• Nie Znaleziono Wyników

Prace konserwatorskie w województwie olsztyńskim w latach 1957-1960

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Prace konserwatorskie w województwie olsztyńskim w latach 1957-1960"

Copied!
15
0
0

Pełen tekst

(1)

Lucjan Czubiel

Prace konserwatorskie w

województwie olsztyńskim w latach

1957-1960

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 450-463

1961

(2)

KRO NIKA NAUKOW A W O JE W Ó D Z T A O LSZ TY Ń SK IEG O

L U C JA N C ZUBIEL

PRACE KONSERW ATO RSK IE

W WOJEWÓDZTWIE O L SZ T Y Ń SK IM W LATACH 1957 — 1960 !)

W zw ią zk u ze sp ra w o zd a n iem za lata 1957 — 1960 in fo rm u ją cy m o przebiegu prac k on serw a to rsk ich na teren ie w o jew ó d ztw a o lszty ń sk ieg o n asu w a się k o n ieczn o ść poru szen ia k ilk u zagad n ień ogólnych. M yślę tu m . in. o rea liza cji p o stu la tó w k on serw a to rsk ich na teren ie n aszego w o jew ó d ztw a na tle ogóln o­ p o lsk iej p o lity k i k on serw a to rsk iej oraz o n ie w ła ś c iw y m często zrozum ieniu ze stron y w ie lu in sty tu c ji i osób, m ogących pom óc w u trzym aniu stanu u ży ­ w a ln o śc i o b iek tó w w y k a zu ją cy ch w a rto ści zab ytk ow e, ek on om iczn e i społeczne. B rak i na polu bieżącej k o n serw a cji o b iek tó w za b ytk ow ych , jakie m ia ły m iejsce jeszcze w latach 1957 — 1958, p rzy czy n ia ły się do d alszego n iszczen ia su b stan cji u żytk ow ej b ardziej chyba jeszcze n iż rozbiórki.

K red y ty d otych czas u zy sk iw a n e b y ły zb yt szczupłe, aby m o g ły sk u teczn ie zah am ow ać p roces n iszczen ia. D ew a sta c ji u le g a ły n ie ty lk o za b y tk i zrujnow ane, lecz często i te, które p o sia d a ły u ży tk o w n ik a , a z braku n iezb ęd n ych prac k o n serw a to rsk ich u leg a ły p o w o ln em u n iszczen iu .

P o d k reślen ia god n y jest fa k t, iż R ząd P o lsk i L u d ow ej w p ierw szy ch latach p ow o jen n y ch p o d ją ł b ezp ośred n ią a k cję ratow an ia leżących w gruzach skarbów k u ltu ry n arodow ej. N iek tó re resorty w y c ią g n ę ły stąd b łęd n y w n io sek , że za k o n serw a cję za b y tk ó w o d p o w ied zia ln y jest tylk o resort k u ltu ry. P oczu ły się w ię c ca łk o w icie zw o ln io n e od o d p o w ied zia ln o ści za b ieżący i p rzyszły los o b iek tó w zab ytk ow ych , a w w ie lu w y p a d k a ch b ędących w ich u żytk ow an iu . O fa k c ie ty m o ty le w sp o m n ieć n ależy, gdyż m ia ł on m iejsce w o k resie sp ra w o ­ zd a w czy m i na te r e n ie n a szeg o w o jew ó d ztw a . N iek tórzy w ręcz u w ażali, iż za b y tk i n ależą do k o n serw a to ra i jed y n ie jeg o ob ow iązk iem jest zabezpieczać, k o n serw o w a ć i od b u d ow yw ać. N a szczęście to b łędne m n iem an ie m a coraz m niej z w o le n n ik ó w i w la ta ch o sta tn ich p oczu cie ob ow iązk u p o szczególn ych u ży tk o ­ w n ik ó w w zro sło n iew sp ó łm iern ie, co jest o b jaw em szczeg ó ln ie godnym p od k reślen ia.

W racając do zagad n ień p o lity k i k on serw a to rsk iej, trzeba stw ierd zić, że na n aszym teren ie k o n serw a to r rea lizo w a ł do 1959 r. p o lity k ę p ierw szy ch lat po w y zw o len iu , p o legającą na doraźn ym za b ezp iecza n iu jak n a jw ięk szej ilo ści za b y tk ó w , o c z y w iśc ie brano pod u w agę stop ień ich w a rto ści arch itek to n iczn o - p la sty czn ej oraz zn aczen ie h istoryczn e. P ra co w n icy O ddziału O chrony i K on ­ se r w a c ji Z ab ytk ów przy W yd ziale K u ltu ry m ając na w zg lęd zie duży stopień zn iszczeń ob iek tów zab ytk ow ych , jakich dokonała osta tn ia w ojn a, oraz m o

żli-9 C ecylia V e t u l a n i , K o n s e r w a c j a z a b y t k ó w w w o j e w ó d z t w i e o l s z t y ń s k i m (1 I 1953 — 30 X I 1955), K om u n ik aty M azu rsk o-W arm iń sk ie, O lsztyn 1958, nr 3; Jerzy G o l a k o w s k i , P ra c e k o n s e r w a t o r s k i e . W o j e w ó d z t w o o l s z t y ń s k i e 1953 — 1956, Ochi'ona Z abytków , 1957 nr 2.

(3)

w o ść d alszej d ew astacji, jak iej dopuszczano się w czasie odgruzow ania, p o sta ­ n o w ili objąć in w en taryzacją w p ierw szym rzędzie m iasta zabytkow e, w k tó ­ rych p row ad zi się akcję rozbiórkow ą. In w en taryzacja urbanistyczna p olegała przede w szy stk im na tym , że sporządzano p la n d anego m iasta i nanoszono w szy stk ie zach ow an e dotąd obiekty zab ytk ow e, choćby zn ajd ow ały się w jak n a jd a lej p o su n iętej ruinie.

S zczególn ie zw racano u w agę na zach ow an e fragm en ty fo r ty fik a cji m iejsk ich , k tóre najbardziej narażone b yły na zn iszczenia w czasie lik w id o w a n ia gruzów . F on ad to na p lan ie m iasta zaznaczono różnym i koloram i sty l i w iek p o w sta n ii b u dow li. C ałość zaś zak reślon o lin ią w yznaczającą strefę zabytkow ą, w obw ód której w ch od ził cały układ u rb an istyczn y w raz z istn ieją cą zabudow ą w ob rę­ bie m urów m iejsk ich , jak rów nież p as około 100 m szerok ości w raz z fosam i m iejsk im i liczon y na zew n ątrz od p ierścien ia m u rów obronnych. W tej form ie opracow ano 35 ośrodków historyczn ych , rów n ocześn ie w y sy ła ją c opracow anie do zain teresow an ych w ład z. D ało to w efek cie n iezm ierne u słu gi w ła śn ie w om aw ian ej akcji, gdyż p lan y te p rzed sta w ia ły jasn y i czy teln y obraz zach o­ w an ych za b y tk ó w na teren ie danego ośrodka. W ślad za opracow anym p lanem i realizow an ą akcją rozbiórkow ą w ch od ził z w y k o n a w stw em kon serw ator zab ytk ów , za b ezp ieczając odgruzow ane, będące w d aleko p osu n iętych zn iszcze­ n iach m n iejsze czy, w ięk sze fragm en ty fo r ty fik a cji m iejsk ich .

W spom nieć w ypada, iż na ogólną liczb ę m ia st i o sied li o charakterze m ie j­ skim , w y stęp u ją cy ch o b ecn ie na teren ie w oj. olsztyń sk iego, 48 p osiad a zn a­ czen ie h istoryczn e, w tym 30 ośrodków u rbanistycznych, na teren ie k tórych do d ziś za ch o w a ły się fragm en ty fo r ty fik a cji m iejsk ich pochodzących przew ażn ie z X IV w .2). U fo rty fik o w a n e m ia sta w śred n iow ieczu a zach ow an e do dziś, tw o ­ rzą liczną grupę ośrodków o olbrzym iej w a rto ści n au k ow ej z p u n k tu w id zen ia u rb a n isty k i i fo rty fik a cji śred n iow ieczn ych .

O środki p osiad ające duże zn aczen ie h istoryczne dla w oj. olszty ń sk ieg o w 90% zak ład an e b y ły na p raw ie ch ełm iń sk im , co w y w a rło duży w p ły w nie ty lk o na sposób zarządzania, ale n a u tw orzen ie się typ u u k ładu urban istyczn ego, jak rów n ież fo rty fik a cji m iejsk ich , k tórego w zorem n iejed n ok rotn ie było m iasto C hełm no. N ie m iejsce tu na h istoryczn e p rzed staw ian ie sposobu zak ład an ia m iast, o p isy w a n ie różnych k szta łtó w ulic, ryn k ów i obw arow ań. W spom nę, że w szy stk ie te czyn n ik i brano pod u w agę przy op racow yw an iu w y ty czn y ch k o n serw atorsk ich dla zabezpieczenia fragm entów m urów m iejsk ich . Jako jedno z g łó w n y ch zadań w latach sp raw ozd aw czych W ojew ódzki K on ser­ w a to r Z abytków w y ty c z y ł sobie zab ezp ieczan ie p ierw otn ej fak tu ry m urów przez zach ow an ie jak n a jw ięcej a u ten tyczn ych fragm en tów , n ierek on stru o- w a n ie i ja k n ajczęstsze zab ezp ieczan ie, d latego to w latach 1957 — 1959 ob jęto p racam i 18 ośrodków z m u ram i m ie js k im i3).

