii kwasu mle-kowego (9). Efektem stosowania MOS jest równie¿
Wp³yw wybranych dodatków paszowych
na przebieg kokcydiozy u drobiu
SYLWESTER WI¥TKIEWICZ, ANNA ARCZEWSKA, JERZY KORELESKI
Dzia³ ¯ywienia Zwierz¹t i Paszoznawstwa Instytutu Zootechniki Pañstwowego Instytutu Badawczego, ul. Krakowska 1, 32-083 Balice
wi¹tkiewicz S., Arczewska A., Koreleski J.
Effect of chosen feed additives on coccidiosis in poultry Summary
The aim of the article was to present results of experiments on the effect of feed additives on the consequences of coccidiosis in poultry. It was concluded, basing on literature data, that probiotics, mannan--oligosaccharides, betain and some herbal extracts may be effective in alleviating the severity of coccidiosis in poultry. The mode of action of these additives is, among others, connected with their beneficial effect on intestinal microflora and immunostimulation. Natural feed additives may also enhance the efficiency of vaccination against coccidiosis.
Medycyna Wet. 2009, 65 (11) 759
redukcja stopnia zasiedlenia jelit przez mikroorganizmy patogenne, poprzez zapobieganie adhezji bakterii do nab³onka jelitowego. Do bakterii, których wzrost jest ograniczony przez MOS, nale¿¹ E. coli i Salmonella, posiadaj¹ce fimbrie typu 1, umo¿liwiaj¹ce im przy³¹-czanie siê do mannanozale¿nych receptorów jelitowych. Oligosacharyd mannanu ma równie¿ w³aciwoci im-munostymuluj¹ce, co jest zwi¹zane z faktem, ¿e jako fragment obcej dla organizmu struktury ciany komór-kowej MOS mo¿e aktywowaæ niektóre leukocyty, miê-dzy innymi makrofagi.
Wyniki dotychczasowych badañ mog¹ wskazywaæ na umiarkowan¹ skutecznoæ MOS w profilaktyce kokcy-diozy. Odnotowano, ¿e MOS (0,1% diety) zmniejsza wydalanie oocyst w kale i ³agodzi uszkodzenia nab³on-ka jelit powodowane przez E. acervulina (10). W cyk-lu dowiadczeñ na kurczêtach zara¿onych oocystami E. tenella stwierdzono, ¿e dodatek MOS do paszy w ilo-ci 0,1% obni¿a iloæ schizontów w blaszce w³aw ilo-ciwej jelit lepych, ale nie ma wp³ywu na iloæ wydalanych oocyst, stopieñ uszkodzenia jelit, strawnoæ t³uszczu, masê cia³a oraz pobranie i wykorzystanie paszy u cho-rych ptaków (9). Dodatek MOS nie zmniejsza³ nega-tywnego oddzia³ywania kokcydiozy na masê cia³a i na-b³onek jelitowy równie¿ u kurcz¹t zara¿onych miesza-nin¹ oocyst E. acervulina, E. tenella i E. maxima (24). Wykazano natomiast, ¿e stosowanie MOS mo¿e zwiêk-szaæ skutecznoæ szczepienia przeciw kokcydiozie, korzystnie wp³ywaj¹c na wykorzystanie paszy oraz w ograniczonym zakresie zmniejszaj¹c zmiany choro-bowe jelit, powodowane przez E. maxima i E. tenella (26).
Interesuj¹ce rezultaty otrzymano równie¿ stosuj¹c preparat wyprodukowany na bazie kultury Saccharo-myse cerevisiae, którego substancj¹ aktywn¹ s¹ wêglo-wodanowe sk³adniki ciany komórkowej tych dro¿d¿y (31). Badany preparat wprowadzono w iloci 0,1% do paszy dla kurcz¹t brojlerów odchowywanych na ció³-ce infekowanej mieszanin¹ oocyst E. tenella, E. maxi-ma i E. acervulina. Stwierdzono, ¿e dro¿d¿e mia³y ko-rzystny wp³yw na przebieg odchowu, pozwalaj¹c na uzyskanie wyników produkcyjnych lepszych ni¿ w gru-pie kontrolnej (bez dodatków), a jednoczenie nie ró¿-ni¹cych siê od grup, w których stosowano dodatek kok-cydiostatyku jonoforowego (lasalocid) lub antybiotyku paszowego (Zn-bacytracyna). W porównaniu z grup¹ kontroln¹ badany preparat zmniejsza³ równie¿ iloæ bakterii coli w treci jelit i wydalanie oocyst w kale.
