Lucjan Czubiel
Prace konserwatorskie w
województwie olsztyńskim w latach
1957-1960
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 450-463
1961
KRO NIKA NAUKOW A W O JE W Ó D Z T A O LSZ TY Ń SK IEG O
L U C JA N C ZUBIEL
PRACE KONSERW ATO RSK IE
W WOJEWÓDZTWIE O L SZ T Y Ń SK IM W LATACH 1957 — 1960 !)
W zw ią zk u ze sp ra w o zd a n iem za lata 1957 — 1960 in fo rm u ją cy m o przebiegu prac k on serw a to rsk ich na teren ie w o jew ó d ztw a o lszty ń sk ieg o n asu w a się k o n ieczn o ść poru szen ia k ilk u zagad n ień ogólnych. M yślę tu m . in. o rea liza cji p o stu la tó w k on serw a to rsk ich na teren ie n aszego w o jew ó d ztw a na tle ogóln o p o lsk iej p o lity k i k on serw a to rsk iej oraz o n ie w ła ś c iw y m często zrozum ieniu ze stron y w ie lu in sty tu c ji i osób, m ogących pom óc w u trzym aniu stanu u ży w a ln o śc i o b iek tó w w y k a zu ją cy ch w a rto ści zab ytk ow e, ek on om iczn e i społeczne. B rak i na polu bieżącej k o n serw a cji o b iek tó w za b ytk ow ych , jakie m ia ły m iejsce jeszcze w latach 1957 — 1958, p rzy czy n ia ły się do d alszego n iszczen ia su b stan cji u żytk ow ej b ardziej chyba jeszcze n iż rozbiórki.K red y ty d otych czas u zy sk iw a n e b y ły zb yt szczupłe, aby m o g ły sk u teczn ie zah am ow ać p roces n iszczen ia. D ew a sta c ji u le g a ły n ie ty lk o za b y tk i zrujnow ane, lecz często i te, które p o sia d a ły u ży tk o w n ik a , a z braku n iezb ęd n ych prac k o n serw a to rsk ich u leg a ły p o w o ln em u n iszczen iu .
P o d k reślen ia god n y jest fa k t, iż R ząd P o lsk i L u d ow ej w p ierw szy ch latach p ow o jen n y ch p o d ją ł b ezp ośred n ią a k cję ratow an ia leżących w gruzach skarbów k u ltu ry n arodow ej. N iek tó re resorty w y c ią g n ę ły stąd b łęd n y w n io sek , że za k o n serw a cję za b y tk ó w o d p o w ied zia ln y jest tylk o resort k u ltu ry. P oczu ły się w ię c ca łk o w icie zw o ln io n e od o d p o w ied zia ln o ści za b ieżący i p rzyszły los o b iek tó w zab ytk ow ych , a w w ie lu w y p a d k a ch b ędących w ich u żytk ow an iu . O fa k c ie ty m o ty le w sp o m n ieć n ależy, gdyż m ia ł on m iejsce w o k resie sp ra w o zd a w czy m i na te r e n ie n a szeg o w o jew ó d ztw a . N iek tórzy w ręcz u w ażali, iż za b y tk i n ależą do k o n serw a to ra i jed y n ie jeg o ob ow iązk iem jest zabezpieczać, k o n serw o w a ć i od b u d ow yw ać. N a szczęście to b łędne m n iem an ie m a coraz m niej z w o le n n ik ó w i w la ta ch o sta tn ich p oczu cie ob ow iązk u p o szczególn ych u ży tk o w n ik ó w w zro sło n iew sp ó łm iern ie, co jest o b jaw em szczeg ó ln ie godnym p od k reślen ia.