W zw iązk u z tak szeroko zakrojoną akcją zabezpieczania zach ow an ych resztek fo r ty fik a c ji śred n iow ieczn ych (m iejskich) p racow n icy urzędu k o n ser­ w atorsk iego op racow ali dla tych potrzeb k ilk a n a ście zaleceń kon serw atorsk ich d otyczących sposobu k on serw acji. Z alecen ia te p olegały na opracow aniu h isto ­ rycznym danego ośrodka, a w szczególn ości sposobu i czasu p ow stan ia ob w

a-2) Są to n astęp u jące ośrodki historyczne: B artoszyce, B arczew o, B iskupiec, pow . Iław a, B isztyn ek , B ran iew o, D ąbrów no, D obre M iasto, G órow o Iław eck ie, Jeziorany, Iław a, K ętrzyn, L idzbark W arm iński, L ubaw a, Morąg, M łynary, M iłakow o, N idzica, N o w e M iasto, O rneta, O lsztyn, Ostróda, P asłęk , P asym , P ien iężn o, P rab u ty, R eszel, Sępopol, S usz, Zalew o.

*) B ran iew o, D ąbrów no, D obre M iasto, Jeziorany, K ętrzyn, Lidzbark W ar­ m iński, L u b aw a, M orąg, M iłakow o, N idzica, N ow e M iasto, O lsztynek, O lsztyn, P asym , R eszel, Sępopol, Susz.

(4)

bowań, n a stęp n ie d okonano d ok ład n ego opisu zach ow an ych ciągów czy fra g ­ m en tó w tych m u rów . W o p isie ty m pod aw an o długość, szerokość i gru­ bość m uru oraz jego m a teria ł b udow lany; u zu p ełn ien iem opisu b yła dok u m en ­ tacja fo tograficzn a. P osiad a to zn aczen ie n ie ty lk o przy u stalan iu zaleceń k o n ­ serw atorsk ich , a le rów n ież czy sto n a u k o w e, zw a ży w szy , że co rok cen n e fra g ­ m en ty gin ą b ezp ow rotn ie. P ra g n ę tu w form ie n iezm iern ie skróconej w y m ien ić in n e p race b u d o w la n e przy w a żn iejszy ch obiektach zabytk ow ych .

R ok 1957 o b ejm o w a ł p lan em robót n a stęp u ją ce ob iek ty: spichrz w B ran iew ie — c ie k a w y i c h a ra k tery sty czn y dla h a n zea ty ck ieg o m iasta, o b iek t pochodzi z X V III w . Z b u d ow an y na p la n ie prostok ąta w d oln ej p artii z cegły, górne zaś k o n d y g n a cje z tzw . p ru sk ieg o m uru. P rogram robót kon serw atorsk ich o b ejm o w a ł p rzed e w sz y stk im w y m ia n ę d rew n ia n y ch elem en tó w k o n stru k cy j­ nych, u zu p ełn ien ie i częścio w ą w y m ia n ę w ięźb y d ach ow ej oraz n o w e pokrycie. T en jed yn y za ch o w a n y spichrz po zab ezp ieczen iu przek azan y został cukrow ni w S ta ry m Polu, która dziś u ży tk u je go na sw o je m agazyn y. B u d yn ek barokow y, sta n o w ią cy fu n d a cję b iskupa T eodora P otock iego przy ul. B otan iczn ej w B ra­ n iew ie, zb u d ow an y w 1713 r. O biekt ten założony, na p la n ie k w a d ra tu z d zie­ d ziń cem pośrodku, p arterow y, k ry ty dachem d w u sp ad ow ym . Z abytek ten św ia d czą cy o d zia ła ln o ści P o la k ó w na W arm ii jest dla nas szczególn ie w ażny. P rzep row ad zon e p race og ra n iczy ły się do p o ło żen ia now ego stropu i całej w ię ź b y dach ow ej łą czn ie z p ok ryciem oraz w y m ia n ą sto la rk i ok iennej, tak zab ezp ieczon y o b iek t w sta n ie su row ym przek azan o P rezy d iu m MRN w B ra­ n ie w ie . G otyck i zam ek w R eszlu , z p o ło w y X IV w . k tórego b u d ow ę rozpoczyna biskup w arm iń sk i, Jan z M iśn i (1350 — 1355), k oń czy b isk u p H en ryk III Sorbom (1357 — 1375). Z ałożon y na k w a d ra cie z d zied ziń cem pośrodku, na w zn iesien iu w p łd .-w sch o d n iej c zęści m ia sta . K orzy sta ł on też w dużej m ierze z fo rty fik a cji m iejsk ich , w których p ierścień b ył w łączon y.

P o czątk ow o prace k o n serw a to rsk ie przep row ad zon o przy zab ezp ieczan iu w ie ż y narożnej oraz ganku obronnym od strony półn ocn ej. P o stw ierd zen iu , iż na sk u tek d użej w ilg o c i w p iw n ica ch i cią g ły ch za ciek ó w m ury dolnych p a r tii zam ku, jak rów n ież w ięźb a d ach ow a za a ta k o w a n e z o sta ły przez grzyba dom ow ego w 1959 r., przystąp ion o do p ełn eg o od grzyb ien ia ob iek tu oraz w y ­ m ia n y pok rycia d ach ow ego.

P oza o m a w ia n y m i o b iek ta m i d okonano w 1957 roku szeregu prac za b ezp ie­ czających przy w ie lu in n ych ob iek tach , jak: w ia tra k u w Jan k ow icach , pow . K ętrzyn, starym p a ła cu i k a p lic y św . A n n y w e From borku, baszcie w N id zicy, b a szcie „ b o c ia n ie j” w D o b ry m 'M ieście, m azu rsk iej ch a cie w S z c z y t­ nie, ch acie w L eśn icy , S łon eczn ik u , pow . M orąg, w ie ż y k o ścieln ej w D rogo­ szach, ew a n g elick im k o ściele g otyck im w G órow ie Iław ., d rew n ian ym k o ściele św . B arbary w L u b a w ie. P on ad to k o n serw a to r za b y tk ó w słu ż y ł pom ocą fin a n ­ sow ą lu b pom ocą w form ie m a teria łó w b u d ow lan ych dla szeregu p a ra fii w y k o n u ­ jących roboty przy ob iek tach sak raln ych . O gółem pracam i k on serw atorsk im i o b jęto w 1957 r. 43 ob iek ty za b y tk o w e w y d a ją c 2 500 000 zł.

W roku 1958 w y k o n a n o p race k on serw a to rsk ie przy 38 ob iek tach za b y tk o ­ w y ch . P ow ażn ą p ozycję, jak w sp om n ian o w y żej, zajm ow7ały obw arow an ia m ie j­ sk ie. P roblem n a ra sta ł w m iarę od gru zow an ia i a k ty w iz a c ji m ia st w o je w ó d z ­ tw a . P on ad to p rzep row ad zon o roboty zab ezp ieczające przy in n ych obiektach, w g o ty ck o -ren esa n so w ej bram ie m iejsk iej w B iszty n k u w y m ien io n o stropy oraz sto la rk ę d rzw iow ą i ok ien n ą. W szach u lcow ej k am ien iczce X V III-w ie c z n e j przy ul. H ożej w L id zb ark u W arm, dokonano ca łk o w itej w y m ia n y elem entów 1 d rew n ia n y ch , jak i pok rycia dachu. W ten sposób u d ało się u trzym ać częściow o zach ow an y o ry g in a ln y fra g m en t za b u d o w y m ieszk a ln ej p rzylegającej do o b w a ­

452

(5)

row ań m iejsk ich , w ciśn ię te j pom iędzy d w ie b aszty gotyck ie, adap tow an e zresztą na cele m ieszk aln e.

G otycki zam ek zbudow any przez k ap itu łę w arm iń sk ą w P ien iężn ie pochodzi z początk u X IV w . S p ełn ia ł on przez k ilka w iek ó w rolę obronnej rezydencji, która b yła sied zib ą kanonika ad m in istru jącego dobra k ościeln e i w ch od ził w skład b isk u p stw a w arm iń sk iego aż do 1778 r. U sytu ow an y b y ł w płn.-zach od n . narożu m iasta, tw orząc sprzężony z m iastem system obronny. Zam ek w ciągu w iek ó w u leg a ł ciągłym przebudow om . Po zn iszczen iu zam ku przez S zw ed ów w 1625 r., p rzebudow ano go w czterd ziestych latach X V II w . w duchu p o ja ­ w ia ją ceg o się w czesn ego baroku. W tej p o sta ci zam ek p rzetrw ał do naszych czasów . N a jciek a w sze sk rzyd ło zachodnie przed podjęciem robót było całk o­ w ic ie zd ew astow an e. P race zaplanow ano na dw a lata: 1958 — 1959. W ykonano: u zu p ełn ien ie i w y m ia n ę w ię ź b y dachow ej, w y m ia n ę zm urszałych b elek stropo­ w ych , przem urow ano gzym sy koronujące i w zm ocniono m ury. C ały obiekt p o ­ k ry ty zo sta ł now ą dachów ką, założono też ryn n y sp u stow e oraz zabezpieczono sp ły w y szczytow e. O biekt w yk oń czon y w stan ie surow ym przekazano P rezy ­ dium G rom adzkiej R ady N arodow ej w P ien iężn ie. W ten sposób zam ek urato­ w an o od n iech y b n ej zagłady.