Zio³a i ich ekstrakty
Sporód dodatków paszowych szczególnie du¿ym zainteresowaniem w profilaktyce kokcydiozy ciesz¹ siê ekstrakty zio³owe. Roliny zawieraj¹ wiele aktywnych substancji o charakterze wtórnych metabolitów, które wykazuj¹ szereg korzystnych oddzia³ywañ w organiz-mie zwierzêcym, w tym tak¿e dzia³anie hamuj¹ce roz-wój paso¿ytów z rodzaju Eimeria.
Jedn¹ z pierwszych rolin, których dzia³anie kokcy-diostyczne zosta³o udowodnione dowiadczalnie, jest bylica roczna (Artemisia annua). Podawana ptakom
w postaci suszu z lici (5% diety) zmniejszy³a stopieñ uszkodzenia jelit u kurcz¹t zara¿anych oocystami E. te-nella (4). Skuteczniejsze okaza³y siê jednak substancje czynne izolowane z bylicy, przede wszystkim artemi-zyna. Mia³y one silne dzia³anie ochronne u ptaków in-fekowanych E. tenella i E. acervulina, co wyra¿a³o siê ³agodzeniem zmian chorobowych nab³onka jelitowego i korzystnym wp³ywem na masê cia³a (4). Mechanizm dzia³ania bylicy obejmuje, wed³ug autorów, wywo³y-wanie stresu oksydacyjnego przez zawarte w niej sub-stancje czynne (artemizyna), co hamuje rozwój cho-roby.
Rolin¹ zawieraj¹c¹ substancje czynne o silnych w³a-ciwociach antybakteryjnych jest oregano. Podjêto pró-bê zastosowania ekstraktu z oregano, bogatego ród³a takich sk³adników antybakteryjnych, jak karwakrol i ty-mol, jako dodatku hamuj¹cego rozwój kokcydiozy (12). Ekstrakt wprowadzony do paszy w iloci 300 mg/kg mia³ korzystny wp³yw na wskaniki produkcyjne, a tak-¿e zmniejsza³ stopieñ uszkodzenia jelit i wydalanie oocyst u kurcz¹t infekowanych E. tenella. Uzyskane wyniki by³y jednak nieco gorsze ni¿ przy stosowaniu kokcydiostatyku paszowego (lasalocid). Ekstrakt z ore-gano, stosowany jako uzupe³nienie szczepienia w pre-wencji kokcydiozy w ekologicznym odchowie kurcz¹t, mia³ pozytywny wp³yw na przyrost masy cia³a równie¿ u niezara¿anych ptaków (32).
Bior¹c pod uwagê nasilenie procesów utleniania li-pidów b³ony luzowej jelit wystêpuj¹ce w przebiegu kokcydiozy, badaniami objêto ekstrakty z rolin o w³a-ciwociach antyoksydacyjnych. Sporód kilku gatun-ków, które stosowano w dowiadczeniu na brojlerach zara¿onych kokcydioz¹, najbardziej obiecuj¹ce rezul-taty otrzymano wprowadzaj¹c do diety ekstrakt z tulba-gii fioletowej (Tulbaghia violacea), w iloci 35 mg/kg (25). W innych badaniach stwierdzono, ¿e proantocja-nidyny ekstraktu z pestek winogron, posiadaj¹ce silne w³aciwoci antyutleniaj¹ce, hamuj¹ rozwój kokcydio-zy (E. tenella), korkokcydio-zystnie wp³ywaj¹c na masê cia³a kurcz¹t w czasie zachorowania, zmniejszaj¹c liczbê padniêæ i stopieñ uszkodzenia nab³onka jelitowego u chorych kurcz¹t (34). Równie¿ dodatek ekstraktu z zielonej herbaty zmniejsza³ nasilenie zmian chorobo-wych b³ony luzowej jelit, nie mia³ natomiast pozytyw-nego wp³ywu na masê cia³a ptaków infekowanych E. maxima (17).