W racając do zagad n ień p o lity k i k on serw a to rsk iej, trzeba stw ierd zić, że na n aszym teren ie k o n serw a to r rea lizo w a ł do 1959 r. p o lity k ę p ierw szy ch lat po w y zw o len iu , p o legającą na doraźn ym za b ezp iecza n iu jak n a jw ięk szej ilo ści za b y tk ó w , o c z y w iśc ie brano pod u w agę stop ień ich w a rto ści arch itek to n iczn o - p la sty czn ej oraz zn aczen ie h istoryczn e. P ra co w n icy O ddziału O chrony i K on se r w a c ji Z ab ytk ów przy W yd ziale K u ltu ry m ając na w zg lęd zie duży stopień zn iszczeń ob iek tów zab ytk ow ych , jakich dokonała osta tn ia w ojn a, oraz m o
żli-9 C ecylia V e t u l a n i , K o n s e r w a c j a z a b y t k ó w w w o j e w ó d z t w i e o l s z t y ń s k i m (1 I 1953 — 30 X I 1955), K om u n ik aty M azu rsk o-W arm iń sk ie, O lsztyn 1958, nr 3; Jerzy G o l a k o w s k i , P ra c e k o n s e r w a t o r s k i e . W o j e w ó d z t w o o l s z t y ń s k i e 1953 — 1956, Ochi'ona Z abytków , 1957 nr 2.
w o ść d alszej d ew astacji, jak iej dopuszczano się w czasie odgruzow ania, p o sta n o w ili objąć in w en taryzacją w p ierw szym rzędzie m iasta zabytkow e, w k tó rych p row ad zi się akcję rozbiórkow ą. In w en taryzacja urbanistyczna p olegała przede w szy stk im na tym , że sporządzano p la n d anego m iasta i nanoszono w szy stk ie zach ow an e dotąd obiekty zab ytk ow e, choćby zn ajd ow ały się w jak n a jd a lej p o su n iętej ruinie.
S zczególn ie zw racano u w agę na zach ow an e fragm en ty fo r ty fik a cji m iejsk ich , k tóre najbardziej narażone b yły na zn iszczenia w czasie lik w id o w a n ia gruzów . F on ad to na p lan ie m iasta zaznaczono różnym i koloram i sty l i w iek p o w sta n ii b u dow li. C ałość zaś zak reślon o lin ią w yznaczającą strefę zabytkow ą, w obw ód której w ch od ził cały układ u rb an istyczn y w raz z istn ieją cą zabudow ą w ob rę bie m urów m iejsk ich , jak rów nież p as około 100 m szerok ości w raz z fosam i m iejsk im i liczon y na zew n ątrz od p ierścien ia m u rów obronnych. W tej form ie opracow ano 35 ośrodków historyczn ych , rów n ocześn ie w y sy ła ją c opracow anie do zain teresow an ych w ład z. D ało to w efek cie n iezm ierne u słu gi w ła śn ie w om aw ian ej akcji, gdyż p lan y te p rzed sta w ia ły jasn y i czy teln y obraz zach o w an ych za b y tk ó w na teren ie danego ośrodka. W ślad za opracow anym p lanem i realizow an ą akcją rozbiórkow ą w ch od ził z w y k o n a w stw em kon serw ator zab ytk ów , za b ezp ieczając odgruzow ane, będące w d aleko p osu n iętych zn iszcze n iach m n iejsze czy, w ięk sze fragm en ty fo r ty fik a cji m iejsk ich .
W spom nieć w ypada, iż na ogólną liczb ę m ia st i o sied li o charakterze m ie j skim , w y stęp u ją cy ch o b ecn ie na teren ie w oj. olsztyń sk iego, 48 p osiad a zn a czen ie h istoryczn e, w tym 30 ośrodków u rbanistycznych, na teren ie k tórych do d ziś za ch o w a ły się fragm en ty fo r ty fik a cji m iejsk ich pochodzących przew ażn ie z X IV w .2). U fo rty fik o w a n e m ia sta w śred n iow ieczu a zach ow an e do dziś, tw o rzą liczną grupę ośrodków o olbrzym iej w a rto ści n au k ow ej z p u n k tu w id zen ia u rb a n isty k i i fo rty fik a cji śred n iow ieczn ych .