G otycki m ost w R eszlu ze w zględ u na sw oje p rzeznaczenie n iezm iern ie rzadki za b y tek w P olsce, a n aw et w Europie, zbudow any z k am ien ia p olod ow - cow ego i cegły, składa się z trzech k on d ygn acji i w form ie sw ej żyw o p rzyp o­ m ina starożytn e ak w ed u k ty. N a sk u tek braku k o n serw a cji w strzym an o w 1957 r. ruch z u w a g i na groźny sta n tech n iczn y zabytku. W 1958 r. na zlecen ie W oje­ w ód zk iego K on serw atora Z abytków opracow ano p rojek t zabezpieczenia i odbu­ dow y, przystąp ion o rów n ocześn ie do w stęp n y ch prac zab ezpieczających. U su ­ n ięto p rzed e w szy stk im n a w ierzch n ię z k o stk i w raz z ziem ią i gruzem za le g a ­ jącym sk lep ien ia . C iężar ten pow od ow ał szk od liw e, nadm ierne ob ciążen ie sk le ­ pień i p rzy czy n ia ł się do rozpierania ścian bocznych. N astęp n ie po dokonaniu rozbiórki w y ch y lo n y ch z pionu fragm en tów m uru, przystąpiono do przem uro- w an ia i zab ezp ieczen ia ścia n nośnych. D alsze roboty zap lan ow an o na rok n astęp n y.

Z am ek k rzyżack i w W ęgorzew ie w zn iesion o w ostatnim d ziesią tk u X IV w . na p lan ie prostokąta. W I p o ło w ie X V III w . g en erał von K att, p rzebudow ał zam ek w sty lu b arokow ym . O becnie zach ow an y w m urach m agistraln ych . W nętrze odgruzow ano i częściow o zabezpieczono na zlecen ie W ojew ódzkiego K on serw atora Z abytków (dalej skrót WKZ). P racow n ie K on serw acji Z abytków w G dańsku sporządziły in w en ta ry za cję obiektu i op racow ały założenia pro­ jek to w e z przezn aczen iem na cele tu rystyczn e.

G otyck i ratu sz w P a słęk u zbudow any został na początku X V w . Fasadą zw rócony jest do u licy R yn k ow ej. Z ałożony na p lan ie p rostokąta z o tw ie r a ­ jącym się do u lic y d w u p rzęsłow ym p od cien iem , nad n im c iek a w e g w ia źd ziste sk lep ien ie. Ten jeden z n ieliczn y ch tego typu ratuszy po sp a len iu w 1945 r. za słu g iw a ł na odbudow ę. W 1958 r. po w y k o n a n iu p ełn ej d ok u m en tacji przez P ra co w n ię K on serw acji Z ab ytk ów (dalej skrót PK Z) — W arszaw a, p rzew id u ­ jącej po odbudow ie i ad a p ta cji u m ieszczen ie b ib liotek m iejsk iej i p ow iatow ej, w 1959 r. przystąpiono do od b u d ow y i częściow ej rekonstrukcji. P race za p la n o ­ w a n o na trzy lata, w 1961 r. p rzew id zian o ad ap tow an y ratusz oddać do użytku. G otycki zam ek w Szym barku założony został na rzucie prostokąta, k tórego budow ę rozpoczął w 1386 r. proboszcz H enryk ze S karlina. Zam ek w ciągu w iek ó w b y ł k ilk ak rotn ie p rzeb u d o w y w a n y do potrzeb jego now ych w ła śc ic ie li. F lan k ow an y b y ł 12 basztam i o zróżnicow anej form ie każda. P o sp a len iu w 1945 r. pop ad ł w zu pełną ruinę. D opiero w 1958 i 1959 r. nak ład em W KZ

(6)

p rzystąp ion o do odgru zow an ia, a w 1960 r. do w ła śc iw y c h prac k o n serw a to r­ skich. W roku ty m zabezp ieczon o w sz y stk ie koron y m uru sk rzyd ła płd .- w schodn. W ieża bram na otrzym ała sta ły dach, w zm ocn ion o też m u ry pod w z g lę ­ dem k on stru k cyjn ym , ze szczególn ym u w zg lęd n ien iem bram y w ja zd o w ej. P race w y k o n y w a ły P K Z O ddział G dańsk. Jed n ocześn ie zam ek zabezpieczono przed ew en tu a ln ą d ew a sta cją p rzez za an gażow an ie dozorcy oraz w y k o n a n ie w rót w ja zd o w y ch do b ram y zam k ow ej, zam yk ając w ten sposób sw ob od n y dostęp do w n ętrza obiektu.

N a osobną u w agę w tych latach za słu g u je k on serw acja b u d o w n ictw a d rew ­ nianego. P ro b lem o w i za b y tk ó w te g o rod zaju b u d o w n ictw a była p ośw ięcon a o góln op olsk a n arada zorgan izow an a w O lsztyn ie, na której stw ierd zon o szybki zan ik b u d o w n ictw a lu d o w eg o na W arm ii, M azurach i P o w iślu . W zw iązku z tym W KZ p rzew id zia ł o b jęcie p la n em k o n serw a cji w ięk szej liczb y o b iek tów oraz dalszą rozb u d ow ę P ark u E tn ograficzn ego w O lsztyn k u . Z akupiono i sp ro­ w adzono m azu rsk ą ch atę z G ązw y, p ow . M rągow o, oraz d rew n ian y m łyn, w y m ien ia n o p o k ry cie dach ow e. W szy stk ie e le m e n ty d rew n ian e zaim p regn o­ w ano. P on ad to zab ezp ieczon o w 1959 r. p o d cien io w ą ch a tę w Jelonkach, N ow icy, w R óżnow ie, pow . Iław a, k arczm ę w M a łszew ie. J e st to n ie z w y k le ciek a w y i rzadki ob iek t tego typu w n aszym w o jew ó d ztw ie. Z abezpieczono też h o len ­ d ersk i w ia tra k w B ęsi, p ow . B isk u p iec, oraz w ia tra k k on stru k cji słu p o w ej w W odzianach, pow . M orąg.

O sobno n a le ż y p od k reślić, że z u w a g i na 'zgrom adzone obiekty b u d ow nictw a d rew n ian ego na te r e n ie P ark u E tn ograficzn ego w O lsztyn k u została w yk on an a in sta la cja odgrom ow a przy w sz y stk ic h obiektach. P o n a d to p rzeprow adzono n a ­ praw ę p ok rycia d achow ego oraz drobne rem o n ty bieżące. N ieza le żn ie od om ó­ w ion ych , n a le ż y w y m ie n ić in n e zabytki, przy k tórych dok on yw ano zab ezp ie­ czeń w roku 1958. W g o ty ck im k o śc ie le w B ezła w k a ch , pow . K ętrzyn, n ap ra­ w io n o dach, w k o śc ie le św . A n d rzeja w B a rczew ie rozebrano p rzy leg łe m ury pok lasztorn e. O d słon ięta ele w a c ja kościoła w y k a za ła liczne p ęk n ięcia , co sp o ­ w od ow ało, że w r. 1959 p rzep row ad zon o p race m a ją ce na c elu w zm o cn ien ie kon stru k cji o b iek tu . W b arok ow ym k o śc ie le w K ro śn ie u zu p ełn ion o zniszczoną w ię ź b ę k o p u ły oraz latarn i, całość pok ryto blachą m iedzianą. D la za b ezp ie­ czenia in n ych p a rtii za b u d o w y 1 dokonano rem ontu ry n ien oraz rur sp u stow ych . W m oście przed zam k iem w L idzbarku W arm , w y m ien io n o części k on stru k cji d rew n ia n ej i n a w ierzch n i m ostu . W śred n io w ieczn y m zam ku k rzyżack im w N i­ dzicy w y m ie n io n o c z ę śc i w ię ź b y d ach ow ej, u zu p ełn ion o pokrycie. W cztern a sto ­ w ie c z n e j w ie ż y b y łeg o p rzedzam cza w P rzezm arku, pow . M orąg, uzupełniono i oszklono o tw o ry okienne. W r. 1958 ogółem w yd a n o z k red y tó w k o n serw a ­ torsk ich su m ę 4 m in 363 tys. zł.

P rzy stęp u ją c do om ó w ien ia w y k o n a n y ch prac przy zab ytk ach w 1959 r., n a leży stw ierd zić, że ogółem ob jęto p lan em k o n serw a to rsk im 32 zabytki. W roku ty m k on ty n u o w a n o k o n serw a cję m iejsk ich m urów obronnych, rozpo­ czętą w roku u b iegłym . P o d jęcie tego rodzaju prac było p o d y k to w a n e złym stan em tech n iczn y m tych za b y tk ó w oraz fa k tem p rzyszłej od b u d ow y m iast, w których obręb zostaną w łą czo n e ob w arow an ia.