W profilaktyce kokcydiozy wykorzystywane mog¹ byæ równie¿ immunostymuluj¹ce w³aciwoci niektó-rych rolin. Najlepiej poznane jest w tym zakresie dzia-³anie kilku gatunków je¿ówek (Echinacea), bêd¹ce wypadkow¹ dzia³ania wielu substancji obecnych w tych rolinach (pochodne kwasu kawowego, polisacharydy nieskrobiowe, alkaloidy, olejki eteryczne i flawonoidy) i obejmuj¹ce ró¿ne rodzaje odpornoci. Wykazano, ¿e dodatek do diety 0,1% lub 0,5% preparatu z korzenia je¿ówki (Echinacea purpurea) wzmacnia efektyw-noæ szczepienia ochronnego, zwiêkszaj¹c masê cia³a i zmniejszaj¹c zmiany chorobowe w jelitach kurcz¹t za-ra¿onych mieszanin¹ oocyst kilku gatunków Eimeria (3). Korzystne wyniki da³o równie¿ zastosowanie
su-Medycyna Wet. 2009, 65 (11) 760
szu ze liwy japoñskiej (Prunus salicina), zawieraj¹ce-go sk³adniki o dzialaniu immunostymuluj¹cym, który wprowadzano w iloci 0,5% lub 1,0% do mieszanek dla kurcz¹t zara¿anych oocystami E. acervulina. Od-notowano, zw³aszcza przy wy¿szym poziomie dawko-wania, ochronne dzia³anie badanego suszu na organizm ptaków w czasie kokcydiozy, polegaj¹ce na zwiêksza-niu masy cia³a, zmniejszezwiêksza-niu iloci wydalanych oocyst i stymulowaniu namna¿ania splenocytów (20). W³aci-woci stymuluj¹ce procesy immunologiczne, zarówno komórkowe, jak i humoralne u kurcz¹t chorych na kok-cydiozê wywo³an¹ przez E. tenella mia³y równie¿ eks-trakty z grzybów (Lentinus edodes, Tremella fucifor-mis) i zió³ (Astragalus membranaceus) stosowanych w tradycyjnej medycynie chiñskiej (14).
W dowiadczeniu na brojlerach badano mo¿liwoæ zwiêkszenia odpornoci kurcz¹t brojlerów na kocydio-zê poprzez dodatek ksantohumolu, flawonoidu pozy-skiwanego z szyszek chmielu. Stwierdzono, ¿e w nie-wielkim zakresie zmniejsza on wydalanie oocyst u pta-ków infekowanych E. tenella i E. acervulina, bez wp³ywu na wskaniki produkcyjne i stopieñ uszkodze-nia jelit (2).
U kurcz¹t niezara¿anych pozytywne rezultaty uzy-skano stosuj¹c ekstrakt z juki (Yucca schidigera), który mia³ korzystny wp³yw na skutecznoæ szczepienia prze-ciw kokcydiozie. Wyra¿a³o siê to polepszeniem wska-ników produkcyjnych i zwiêkszeniem d³ugoci kosm-ków jelitowych u zaszczepionych ptakosm-ków (1).
W ostrym przebiegu kokcydiozy zachodz¹ drastycz-ne zmiany profilu mikroflory dwunastnicy, jelita czcze-go i jelit lepych u ptaków. Wykazano, ¿e niektóre ko-mercyjne preparaty paszowe, zawieraj¹ce mieszaninê odpowiednio dobranych ekstraktów rolinnych, mog¹ znacznie redukowaæ negatywny wp³yw schorzenia na równowagê mikrobiologiczn¹ w jelitach kurcz¹t infe-kowanych oocystami ró¿nych gatunków kokcydii (16, 28). U ptaków nieszczepionych preparaty te polepsza-³y wskaniki produkcyjne po zara¿eniu i zmniejszapolepsza-³y stopieñ zmian chorobowych nab³onka jelitowego, jed-nak w przypadku zastosowania szczepienia ochronne-go ich dodatek do pasz nie mia³ ¿adneochronne-go pozytywneochronne-go efektu (27).