O środki p osiad ające duże zn aczen ie h istoryczne dla w oj. olszty ń sk ieg o w 90% zak ład an e b y ły na p raw ie ch ełm iń sk im , co w y w a rło duży w p ły w nie ty lk o na sposób zarządzania, ale n a u tw orzen ie się typ u u k ładu urban istyczn ego, jak rów n ież fo rty fik a cji m iejsk ich , k tórego w zorem n iejed n ok rotn ie było m iasto C hełm no. N ie m iejsce tu na h istoryczn e p rzed staw ian ie sposobu zak ład an ia m iast, o p isy w a n ie różnych k szta łtó w ulic, ryn k ów i obw arow ań. W spom nę, że w szy stk ie te czyn n ik i brano pod u w agę przy op racow yw an iu w y ty czn y ch k o n serw atorsk ich dla zabezpieczenia fragm entów m urów m iejsk ich . Jako jedno z g łó w n y ch zadań w latach sp raw ozd aw czych W ojew ódzki K on ser w a to r Z abytków w y ty c z y ł sobie zab ezp ieczan ie p ierw otn ej fak tu ry m urów przez zach ow an ie jak n a jw ięcej a u ten tyczn ych fragm en tów , n ierek on stru o- w a n ie i ja k n ajczęstsze zab ezp ieczan ie, d latego to w latach 1957 — 1959 ob jęto p racam i 18 ośrodków z m u ram i m ie js k im i3).
W zw iązk u z tak szeroko zakrojoną akcją zabezpieczania zach ow an ych resztek fo r ty fik a c ji śred n iow ieczn ych (m iejskich) p racow n icy urzędu k o n ser w atorsk iego op racow ali dla tych potrzeb k ilk a n a ście zaleceń kon serw atorsk ich d otyczących sposobu k on serw acji. Z alecen ia te p olegały na opracow aniu h isto rycznym danego ośrodka, a w szczególn ości sposobu i czasu p ow stan ia ob w
a-2) Są to n astęp u jące ośrodki historyczne: B artoszyce, B arczew o, B iskupiec, pow . Iław a, B isztyn ek , B ran iew o, D ąbrów no, D obre M iasto, G órow o Iław eck ie, Jeziorany, Iław a, K ętrzyn, L idzbark W arm iński, L ubaw a, Morąg, M łynary, M iłakow o, N idzica, N o w e M iasto, O rneta, O lsztyn, Ostróda, P asłęk , P asym , P ien iężn o, P rab u ty, R eszel, Sępopol, S usz, Zalew o.
*) B ran iew o, D ąbrów no, D obre M iasto, Jeziorany, K ętrzyn, Lidzbark W ar m iński, L u b aw a, M orąg, M iłakow o, N idzica, N ow e M iasto, O lsztynek, O lsztyn, P asym , R eszel, Sępopol, Susz.
bowań, n a stęp n ie d okonano d ok ład n ego opisu zach ow an ych ciągów czy fra g m en tó w tych m u rów . W o p isie ty m pod aw an o długość, szerokość i gru bość m uru oraz jego m a teria ł b udow lany; u zu p ełn ien iem opisu b yła dok u m en tacja fo tograficzn a. P osiad a to zn aczen ie n ie ty lk o przy u stalan iu zaleceń k o n serw atorsk ich , a le rów n ież czy sto n a u k o w e, zw a ży w szy , że co rok cen n e fra g m en ty gin ą b ezp ow rotn ie. P ra g n ę tu w form ie n iezm iern ie skróconej w y m ien ić in n e p race b u d o w la n e przy w a żn iejszy ch obiektach zabytk ow ych .