D okonano ró w n ież p o w a żn ej pracy p rzy k o n stru k cyjn ym zab ezp ieczen iu k rzyżack iego zam ku w D zia łd o w ie. Z am ek, zb u d ow an y w p o ło w ie X IV w., p oczątk ow o b y ł sied zib ą w ó jtó w krzyżack ich. P ierw o tn ie sk ła d a ł się ze skrzydła głów n ego, m ieszk a ln eg o , oraz m u rów k u rty n o w y ch w zm ocn ion ych narożnym i b asztam i, o ta cza ją cy m i k w a d ra to w y dzied zin iec. Do dziś zach ow an e jest sk rzy ­ dło głó w n e i fra g m en ty m u rów k u rty n o w y ch . E lew a cji od stron y d ziedzińca i ścia n ie szczy to w ej od stro n y w sch o d n iej na sk u tek w y rw y w m urze groziło

454

(7)

runięcie. P rzede w szy stk im zam urow ano w y rw ę w celu w zm ocn ien ia k on stru k ­ cyjn ego, n astęp n ie n apraw iono p okrycie d ach ow e i zabezpieczono otw ory w ejścio w e.

Rok 1959 był okresem , w którym kon tyn u ow an o przy w ie lu obiektach prace kon serw atorsk ie, rozpoczęte w 1958 r. O gółem w 1959 r. w yd an o 4 165 000 zł na prace zabezpieczające przy om aw ian ych zabytkach.

D rugim pow ażn ym zad an iem O ddziału K on serw atorsk iego b yło zap ew n ien ie w y k o n a w stw a prac budow lano k on serw atorsk ich przy obiektach zabytkow ych, u jętych w p lan ie na 1960 r.

W ięk szość robót p rzyjęło i w yk on ało P rzed siębiorstw o P a ń stw o w e, P ra ­ cow n ie K on serw acji Z abytków O ddział w G dańsku. P rzed siębiorstw o to zostało pow ołan e przez M inistra K u ltu ry i S ztu k i sp ecja ln ie do w y k o n y w a n ia robót przy ob iek tach zab ytk ow ych . A by u m ożliw ić P racow niom K on serw acji Z ab yt­ k ów rozpoczęcie robót przy obiektach, zgodnie z ob ow iązu jącym i przep isam i Woj. K on serw ator Z ab ytk ów zlec ił w p ierw szych dniach 1960 r. opracow anie niezb ęd n ej dok u m en tacji przede w szy stk im dla obiektów zab ytk ow ych fig u ru ­ jących w p la n ie robót n a 1960 r.

P ra co w n ie k on serw acji zab ytk ów w y k o n a ły dokum entacje dla n a stęp u ją ­ cych zabytków : bram y zam kow ej w B ra n iew ie (in w en taryzacja fotograficzna, projekt zab ezp ieczen ia i rek on stru k cji sklepienia); zam ku w Szym barku (in­ w en ta ry za cja i p rojekt zabezpieczenia), zam ku w L idzbarku Warm, (projekt zab ezp ieczen ia, projekt rek on stru k cji otw orów okiennych, ponadto W oj. B iuro P rojek tów w O lsztyn ie w yk on ało in w en taryzację, projekt in sta la cji elek try cz­ nej dla zamku); m urów obronnych w P a słęk u (in w en taryzacja, opracow anie h istoryczn e i projek t zabezpieczenia); w ieży w od ociągow ej w e From borku (projekt odbudow y z przeznaczeniem na d ostrzegaln ię astronom iczną); zam ku w N id zicy (opracow anie h istoryczn e i w stęp n e fazy projektu odbudow y i ad ap ­ tacji); k o ścio ła p a ra fia ln eg o w e From borku (inw entaryzacja); kościoła św . K a ­ tarzyn y w B ra n iew ie (in w en taryzacja i projekt zabezpieczenia w form ie trw a łej ruiny); ruin zam ku w K u rzętniku (in w en taryzacja fotograficzn a i pom iarow a); kościoła w R ych n ow ie (in w en taryzacja fotograficzna); w iatrak u w B ę si (in w e n ­ taryzacja fotograficzn a). N astęp n ie podczas p rzygotow yw an ia niezbędnej d o­ k u m en ta cji przystąpiono do prac b u d ow lan ych przy g otyck iej bram ie zam ko­ w ej w B ra n iew ie, p ochodzącej z X IV w.; do dziś zach ow ała się jako jed yn y fragm en t d aw n ego zam ku b isk u p ieg o ; Zam ek zlok alizow an y b y ł w p łd .-w sch części S tarego M iasta. B ram a w jazd ow a —■ m urow ana z ceg ły na rzucie k w a ­ dratu. W górnej k on d y g n a cji zach ow ały się ciek a w e ganki k o m u n ik acyjn e oraz w p ółn ocn ej w n ęce m urow ana p ia sk o w co w a ta b lica przed staw iająca herb b iskupa Szym ona R udnickiego. W ykonano rek on stru k cję sk lep ien ia g w ia źd zi­ stego, n ak rycie stropem k lein o w sk im oraz d rew nianym , k rytym papą. Z am u­ row ano otw ory ok ien n e i zabezp ieczon o drzw iow e, uzupełniono w y rw y w e le ­ w acjach. P row adzono także prace b u d ow lan e w k o ściele św . K atarzyny w B ra­ n iew ie, k tórego budow ę rozpoczęto od prezbiterium (1346 r.), kościół położony jest w p ołu d n iow ej stron ie S tarego M iasta przy m urze obronnym . B u d ow ę k w ad ratow ej w ie ż y zakończono w d w u d ziestych latach X V w . K ościół trój- n aw ow y, h a lo w y z pięciob oczn ym w yd zielon ym prezbiterium . W nętrze prze- sk lep ion e n ieg d y ś sk lep ien iem g w ia źd zisty m w sp artym na ośm iobocznych fila ­ rach. W 1945 r. k ościół rozbito, brak sk lep ień , zach ow ały się ty lk o m ury m a g i­ straln e i fragm en t w ieży . W 1960 r. ca łk o w icie odgruzow ano w nętrza do p o ­ ziom u posadzki, uporządkow ano p rzy leg ły teren, usu n ięto gruzy, zabezpieczono otw ory w ejścio w e. O biekt ten p rzew id zian y jest do dalszej k on serw acji w la ­ tach n ajb liższych z utrzym aniem jako trw a łej ruiny. W arto w sp om n ieć, że

(8)

w trak cie odgruzow ania od n alezion o n iezm iern ie w a rto ścio w ą brązow ą p ły tę nagrobną b isk u p a P a w ła L egen d orfa, p ozłacan y k ie lic h oraz szereg innych c en n y ch ek sp on atów , sta n o w ią cy ch przed sp a len iem bogaty w y stró j w nętrza. Eksponaty, te p rzekazano M uzeum M azurskiem u. P race k o n serw a to rsk ie prow adzono też w k o ściele p a ra fia ln y m w e From borku. K ościół jest budow lą g o ty ck ą z osta tn iej ćw ierci X IV w iek u , tró jn a w o w y , halow y. Sp alon y został d o szczętn ie w 1945 г., z a ch o w a ły się jed y n ie m ury obw odow e, fila ry i fragm en ty sk lep ień . Obok k ościoła sto i k w a d ra to w a d rew n ian a d zw onnica z początku X V III w . P rzep row ad zon o p e łn e od gru zow an ie w n ętrza k ościoła, zam urow ano otw ory w e jść bocznych, w sta w io n o w rota, zabezp ieczon o p o zo sta ło ści sk lep ień n a w y bocznej. P o n a d to w o ln o stojąca d rew n ian a d zw on n ica została zab ezp ie­ czona przez u zu p ełn ien ie p ok rycia dachow ego.

W zam ku k rzyżack im w K ętrzy n ie z r. 1340, p rzeb u d ow an ym w X V II w ., a sp a lo n y m w r. 1945, za ch o w a ły się m u ry m a g istra ln e oraz p ierw o tn e s k le ­ p ie n ie w p om ieszczen iach p iw n iczn y ch . Z am ek p rzew id zian o do odbudow y w 1962 r. z przezn aczen iem na sied zib ę m u zeu m reg io n a ln eg o i b ib lio tek i p o ­ w ia to w e j. W zw ią zk u z tym już w 1960 r. przeprow adzono p ełn e odgruzow anie w n ętrza, zab ezp ieczon o koronę m u rów oraz p arap ety otw orów ok ien n ych .