Betaina
Naturalnie wystêpuj¹c¹ w rolinach pochodn¹ ami-nokwasów jest betaina, zwi¹zek bêd¹cy w organizmie
dawc¹ grup metylowych (CH3) podczas
przekszta³ca-nia homocysteiny w metioninê. Jednoczenie betaina bierze udzia³ w utrzymaniu równowagi osmotycznej komórek, mog¹c w ten sposób wp³ywaæ stabilizuj¹co na komórki nab³onka jelitowego poddane dzia³aniu stre-su osmotycznego, wywo³anego odwodnieniem wystê-puj¹cym w przebiegu kokcydiozy. Dodatek 0,1% be-tainy zwiêkszy³ przyrosty masy cia³a i pobranie paszy u kurcz¹t zara¿onych oocystami E. acervulina, nato-miast nie mia³ wp³ywu na takie wskaniki charaktery-zuj¹ce przebieg zachorowania, jak stopieñ uszkodze-nia nab³onka jelitowego i obni¿ony poziom karoteno-idów w surowicy krwi (23). W innych badaniach
stwier-dzono natomiast, ¿e betaina istotnie ³agodzi negatywny wp³yw kokcydiozy wywo³anej przez E. maxima na masê cia³a ptaków, natomiast nie ma takiego dzia³ania po za-ra¿eniu kurcz¹t oocystami E. tenella i E. acervulina (11). U brojlerów zara¿onych oocystami E. maxima dodatek betainy zmniejsza³ stosunek g³êbokoci krypt do d³u-goci kosmków w jelicie czczym, co sugeruje ochron-ny wp³yw tego zwi¹zku na b³onê luzow¹ jelita cien-kiego w czasie kokcydiozy (18). Wykazano równie¿, ¿e dodatek betainy korzystnie wp³ywa na aktywnoæ komórek uk³adu immunologicznego podczas zachoro-wania, zwiêkszaj¹c produkcjê tlenku azotu przez ma-krofagi i heterofile oraz stymuluj¹c aktywnoæ hemo-taksyczn¹ heterofilów (19).
Badania wskazuj¹, ¿e betaina mo¿e zwiêkszaæ sku-tecznoæ kokcydiostatyków jonoforowych. Jednoczes-ny dodatek betaiJednoczes-ny (0,15%) i salinomycyJednoczes-ny (66 mg/kg) dzia³a³ bowiem znacznie efektywniej w ograniczaniu negatywnego wp³ywu kokcydiozy na organizm ptaków ni¿ stosowanie ka¿dej z tych substancji pojedynczo (5). Wprowadzenie betainy do paszy zawieraj¹cej inny kok-cydiostatyk jonoforowy narazynê (33) nie mia³o jed-nak korzystnego wp³ywu na wskaniki produkcyjne kurcz¹t zara¿onych mieszanin¹ oocyst kilku gatunków kokcydii (E. acervulina, E. praecox, E. maxima i E. te-nella).
Inne
Bior¹c pod uwagê upoledzenie czynnoci trawien-nych i obni¿enie przyswajalnoci sk³adników pokarmo-wych, w niektórych badaniach podjêto próbê zmniej-szenia negatywnych efektów kokcydiozy poprzez do-datek enzymów paszowych. Wprowadzenie do kuku-rydziano-sojowej mieszanki paszowej z³o¿onego pre-paratu enzymatycznego (o aktywnoci ksylanazy, amy-lazy i proteazy) zwiêkszy³o, ale w ograniczonym za-kresie, skutecznoæ szczepienia u kurcz¹t zara¿anych mieszanin¹ oocyst kilku gatunków kokcydii. Wyra¿a³o siê to zmniejszeniem stopnia zmian chorobowych w na-b³onku jelitowym i stabilizuj¹cym dzia³aniem na mi-kroflorê jelit lepych. Nie odnotowano jednak ko-rzystnego wp³ywu enzymów na wskaniki produkcyj-ne, liczbê wydalanych oocyst i poziom przeciwcia³ IgA w treci jelit (29). W dowiadczeniu na brojlerach za-ra¿anych oocystami E. acervulina, E. maxima i E. te-nella dodatek proteazy do mieszanki paszowej ogra-niczy³ negatywne oddzia³ywanie schorzenia na masê cia³a, jednak bez wp³ywu na stopieñ uszkodzenia jelit i liczbê wydalanych oocyst (30).
W przebiegu kokcydiozy nastêpuje istotne obni¿e-nie pH w dwunastnicy do poziomu, który jest opty-malny do dzia³ania innego enzymu paszowego fitazy. Z tego powodu sformu³owano hipotezê, ¿e dodatek fi-tazy bêdzie znacznie bardziej efektywny u kurcz¹t cho-rych na kokcydiozê ni¿ u ptaków zdrowych. Wyniki dowiadczenia wykonanego na brojlerach infekowanych E. acevulina, którym zadawano diety niedoborowe lub zasobne w wapñ i fosfor oraz wprowadzono dodatek 600 jednostek aktywnoci fitazy/kg paszy, nie potwier-dzi³y jednak tej hipotezy (35).
Medycyna Wet. 2009, 65 (11) 761
Putrescyna jest zwi¹zkiem organicznym nale¿¹cym do poliamin biogennych. Wykazano, ¿e jej dodatek do diety (0,3%) dla indyczek zara¿onych oocystymi kilku gatunków kokcydii ma korzystny wp³yw na masê cia³a i przyspiesza odbudowê nab³onka jelitowego po prze-bytej chorobie. Wyra¿a³o siê to, miêdzy innymi, wiêk-sz¹ d³ugoci¹ kosmków jelitowych w dwunastnicy i je-licie biodrowym. Nie stwierdzono natomiast oddzia³y-wania putrescyny na iloæ oocyst wydalanych w kale (13).
Wykazano, ¿e guma guarowa o wysokiej zawartoci saponin, wprowadzona do mieszanki paszowej w ilo-ci 5% obni¿a koncentracjê oocyst w odchodach brojle-rów i zapobiega wystêpowaniu krwi w kale, natomiast nie ma wp³ywu na masê cia³a i wykorzystanie paszy u brojlerów zara¿onych E. tenella (15). Korzystny wp³yw na odpornoæ kurcz¹t na kokcydiozê mia³a rów-nie¿ glutamina (stosowana w iloci 1% diety), prekur-sor w syntezie aminokwasów i innych zwi¹zków orga-nicznych, odgrywaj¹cy wa¿n¹ rolê w metabolizmie wielu komórek, miêdzy innymi enterocytów i limfocy-tów (36). Podobny efekt uzyskano stosuj¹c lektyny wy-izolowane z grzybów Fomitella fraxinea (6).
Odpowiednio dobrane dodatki paszowe mog¹ ko-rzystnie wp³ywaæ na odpornoæ ptaków na kokcydio-zê. Wyniki dowiadczeñ na drobiu wskazuj¹, ¿e efek-tywnym sposobem ograniczania negatywnych skutków kokcydiozy mo¿e byæ stosowanie probiotyków, oligo-sacharydu mannanu, zió³ i ich ekstraktów oraz betainy. Interesuj¹cym obszarem badawczym jest równie¿ mo¿-liwoæ zwiêkszenia skutecznoci szczepieñ ochronnych przeciw kokcydiozie poprzez u¿ycie wybranych dodat-ków paszowych. Rola naturalnych dodatdodat-ków w prewen-cji kokcydiozy wzronie po wprowadzeniu zakazu sto-sowania kokcydiostatyków paszowych.
Pimiennictwo
1.Alfaro D. M., Silva A. V. F., Borges S. A., Maiorka F. A., Vargas S., Santin E.: Use of Yucca schidigera extract in broiler diets and its effects on performance results obtained with different coccidiosis control methods. J. Appl. Poultry Res. 2007, 16, 248-254.
2.Allen P. C.: Anticoccidial effects of xanthohumol. Avian Dis. 2007, 51, 21-26. 3.Allen P. C.: Dietary supplementation with Echinacea and development of immunity to challenge infection with coccidia. Parasitol. Res. 2003, 91, 74-78. 4.Allen P. C., Lydon J., Danforth H. D.: Effect of components of Artemisia annua
on coccidia infecyions in chickens. Poultry Sci. 1997, 76, 1156-1163. 5.Augustine P. C., McNaughton J. L., Virtanen E., Rosi L.: Effect of betaine on
the growth performance of the chicks inoculated with mixed cultures of avian Eimeria species and on invasion and development of Eimeria tenella and Eimeria acervulina in vitro and in vivo. Poultry Sci. 1997, 76, 802-809. 6.Dalloul R. A., Lillehoj H. S., Lee J. S., Lee S. H., Chung K. S.:
Immunopoten-tiating effect of Fomitella fraxinea-derived lectins on chicken immunity and resistance to coccidiosis. Poultry Sci. 2006, 86, 446-451.