Zam ek b isk u p i w L idzbarku W arm., jeden z n ieliczn y ch teg o typu zab ytk ów d oczek ał się w osta tn ich la ta ch god n ego w y k o rzy sta n ia sw ych w sp a n ia ły ch sa l na p om ieszczen ia ok resow ych w y sta w , a w n a jb liższy ch latach zn ajd zie tu na s ta łe p o m ieszczen ie M uzeum W arm iń sk ie ze szczególn ym u w zg lęd n ien iem p o ­ s ta c i biskupa Ign acego K rasick iego. N ic też dziw n ego, iż zgod n ie z n a k reślo ­ n y m przez w ła d ze w o jew ó d zk ie p rogram em rozw oju życia k u ltu ra ln eg o w L id z­ b ark u stw orzon o szczeg ó ln ie w a ru n k i dla d o k o n y w a n ia n iezb ęd n ych prac k o n ­ serw a to rsk ich przy zam ku. W 1960 r. w y m ien io n o i ułożono n o w y chodnik w k ru żgan k ach na p arterze, u zu p ełn io n o sk lep ien ia starej k u chni, zrek on stru o­ w a n o otw ory o k ien n e w m a ły m refek ta rzu (elew a cja p ołu d n iow a), u zu p ełn ion o u b y tk i w sk lep ien ia ch , zam u row an o w y r w y w otw orach o k ien n ych sal I piętra, w y b ie lo n o ścia n y (p rzygotow an ie sa l do potrzeb w y sta w y ) u zu p ełn ion o p okry­ cia dachu. O siem n a sto w ieczn a oranżeria I. K ra sick ieg o w L idzbarku W arm, z b rak u k o n se r w a c ji u le g a ła sto p n io w ej d ew a sta cji. P ierw szą pom oc o trzy­ m a ła ze strony k o n serw a to ra za b y tk ó w poprzez p rzełożen ie p ok rycia d ach o­ w eg o , u zu p ełn ien ie i oczy szczen ie ry n ien , zab ezp ieczen ie otw orów okien n ych . P rezy d iu m Pow . R a d y N a ro d o w ej w L id zb ark u w łą c z y ło ją w sw ój p la n robót rem o n to w y ch na 1961 r. P o ad ap tacji o ran żerii zn ajd zie w n iej p o m ieszczen ie W y d zia ł A rch itek tu ry i B u d o w n ictw a , W y d zia ł K u ltu ry oraz b ib liotek a.

Rok 1960 zam k n ął się su m ą w w y so k o śc i 4 i pół m in zł, w y d a tk o w a n ą b ezp ośred n io przez W oj. K on serw a to ra Z abytków . Z aznaczyć przy tym w y ­ p ada, iż k o n serw a to r in w e stu je w za b y tk i w oparciu o budżet cen tra ln y (M ini­ ste r stw o K u ltu ry i Sztuki) i o b u d żet teren o w y (W ydział K u ltu ry PW R N w O lsztyn ie). D użo, bo około 35%, za okres sp raw ozd aw czy sta n o w i budżet teren o w y .

N ie p ełn y b y łb y obraz w y k o n a n y ch prac przy zab ytk ach w szczególn ości za o sta tn ie lata sp raw ozd aw cze, g d yb y chociaż z grubsza n ie w sp o m n ieć o robotach zab ezp ieczających , fin a n so w a n y ch b ezp ośred n io p rzez u ży tk o w n ik ó w czy też w ła śc ic ie li o b iek tó w zab ytk ow ych .

Z b u d o w n ictw a sa k ra ln eg o w y sta rczy w y m ien ić ta k ie ob iek ty jak: k ościół k o leg ia ck i i b arok ow y w D ob rym M ieście, k o śció ł św . Jana C hrzciciela w Or­ n ecie, katedra w O lsztyn ie, b arok ow y k la szto r w Ś w . L ipce, k ościół św . Jerzego w K ętrzyn ie, g o ty ck i k o śc ió ł św. Jana w B artoszycach , k o śció ł św . Rocha 4 5 6

(9)

w P ien iężn ie, g otyck i k ościół w P asłęk u , kościół św . Tom asza z X IV w . w N ow ym M ieście i w ie le innych.

Na osobną u w agę zasłu gu je o b y w a telsk i stosunek p ań stw ow ych gosp od arstw rolnych, w których to posiad an iu znajdują się w przew ażającej w ięk szo ści pałace zab ytk ow e. P a ła ce te pochodzą przew ażn ie z X V III w ieku, zbudow ane w sty lu barokow ym , w w ięk szo ści w y p a d k ó w nie b yły w yk orzystan e w p ełn i i często u le g a ły d ew a sta cji. W ostatn ich latach Woj. Zarz. PGR w y ty p o w a ł k ilk a n a ście n a jcen n iejszy ch p ałaców celem przekazania in n ym użytkow nikom . N ow ym sposobem w yk orzystan ia p a ła có w jest u żytk ow an ie przez różne przed­ sięb iorstw a, in sty tu cje i in n e zakłady pracy n a cele w y p o c z y n k o w o -k o lo n ijn e 4). Ponadto p oszczególne gosp od arstw a p rzy stą p iły sam e do robót rem ontow ych, w ie le też przygotow u je d okum entacje, ujm ując w sw ym p lan ie w y k o n a w stw o na n ajb liższe lata.

N ie pozostają też w ty le zarządy budynków m ieszk aln ych przy m iejsk ich radach narodow ych, które w ostatn ich latach w yd atn ie przyczyn iły się do utrzym an ia zab ytk ow ych k am ien iczek dzięk i dokonaniu robót rem ontow ych. W ym ien ić w y p a d n ie P a słęk , D ziałdow o, N ow e M iasto, K urzętnik, Frombork, O rnetę, B artoszyce i inne.

Poza trudnym problem em , jakim jest w ła śc iw e u żytk ow an ie i prace rem on ­ to w e zab ytk ów arch itek tu ry, rów n ie istotną spraw ą jest kon serw acja zab ytk ów ruchom ych. Z abytki ruchom e nie zostały ujęte, jak dotąd, pełną ew id en cją ze w zg lęd u na brak u jed n olicon ych kartotek, których opracow ania p od jął się Zarząd M uzeów i O chrony Z abytków i do ostatn iego roku spraw ozd aw czego n ie zaak cep tow ał odpow iednich w zorów . N ależy p odkreślić, że za b y tk i te znacznie szyb ciej i ła tw iej u legają zniszczeniu. In w en ta ry za cja za ­ b ytk ów ruchom ych ze w zględ u na inne p alące prace, n iestety , m u sia ła być prow adzona m n iejszym n ak ład em sił i środków . Jak dotychczas k o n serw a cję niek tórych zab ytk ów ruchom ych przeprow adzają PK Z na b ezpośrednie zlecen ie M in isterstw a K u ltu ry i Sztu k i. T yp ow an e są o czyw iście ob iek ty n ajcen n iejsze. P ozostaje, n iestety , szereg zab ytk ów tego typu, rozrzuconych po zniszczonych zamkach·, kościołach czy pałacach, które w ym agają doraźnej zabezpieczającej pracy k o n serw a cy jn ej. N iestety , na tego rodzaju prace brak jest k red y tó w w b u d żecie terenow ym .

Z organizow anie p ra co w n i naukow ej dla potrzeb k o n serw a cji zab ytk ów ruchom ych, choćby sam ych m u zealiów z teren u naszych m uzeów , jest b ez­ w zg lęd n ie konieczn e, gdyż stan zab ytk ów ruchom ych, w śród których z n a j­

4) W ykaz p a ła có w PGR przekazanych innym użytkow nikom :

M arw ał, pow . Ostróda — Z akłady W ytw órcze Lam p E lektrycznych . im. Róży Luksem burg w W arszaw ie. Sork w ity, pow . M rągow o — Fabryka T raktorów „U rsu s”. G aliny, pow . B artoszyce — R adom ska Fabryka O buw ia. G ąsiorow o, pow . O stróda — M.P.R.B. W arszaw a I.

P onary, pow . Morąg — Toruńska Fabryka W odom ierzy.

Sztynort, pow . W ęgorzew o — W arszaw sk ie P rzed siębiorstw o R obót W o­ dno - In żyn ieryjn ych (obecnie w trakcie przekazania tego pałacu na rzecz kopalni „Jow isz”).

PG R Jaśkow o, pow . M orąg — M in isterstw o Obrony N arodow ej.

PG R W ięcki, pow . W ęgorzew o — K opalnia i E lektrow nia „ K a ła w sk i” w W ę-glińcu.

W ojtkow izna, pow . O lsztyn — D ow ództw o Garnizonu O lsztyn.

W ielew o, pow . K ętrzyn — M in isterstw o S p ra w ied liw o ści (na Z akład P en iten cjarn y).

(10)

d uje się olbrzym ia ilość r e lik tó w p o lsk o ści tych teren ów , jest w stan ie zagro­ żenia (np. n ie z w y k le ciek a w a polska snycerka zab ytk ow a w k o ściele p ok ate- d ralnym w e From borku).

W latach sp raw ozd aw czych z zakresu k o n serw a cji zab ytk ów ruchom ych p rzeprow adzono p race przy: gru p ie rzeźby tryp tyk u g otyck iego w R ychnow ie, p óźn ogotyck im p o lip ty k u z From borka. W ykonano prace zab ezp ieczające przy p olich rom ii X V -w ie c z n e j w ab syd zie k a p lic y św . A n n y w e From borku, późno- gotyck iej p olich rom ii w m a ły m refek tarzu w1 zam ku lid zb arsk im oraz odkryto szereg scen fig u ra ln y ch g o ty ck ich w k o śc ie le św . T om asza w N ow ym M ieście, k tó re ró w n ocześn ie zak on serw ow an o. S w o jeg o rod zaju p roblem em jest od b u ­ dow a m iasta From borka, a w szczególn ości zab ytk ów zn ajd u jących się na tzw . W zgórzu K opernika. W ok resie sp raw ozd aw czym p ierw szym w ięk szym w y d a rzen iem b y ło p oru szen ie sp raw y od b u d ow y W zgórza K opernika na ogóln o­ p o lsk im zjeźd zie k on serw atorów , zorgan izow an ym w e F rom borku w 1957 r. przez W ojew ód zk iego K on serw atora Z ab ytk ów w O lsztyn ie. Od tego czasu od b yło się w ie le narad, p osied zeń , na k tórych cią g le d y sk u to w a n o sposoby i p otrzeb y od b u d ow y. W c elu u jed n o licen ia program u odbudow y i u żytk ow an ia zab u d ow ań zesp o łu zab y tk o w eg o w e From borku p o w sta ł O gólnopolski K om itet O dbudow y From borka, na czele k tórego sta n ą ł prof, dr W ła d y sła w K otarbiński.

P rob lem od b u d ow y From borka b y ł też n iejed n o k ro tn ie p rzedm iotem narad d yrek torów m u zeó w w a rsza w sk ich z d ziałaczam i k u ltu ra ln y m i O lsztyn a w ra ­ m ach w sp ółp racy W arszaw a — O lsztyn. W szy stk ie narady, p o św ięco n e tem u zagad n ien iu , zn a la zły w stę p n e ro zw ią za n ie w p o sta ci zaw arcia u m ow y m ięd zy M in isterstw em K u ltu ry i S z tu k i a P o litech n ik ą W arszaw ską, k tóra p rzystąp iła w 1958 r. do o p racow yw an ia d ok u m en tacji (rek on stru k cji od b u d ow y i adaptacji sam ego W zgórza K opernika). R ozpoczęcie rea liza cji b u d o w la n ej p rzew id zian o na rok 1961.

Osobną grupę zagad n ień , w y k o n a n y ch przez Z esp ół K on serw atorsk i poza p racam i b u d o w la n o -k o n serw a to rsk im i, sta n o w i grupa spraw zw iązan a z d zia­ ła ln o ścią p o p u la ry za cy jn o -n a u k o w ą , b ad aw czą oraz ew id en cyjn o-p orząd k ow ą w zak resie d ok u m en tacji n a u k o w ej, tech n iczn ej, fo tograficzn ej, in w en taryzacji zab ytk ów n ieru ch om ych i sy ste m a ty k ą ty ch zbiorów .

Z anim p rzy stą p im y do o m ó w ien ia ak cji in w en ta ry za cji za b y tk ó w n ieru ch o­ m ych, n a leży przyp om n ieć, iż R ząd P o lsk i L udow ej, d ocen iając w a rto ść i zn a ­ czen ie p om n ik ów k u ltu ry n arod ow ej, w y d a ł w ostatn ich la ta ch szereg zarzą­ dzeń czy u ch w a ł m ających na celu w ła ś c iw e w y k o rzy sta n ie n ie u żytk ow an ych o b iek tó w zab y tk o w y ch . W ty m też c elu P rezes R ady M in istró w w dniu 6 IV 1959 r. w y d a ł zarząd zen ie n r 47 w sp ra w ie p ow ołan ia K om isji R ządow ej do zagosp od arow an ia ob iek tów zab ytk ow ych .

N astęp n e zarządzenie, nr 144 z dnia 13 V III 1959 r. U rzędu R ad y M inistrów , d o ty czy sp raw y p o w o ła n ia w o jew ó d zk ich k o m isji do zagosp od arow an ia o b iek ­ tów zab ytk ow ych . PW R N w O lszty n ie w oparciu o w /w zarządzenie uch w ałą nr X IX /163 z dnia 2 X 1959 r. p ow ołu je W ojew ódzką K om isję, w której skład w ch od zą k iero w n icy n ajb ard ziej zain tereso w a n y ch w y d zia łó w , jak W ojew ódzki K om itet P la n o w a n ia G ospodarczego, W yd ział Gosp. K om u n aln ej, K uratorium , A rch itek t, W oj. W yd ział F in a n so w y , p rzew od n iczący d/s tu ry sty k i, W ydział K u ltu ry i W oj. K o n serw a to r Z ab ytk ów jako sek reta rz k om isji. D o zadań om aw ian ych k o m isji n a leży czu w a n ie nad n a le ż y ty m zagosp od arow an iem o b iek tó w za b y tk o w y ch i ich w ła śc iw y m u żytk ow an iem .

W w oj. o lszty ń sk im rozpoczęto ak cję in w en ta ry za cji za b y tk ó w w drugiej p o ło w ie 1959 r. C elem ew id e n c ji z a b y tk ó w arch itek tu ry było u zy sk a n ie w y ­ czerpujących in fo rm a cji o zasobach zab ytk ów arch itek tu ry b u d ow n ictw a

л

(11)

ze szczególn ym uw zględ n ien iem : a) opisu technicznego, kubatury i stanu zachow ania; b) rodzaju ak tu aln ego użytkow ania; c) rodzaju użytk ow an ia p o ­ stulow anego; d) rodzaju p ostu low an ych zabiegów konserw atorskich; e) o rien ­ tacyjn ych kosztów postu low an ych robót.

T ak ie zebranie m a teria łu w fo rm ie arkuszy ew id en cy jn y ch zbiorczych s ta ­ n ow iło podręczny o p eratyw n y m ateriał rzeczow y dla: a) przeprow adzenia w e r y fik a c ji zabytków ; b) u stalen ia kieru n k ów ekonom icznego d ziałan ia w za­ k resie zagospodarow ania zab ytk ów n ieu żytk ow an ych i zab ytk ów n iew ła ściw ie użytkow anych; c) opracow anie planów : persp ek tyw iczn ego, okresow ego i rocz­ nych. E w idencją z o sta ły objęte w szy stk ie zab ytk ow e ob iek ty architektury, w a żn iejsze ob iek ty b u d ow nictw a ludow ego, obiekty, które m ają znaczenie dla h isto rii tech n ik i b u d ow lan ej, obiekty, zw iązane z w ażn ym i w yd arzen iam i h isto ­ ry czn y m i lub w y b itn y m i p ostaciam i.

Sporządzone m a teria ły ew id en cy jn e zabytków a rch itek tu ry sta n o w iły rze­ czow ą p o d sta w ę do p racy k om isji w ojew ód zk iej. N a p olecen ie tej k om isji sp o ­ rządzono w y k a zy w yb ran ych o b iek tó w zabytkow ych, które p rzesłano do rad narod ow ych z prośbą o opinię i podanie konkretnych propozycji ich zagospo­ darow ania. P o otrzym aniu op in ii rad n arodow ych szczebla p ow iatow ego o b iek ty te b yły rozpatryw ane na p osied zen iach k om isji w ojew ód zk iej. N ie ­ zależnie od tego, że m ateriały ew id en cy jn e b y ły i są p od staw ą d ziałaln ości k o m isji d /s zagospodarow ania zabytków , zgrom adzony m ateriał, złożony z k ar­ totek i k art tech n iczn ych , został w 1960 r. przez p racow n ik ów O ddziału K on­ serw a cji u sy stem a ty zo w a n y w form ę uporządkow anego zbioru. N astęp n ie w oparciu o przeprow adzoną in w en taryzację przygotow ano m ateriał do w y d a ­ w a n ia orzeczeń k o n serw atorsk ich na obiekty zab ytk ow e n ie p osiad ające dotąd p o d sta w ochrony p raw nej.

Poza tym w y k o n a n y przez W ojew ódzkiego K onserw atora Z abytków spis zab ytk ów n ieruchom ych w o jew ó d ztw a , zgodnie z art. 4 rozporządzenia P rezy ­ denta R zeczyp osp olitej z dnia 6 III 1928 r. o opiece nad zabytkam i (Dz. U st. nr 29, poz. 265), objął w zasadzie całość m ateriału zabytkow ego w oj. o lsz ty ń ­ skiego. W sp isie u w zględ n ion o w szy stk ie rodzaje zab ytk ów nieruchom ych w y stęp u ją cy ch na teren ie w ojew ód ztw a, jak: założenia u rbanistyczne, m iejsk ie fo rty fik a cje obronne, zabudow a m iast, ratusze, kościoły, k ap lice, zam ki, p ałace, dw ory, za b y tk i o przezn aczen iu gospodarczym i p rzem ysłow ym : spichrze, m łyn y, zajazdy, zab ytk i b u d ow nictw a ludow ego: chaty, zagrody, w iatrak i, b ud yn k i gospodarcze i inne.

W szy stk ie te zab ytk i, łączn ie z zachow anym w yp osażen iem zab ytk ow ym , pod legają zgodnie z art. 3 cyt. rozporządzenia ochronie p raw n ej. Z abytki nie u w zględ n ion e w zał. sp isie, na sk u tek braku p ełn ego rozeznania terenu, m ogące ew ent. w y stęp o w a ć na teren ie w ojew ód ztw a, p o d ­ legają tak że ochronie p raw nej. W ła ściciele i użytk ow n icy obiektów za b y tk o ­ w y ch w m y śl art. 16 pow . rozporządzenia m ają obow iązek utrzym ania ich w n a leży ty m stanie; zakres i sposób przeprow adzanych prac rem ontow ych w ym aga uprzedniego u zgod n ien ia z W oj. K onserw atorem Z abytków . W celu lep szego rozeznania w a rto ści i stan u tech n iczn ego zab ytk ów sporządzono w y ­ kazy z podziałem na grupy.