7.Dalloul R. A., Lillehoj H. S., Shellem T. A., Doerr J. A.: Enhanced mucosal immunity against Eimeria acervulina in broilers fed a Lactobacillus-based pro-biotic. Poultry Sci. 2003, 82, 62-66.
8.Dalloul R. A., Lillehoj H. S., Shellem T. A., Doerr J. A.: Intestinal immuno-modulation by vitamin A deficiency and lactobacillus-based probiotic in Eimeria acervulina infected broiler chickens. Avian Dis. 2003, 47, 1313-1320. 9.Elmusharaf M. A., Bautista V., Nollet L., Beynen A. C.: Effect of a mannanoligo-saccharide preparation on Eimeria tenella infection in broiler chickens. Inter-nat. J. Poultry Sci. 2006, 5, 583-588.
10.Elmusharaf M. A., Peek H., Nollet L., Beynen A. C.: The effect of an in-feed mannanooligosaccharide preparation (MOS) on a coccidial infection in broilers. Anim. Feed Sci. Technol. 2003, 134, 347-354.
11.Fetterer R. H., Augustine P. C., Allen P. C., Barfield R. C.: The effect of dietary betaine on intestinal and plasma levels of betaine in uninfected and coccidia-infected broiler chicks. Parasitol. Res. 2003, 90, 343-348.
12.Giannenas I., Florou-Paneri P., Papazahariadou M., Christaki E., Botsoglou N. A., Spais A. B.: Effect of dietary supplementation with oregano essential oil on performance of broilers after experimental infection with Eimeria tenella. Arch. Anim. Nutr. 2003, 57, 99-106.
13.Girdhar S. R., Barta J. R., Santoyo F. A., Smith T. K.: Dietary putrescine (1,4-diaminobutane) influences recovery of turkey poults challenged with a mixed coccidial infection. J. Nutr. 2006, 136, 2319-1324.
14.Guo F. C., Kwakkel R. P., Williams B. A., Parmentier H. K., Li W. K., Yang Z. Q., Verstegen M. W. A.: Effects of mushroom and herb polysaccharides on cellular and humoral responses of Eimeria-infected chickens. Poultry Sci. 2004, 83, 1124--1132.
15.Hassan S. M., El-Gayar A. K., Cadwell D. J., Balley C. A., Cartwright A. L.: Guar meal ameliorates Eimeria tenella infection in broiler chicks. Vet. Parasitol. 2008, 157, 133-138.
16.Hume M. E., Clemente-Hernandez S., Oviedo-Rondon O.: Effects of feed additives and mixed Eimeria species infection on intestinal microbial ecology of broilers. Poultry Sci. 2006, 85, 2106-2111.
17.Jang S. I., Jn M. H., Lillehoj H. S., Daloul R. A., Kong I. K., Kim S., Min W.: Anticoccidial effect of green tea-based diets against Emeria maxima. Vet. Para-sitol. 2007, 144, 172-175.
18.Kettunen H., Tihonen K., Pearanen S., Saarinen S. T., Remus J. C.: Dietary betaine accumulates in the liver and intestinal tissue and stabilizes the intestinal epithelial structure in healthy and coccidia-infected broiler chicks. Comparat. Biochem. Physiol. 2001, 130, 759-769.
19.Klasing K. C., Adler K. L., Remus J. C., Calvert C. C.: Dietary betaine increased intraepithelial lymphocytes in the duodenal of coccidial-infected chicks and increases functional properties of phagocytes. J. Nutr. 2002, 132, 2274-2282. 20.Lee S., Lillehoj H. S., Lillehoj E. P., Cho S. M., Park D. W., Hong Y. H.,
Chun H. K., Park H. J.: Immunomodulatory properties of dietary plum on coccidiosis. Comperat. Immunol. Microbiol Infect. Dis. 2008, 31, 389-402. 21.Lee S., Lillehoj H. S., Park D. W., Dalloul R. A., Hong Y. H., Lin J. J.: Influence
of Pediococcus-based probiotic on coccidiosis in broiler chickens. Poultry Sci. 2007, 86, 63-66.