D o grupy p ierw szej w łączon o zab ytk i o znaczeniu europejskim i w y ­ bitn ym k rajow ym , pom niki k u ltu ry, charak teryzu jące się najw yższą w artością artystyczną, historyczn ą lub k u lturalną, jak: założenia urba­ n istyczn e, śred n iow ieczn e fo rty fik a cje obronne m iejsk ie, zam ki, ratusze, kościoły, pałace, n a jw y b itn iejsze przyk ład y b u dow nictw a region aln ego i in. Do d rugiej — zab ytk i o dużej w a rto ści artystyczn ej, historyczn ej lu b k u ltu

(12)

-0

9

t T ablica 1.

ZESTA W IEN IE ILOŚCIOW E ZABY TK Ó W Z W Y SZC ZEG Ó LNIEN IEM ICH RODZAJU

Lp. N azw a p o w ia tu Z a m ­ ki u r b a n i s .Z a ł ó ż . F o r t y f . m i e j s k i e B r a m it m i e j s k i e B a s z -t ÿ R a t u ­ s z e K o ś c i o ł y P a ł a c e i d i u o r y K a m i e ­ n i c e i d o m y m i e s z k . S p i c h r z e K a p l i c e W i a t r a k i i m ł y n y с h a t y O b i e k t y g o s p . M o s ty R ó ż n e o b i e k t y R a z e m 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 1 B arto szy ce 2 2 1 2 10 14 105 10 — — 2 6 — _ 154 2 B isk u p iec 2 4 3 1 1 1 22 11 175 6 14 6 24 8 2 2 282 3 B ra n iew o 3 5 3 5 2 40 9 47 3 8 4 5 134 4 D ziałd ow o 1 2 1 10 3 57 1 2 11 1 2 91 5 G iżycko 2 2 — — — 6 1 47 10 1 1 — — 70 6 G órow o1 1 — — 1 10 3 15 1 1 — — 33 7 Iław a 2 4 4 1 21 12 59 1 5 11 10 130 8 K ętrzyn 2 2 1 1 18 10 51 2 5 5 12 11 1 5 126 9 L id zb ark W arm. 1 2 2 1 2 24 6 103 1 15 6 2 3 168 10 M orąg 3 3 3 1 1 24 17 65 1 7 34 7 5 171 II M rągow o 1 2 1 5 4 5 2 1 9 55 6 91 12 N id zica 1 1 1 3 1 1342 9 136 13 N o w e M iasto 3 3 2 2 123 2 1434 4 102 1 4 294 14 O lsztyn 2 2 2 I 2 2 23 4 110 3 22 5 160 7 — — 345 15 O stróda 3 4 3116 5 54 32 5 146 116 16 P a słęk 1 2 2 2 1 1 20 12 25 — — 1 59 5 — — 131 17 P isz 1 2 — — — 1 5 1 43 — — 2 18 — — — 73 18 Szczytno 1 1 1 1 10 3 48 1 1 1 130 18 — — 216 19 W ęgorzew o 1 1 — — 6 12 13 1 I 3 8 181 65 R a z e m : 30 45 30 9 19 14 306 129 11ъ9 36 71

71

641 120 3 33 2726

(13)

rainej, ch arak terystyczn e dla regionu, p osiadające znaczenie pam iątk ow e. Z abytki p ierw szej i drugiej grupy w in n y być przedm iotem szczególnie tr o sk li­ w ej o p iek i w ła ścicieli, u ży tk o w n ik ó w i w ła d zy teren ow ej w zakresie odpo­ w ied n ieg o użytk ow an ia, sy stem atyczn ej k on serw acji i utrzym ania w m o żliw ie n ajlep szym stanie. Z abytki grupy trzeciej — to obiekty, które w n a stęp stw ie zn iszczen ia, przeb u d ow y lub n iew ła ściw eg o u żytk ow an ia utraciły w ięk szość w a rto ści zabytk ow ych . Są to przede w szy stk im obiekty b u d ow nictw a m ie j­ skiego, w ięk szo ść chat, ob iek tów gospodarczych, k ap lice, d w ory i in., ch arak ­ teryzu jące się złym stanem tech n iczn ym i n ieod p ow ied n im u żytk ow an iem . U

trzy-T ablica 2.

ZESTA W IEN IE ILOŚCIOW E ZABYTK ÓW Z POD ZIAŁEM NA G R U PY

Lp. Nazina pouiiatu zabątkóu’Ogółem I grupa W t II grupa H m III grupa IV grupa Uurngi 1 B artoszyce 154 9 27 111 7 2 B isk u p iec 282 9 144 109 20 3 B ran iew o 134 30 68 25 11 4 D ziałd ow o 91 1 19 67 4 5 G iżycko 70 16 48 6 6 G órow o 33 12 16 5 7 Iła w a 130 13 50 58 9 8 K ętrzyn 126 10 35 74 7 9 L idzbark W arm. 168 17 43 102 6 10 M orąg 171 20 76 68 7 11 M rągow o 91 24 51 16 12 N idzica 36 3 23 8 2 13 N o w e M iasto 294 8 123 155 8 14 O lsztyn 345 10 61 261 13 15 O stróda 116 24 33 53 6 16 P a słęk 131 16 61 52 2 17 P isz 73 23 45 5 18 Szczytno 216 2 98 99 17 19 W ęgorzew o 65 3 22 34 6 R a z e m : 2726 175 958 1436 156

m anie tych zabytków , w ła ściw a opieka i n iedopuszczenie do dalszego pogor­ szenia stan u tech n iczn ego w in n y być u w zględ n ian e w jak najszerszym zakresie przez ich w ła śc ic ie li i u żytk ow n ik ów . W grupie czw artej zn alazły się zabytki, które w n a stęp stw ie zniszczeń w o jen n y ch lub złego u żytk ow an ia za tra ciły zu p ełn ie w a rto ści zab ytk ow e, zn ajd u jące się w stan ie zrujnow ania lu b ruiny, nie n ad ające się ze w zg lęd ó w ek onom icznych do odbudow y lu b zabezpieczenia. Są to w w ie lu w yp ad k ach ob iek ty posiad ające dużą w artość h istoryczną lub ku ltu raln ą. Przed dokonaniem rozbiórki obiekty te w in n y posiadać dokładną in w en taryzację p om iarow ą, fotograficzn ą i opisow ą oraz ew en t. ek sp ertyzę techniczną. D opiero po sporządzeniu i p rzed staw ien iu p ow yższych m a teria łó w k on serw ator m oże w yd ać zezw o len ie na rozbiórkę.

(14)

O p u b lik ow an ie w y k a zu o b iek tó w zab ytk ow ych nieru ch om ych w oj. o lszty ń ­ sk ieg o w D zien n ik u U rzęd o w y m W RN z a p ew n i z p ew n o ścią w ięk szą orientację i lep sze zrozu m ien ie w ła d z teren o w y ch oraz w ła ś c ic ie li i u ży tk o w n ik ó w w ilości i jak ości m a teria łu za b y tk o w eg o oraz w m o żliw o ścia c h ich w ła śc iw e g o w y k o ­ rzystan ia.

Oprócz om ów ion ych prac urząd k o n serw a to rsk i p row ad ził p ra ce n au k ow o- b adaw cze. W 1959 r. zesp ół p ra co w n ik ó w Woj. K on serw . Z ab ytk ów w yk on ał na z lec en ie C en traln ego Zarządu M uzeów i O chrony Z abytków in w en ta ry za cję 11 m ia st naszego w o je w ó d z t w a 5). O p racow an ie tak ie obejm u je b ad an ie historii rozw oju m iast, u rb a n isty k ę oraz w y ty c z n e k on serw atorsk ie. N a jw ięk szą u w agę poza historią d an ego m iasta zw rócono na op ra co w a n ie p la n szy „w ytyczn ych k on serw a to rsk ich ”, na k tórej oznaczono: a) u lice, które n a leży zachow ać w obecn ym p rzeb iegu oraz te, k tóre przy p orząd k ow an iu m iasta n a leży p rzy­ w ró cić spod p ó źn iejszej zab u d ow y i zn iek ształceń; b) teren y d aw n ych o b w a ­ row ań, które n a le ż y o czyścić z p ó źn iejszej zabudow y; c) ob iek ty zab ytk ow e do rem on tu i odbudow y; d) fra g m en ty za b y tk o w e do za b ezp ieczen ia i ad ap tacji w n ow ą zabudow ę; e) ob iek ty, które w g u zasad n ion ych przypuszczeń k o n ser­ w a to ra p raw d op od obn ie będą m u sia ły u lec rozbiórce ze w zg lęd u na zły stan tech n iczn y; f) teren y p rzy szły ch badań arch eologiczn ych ; g) gra n ice ochrony obszaru zab ytk ow ego, n ie jest b ow iem rzeczą obojętną, co p o w sta n ie w n a j­ b liższy m oto czen iu zab ytk ów (d latego n a le ż y z góry p rzew id zieć rozszerzenie m o żliw o ści in g eren cji k o n serw a to rsk iej poza obszar ściśle zab ytk ow y).

Tak p rzygotow an e „ w y ty c z n e ” jak o zaw ierające elem en ty p o lity k i k o n ser­ w a to rsk iej b y ły p rzed sta w io n e G łów n ej K o m isji K o n serw atorsk iej. Po prze­ d y sk u to w a n iu i za tw ierd zen iu w try b ie id en ty czn y m jak stu d ia h istoryczn o- u rb an istyczn e, o p ra co w y w a n e dla m ia st w oj. o lszty ń sk ieg o przez P K Z -ty ®), dopiero po za tw ierd zen iu k o m isji b y ły w y k o r z y sty w a n e przez w y d zia ły arch i­ tek tu ry w tra k cie o p ra co w y w a n ia p la n ó w p ersp ek ty w iczn y ch uporządkow ania i rozbudow y m ia st. P on ad to p ra co w n icy W KZ na zlec en ie W ydziału K ultury PW RN p rzy stą p ili do op racow an ia k a ta lo g u zab ytk ów p o w ia tó w w o jew ó d ztw a o lsztyń sk iego. W yd an ie k a ta lo g u b ędzie ze w z g lę d ó w propagandow ych n ie ­ zw y k le p ożyteczn e. Z asługą zesp o łu k o n serw a to rsk ieg o jest za ło żen ie archiw um fo to g ra ficzn eg o , m a to p o w a żn e zn a czen ie n au k ow e, a od n ośn ie w ie lu ob iek tów już a rch iw a ln e. A rch iw u m sk ła d a się z 4403 p o zy ty w ó w i 3125 n eg a ty w ó w z p ersp ek ty w ą d alszego rozrostu.

W oparciu o p rzep isy p raw n e w yd an o 640 orzeczeń k on serw atorsk ich o u zn a ­ n iu za zab ytek d la n a jw a rto ścio w szy ch o b iek tó w zab ytk ow ych naszego w o je ­ w ód ztw a. P on ad to na in w en ta ry za cję p om iarow ą ru in przeznaczonych do roz­ b iórk i Woj. K on serw ator. Z a b y tk ó w o trzy m a ł k red y ty z P rezyd iu m WRN w w y ­ so k o ści 75 tys. zł z b u d żetu teren o w eg o , z czego w yk on an o in w en ta ry za cję ru in p a ła có w w L egin ach i P iela ch oraz k o ścio łó w w G łębocku, P ielach , S zalm i, W yszk ow ie, K an d ytach , S ta ń k o w ie, ratu sza w P ien iężn ie, k a n o n ii św . L u d w ik a i w ie ż y cza to w n iczej w e From borku oraz dla p otrzeb b ieżących z in w e n ta r y ­ zow an o m ły n w K albornie, w ie ż ę w od o cią g o w ą w e From borku i chatę w B o - gaoku. N a leży przy tym w sp o m n ieć, że d zięk i w sp ó łp ra cy WKZ z p olitech n ik am i w W arszaw ie i G dańsku przep row ad zon e z o sta ły in w en ta ry za cje b u d o w n ic­ tw a lu d ow ego (w ram ach prak tyk w a k a cy jn y ch ) n a stęp u ją cy ch ośrodków :

5) B arczew o, B a rto szy ce, G órow o Iław ., M iłom łyn , Morąg, O rneta, Orzysz, P asym , P rab u ty, R yn i Z a lew o .

e) S tu d ia dla m iast: B ra n iew o , B isztyn ek , G iżycko, Iła w a , Jeziorany, K ętrzyn, L idzbark W arm ., M iłak ow o, N idzica, O lsztyn ek , P a słęk , P ien iężn o, S zczytn o, W ęgorzew o.

(15)

U) pod k ieru n k iem prof. I. T łoczka objęto in w en taryzacją „zagłębia*’ ch at m azurskich w pow . S zczytno, w szczególn ości całą w ie ś Klon; b) prof. M ark ow ­ sk i k iero w a ł in w en ta ry za cją na teren ie pow . P asłęk . P od k reślić n a leży , że w sz y stk ie te in w en ta ry za cje zostały zakupione przez WKZ i znajdują się w arch iw u m d o k u m en tacji n aukow ej, poza tym w yk on an o na zlecen ie k o n ­ serw atora szereg opracow ań h istoryczn ych dla pojed yn czych n a jw a rto ścio w ­ szych o b iek tó w arch itek tu ry, a w szczególn ości tych, które b yły odbudow yw ane lub w chodzące w p la n odbudow y. O pracow ania tak ie są niezbędne w w yp ad k u p rzystąp ien ia do p rzygotow yw an ia d okum entacji tech n iczn ej.

O pracow ania historyczn e w yk on u ją P racow n ie K on serw acji Z abytków . D la p rzykładu w y m ien ię ob iek ty, które p osiad ają tak ie opracow ania; pałac w K a­ m ieńcu, p ałac w S łob itach , zam ek w D ziałd ow ie, ratusz i m ury obronne w P asłęk u , zam ek w N idzicy, P asłęk u , W ęgorzew ie, pałac w M orągu, zab u d o­ w an ia p o k o leg ia ck ie w D obrym M ieście, baszta w B ran iew ie i szereg innych. Ł ącznie opracow ania historyczn e sporządzono dla 104 obiektów zabytkow ych. A rch iw u m d ok u m en tacji tech n iczn ej obejm uje 611 pozycji (są to różne fazy p rojektow e).

W zak resie propagandy zab ytk ów i zw iązan ym i p roblem am i ich ochrony W oj. K onserw ator Z ab ytk ów zorganizow ał akcję propagandow ą w ram ach „T ygodnia O chrony Z ab ytk ów ”, w tym czasie odbyły się kon k u rsy i odczyty p o św ięca n e zab ytk om W arm ii i M azur. W raz z P olsk im T ow arzystw em T u ry­ styczn o-K rajozn aw czym rozpoczęto ak cję w erb ow an ia społecznych op iek u n ów zabytków . W w oj. o lszty ń sk im jest ponad 30 osób. L iczba ta jest w ciąż jeszcze za m ała. D o tra d y cji już w eszło, że w ram ach w sp om n ian ego „T ygod n ia” orga­ n izow an e są zjazdy społecznych opiekunów , połączon e z uroczystym w r ę c z e ­ niem nagród k siążk ow ych . P onadto w celu przyp om n ien ia sp ołeczeń stw u W arm ii i M azur o ich obow iązkach d otyczących społecznej op iek i nad za b y t­ k am i w y k orzystan o m o żliw o ści kin, przy pom ocy k tórych w y św ie tla n o przezro­ cza z h asłem p ropagandow ym . U żyto stem pla pocztow ego o treści C h r o ń m y

z a b y t k i k u l t u r y . N a stęp n ie staran iem W KZ została zorganizow ana w sa li

M uzeum M azurskiego w y sta w a pt. O ch ron a z a b y t k ó w W a r m ii i Mazur. W yk o­ rzystano też w itryny, „D om u K sią żk i”, p rzygotow ując w y sta w ę inform acyjną 0 zabytkach. W oj. K on serw . Z abytków w y d a ł rów n ież d w ie p u b lik a cje p o­ św ięco n e zabytkom region u jak: fold er pt. Z a b y t k i w oj. o ls z ty ń s k ie g o oraz p rzew odnik F. K l o n o w s k i e g o pt. P a rk e tn o g r a ficz n y w O lsz ty n k u .

W la ta ch przyszłych p rzew id u je się rozszerzenie ak cji propagandow ej, która posiada duże zn aczen ie u św ia d a m ia ją ce o potrzebie ochrony i w artości zab yt­ ków n aszego w ojew ód ztw a.

N a za k oń czen ie spraw ozdania za lata 1957 — 1960 pragnę p odkreślić, że d zięk i w y d a tn ej pom ocy P ań stw a, co p rzejaw iło się zw ięk szen iem k red ytów na ochronę zab ytk ów i p od jęciu szeregu zarządzeń w tej sp raw ie oraz dzięk i w ięk szem u z a in tereso w a n iu w ła d zy teren ow ej i użytk ow n ik ów zab ytk am i 1 rozw o jo w i św iad om ości w śród sp ołeczeń stw a, stan zab ytk ów i w ła śc iw e ich w y k o rzy sta n ie jest coraz lepsze. Z ab ytk i stają się nierozerw aln ą częścią k raj­ obrazu, nastroju, dorobkiem k u ltu ra ln y m i duchow ym , sk ład ają się na rzeczy ­ w istą i w id om ą w artość naszych ziem .

Cytaty

Powiązane dokumenty

W latach późniejszych, zasięg dział zwiększono przez wybudowanie poza granicami Cytadeli baszt oraz wysuniętych na dalekie przedpole fortów.. przyjęła nazwę

Na jego obecność - relacjonował delegat austriacki - kładzie się tu specjalny nacisk, jako że uważa się go za Prymasa Polski i przewodniczącego wszystkich

W jego losach m ożna bow iem odnaleźć syntezę naszych narodow ych dośw iadczeń syberyj­ skich, gdyż w ątek patriotyczno-m artyrologiczny splata się w nich

The static slope approximation allows setup of a numerical space-marching model that enables assess- ment of the quasi-static component of quasi-equilibrium river geometry in

For the Zonare data, intra-scan variability was investigated by computing the median of all IQRs of the values obtained per measurement for the 10 M-lines of all rest and

W państwie niepodległym relatywnie szybko przestała być ona ośrodkiem dyspozycji politycznej obozu narodowego2 - co łączyło się też z trwającą już od lat

The goal is to go beyond the circular greenhouse and demonstrate how space itself can be an environment for plant biology innovation, and hence increase future food security

Należy podkreślić że leksykon doktora Gałęzowskiego opracowany został obiektyw­ nie, bowiem obok tych, którzy do końca swego życia zachowali godną,