22.Lee S., Lillehoj H. S., Park D. W., Hong Y. H., Lin J. J.: Effects of Pediococcus-and Saccharomyces-based probiotic (MitoMax) on coccidiosis in broiler chickens. Comperat. Immunol. Microbiol Infect. Dis. 2007, 30, 261-268. 23.Mathews J. O., Ward T. L., Southern L. L.: Interactive effects of betaine and
monensin in uninfected and Eimeria acervulina infected chicks. Poultry Sci. 1997, 76, 1014-1019.
24.McCann M. E. E., Newell E., Preston C., Forbes K.: The use of mannan-oligo-saccharides and/or tannin in broiler diets. Internat. J. Poultry Sci. 2006, 5, 873--879.
25.Naidoo V., McGaw L. J., Bisschop S. P. R., Duncan N., Eloff J. N.: The value of plant extracts with antioxidant activity in attenuating coccidiosis in broiler chickens. Vet. Parasitol. 2008, 153, 214-219.
26.Nollet L., Huyghebaert G., Spring P.: Effect of dietary mannan oligosaccharide (Bio-Mos) on life performance of broiler chickens given an anticoccidial vaccine (Paracox) followed by a mild coccidial challenge. J. Appl. Poultry Res. 2007, 16, 397-403.
27.Oviedo-Rondon E. O., Clemente-Hernandez S., Salvador F., Williams P., Losa R.: Essential oils on mixed coccidia vaccination and infection in broilers. Internat. Poultry Sci. 2006, 5, 723-730.
28.Oviedo-Rondon E. O., Hume M. E., Hernandez C., Clemente-Hernandez S.: Intestinal microbial ecology of broilers vaccinated with mixed Eimeria species, and supplemented with essential oil blends. Poultry Sci. 2006, 85, 854-860. 29.Parker J., Oviedo-Rondon E. O., Clack B. A., Clemente-Hernandez S.,
Osborne J., Remus J. C., Kettunen H., Makivuokko H., Pierson E. M.: Enzymes as feed additive to aid in responses against Eimeria species in coccidia-vaccina-ted broilers fed corn-soybean meal diets with different protein levels. Poultry Sci. 2007, 86, 643-653.
30.Peek H. W., van der Klis J. D., Vermeulen B., Landman W. J. M.: Dietary protease can alleviate negative effects of a coccidiosis infection on production performance in broiler chickens. Anim. Feed Sci. Technol. 2009 (w druku). 31.Stanley V. G., Gray C., Daley M., Krueger W. F., Sefton A. E.: An alternative to
antibiotic-based drugs in feed for enhancing performance of broilers grown on Eimeria spp. infected litter. Poultry Sci. 2004, 83, 39-44.
32.Waldenstedt L.: Effect of vaccination against coccidiosis in combination with an antibacterial oregano (Origanum vulgare) compound in organic broiler production. Acta Agricult. Scandinavia, Anim. Sci. 2003, 53, 101-109. 33.Waldenstedt L., Elwinger K., Thebo P., Uggla A.: Effect of betaine supplement
on broiler performance during an experimental coccidial infection. Poultry Sci. 1999, 78, 182-189.
34.Wang M. L., Suo X., Gu J. H., Zhang W. W., Fang Q., Wang X.: Influence of grape seed proanthocyanidin extract in broiler chickens: effect on chicken coccidiosis and antioxidant status. Poultry Sci. 2008, 87, 2273-2280. 35.Watson B. C., Mathews J. O., Southern L. L., Shelton J. L.: The interactive
effects of Eimeria acervulina infection and phytase for broiler chickens. Poultry Sci. 84, 910-913.
36.Yi G. F., Allee G. L., Knight C. D., Dibner J. J.: Impact of glutamine and oasis hatchling supplement on growth performance, small intestinal morphology, and immune response of broilers vaccinated and challenged with Eimeria maxima. Poultry Sci. 2005, 84, 283-293.
Adres autora: doc. dr hab. Sylwester wi¹tkiewicz, ul. Krakowska 1, 32-083 Balice; e-mail: sylwester.swiatkiewicz@izoo.krakow.pl