R ok 1957 o b ejm o w a ł p lan em robót n a stęp u ją ce ob iek ty: spichrz w B ran iew ie — c ie k a w y i c h a ra k tery sty czn y dla h a n zea ty ck ieg o m iasta, o b iek t pochodzi z X V III w . Z b u d ow an y na p la n ie prostok ąta w d oln ej p artii z cegły, górne zaś k o n d y g n a cje z tzw . p ru sk ieg o m uru. P rogram robót kon serw atorsk ich o b ejm o w a ł p rzed e w sz y stk im w y m ia n ę d rew n ia n y ch elem en tó w k o n stru k cy j nych, u zu p ełn ien ie i częścio w ą w y m ia n ę w ięźb y d ach ow ej oraz n o w e pokrycie. T en jed yn y za ch o w a n y spichrz po zab ezp ieczen iu przek azan y został cukrow ni w S ta ry m Polu, która dziś u ży tk u je go na sw o je m agazyn y. B u d yn ek barokow y, sta n o w ią cy fu n d a cję b iskupa T eodora P otock iego przy ul. B otan iczn ej w B ra n iew ie, zb u d ow an y w 1713 r. O biekt ten założony, na p la n ie k w a d ra tu z d zie d ziń cem pośrodku, p arterow y, k ry ty dachem d w u sp ad ow ym . Z abytek ten św ia d czą cy o d zia ła ln o ści P o la k ó w na W arm ii jest dla nas szczególn ie w ażny. P rzep row ad zon e p race og ra n iczy ły się do p o ło żen ia now ego stropu i całej w ię ź b y dach ow ej łą czn ie z p ok ryciem oraz w y m ia n ą sto la rk i ok iennej, tak zab ezp ieczon y o b iek t w sta n ie su row ym przek azan o P rezy d iu m MRN w B ra n ie w ie . G otyck i zam ek w R eszlu , z p o ło w y X IV w . k tórego b u d ow ę rozpoczyna biskup w arm iń sk i, Jan z M iśn i (1350 — 1355), k oń czy b isk u p H en ryk III Sorbom (1357 — 1375). Z ałożon y na k w a d ra cie z d zied ziń cem pośrodku, na w zn iesien iu w p łd .-w sch o d n iej c zęści m ia sta . K orzy sta ł on też w dużej m ierze z fo rty fik a cji m iejsk ich , w których p ierścień b ył w łączon y.
P o czątk ow o prace k o n serw a to rsk ie przep row ad zon o przy zab ezp ieczan iu w ie ż y narożnej oraz ganku obronnym od strony półn ocn ej. P o stw ierd zen iu , iż na sk u tek d użej w ilg o c i w p iw n ica ch i cią g ły ch za ciek ó w m ury dolnych p a r tii zam ku, jak rów n ież w ięźb a d ach ow a za a ta k o w a n e z o sta ły przez grzyba dom ow ego w 1959 r., przystąp ion o do p ełn eg o od grzyb ien ia ob iek tu oraz w y m ia n y pok rycia d ach ow ego.
P oza o m a w ia n y m i o b iek ta m i d okonano w 1957 roku szeregu prac za b ezp ie czających przy w ie lu in n ych ob iek tach , jak: w ia tra k u w Jan k ow icach , pow . K ętrzyn, starym p a ła cu i k a p lic y św . A n n y w e From borku, baszcie w N id zicy, b a szcie „ b o c ia n ie j” w D o b ry m 'M ieście, m azu rsk iej ch a cie w S z c z y t nie, ch acie w L eśn icy , S łon eczn ik u , pow . M orąg, w ie ż y k o ścieln ej w D rogo szach, ew a n g elick im k o ściele g otyck im w G órow ie Iław ., d rew n ian ym k o ściele św . B arbary w L u b a w ie. P on ad to k o n serw a to r za b y tk ó w słu ż y ł pom ocą fin a n sow ą lu b pom ocą w form ie m a teria łó w b u d ow lan ych dla szeregu p a ra fii w y k o n u jących roboty przy ob iek tach sak raln ych . O gółem pracam i k on serw atorsk im i o b jęto w 1957 r. 43 ob iek ty za b y tk o w e w y d a ją c 2 500 000 zł.
W roku 1958 w y k o n a n o p race k on serw a to rsk ie przy 38 ob iek tach za b y tk o w y ch . P ow ażn ą p ozycję, jak w sp om n ian o w y żej, zajm ow7ały obw arow an ia m ie j sk ie. P roblem n a ra sta ł w m iarę od gru zow an ia i a k ty w iz a c ji m ia st w o je w ó d z tw a . P on ad to p rzep row ad zon o roboty zab ezp ieczające przy in n ych obiektach, w g o ty ck o -ren esa n so w ej bram ie m iejsk iej w B iszty n k u w y m ien io n o stropy oraz sto la rk ę d rzw iow ą i ok ien n ą. W szach u lcow ej k am ien iczce X V III-w ie c z n e j przy ul. H ożej w L id zb ark u W arm, dokonano ca łk o w itej w y m ia n y elem entów 1 d rew n ia n y ch , jak i pok rycia dachu. W ten sposób u d ało się u trzym ać częściow o zach ow an y o ry g in a ln y fra g m en t za b u d o w y m ieszk a ln ej p rzylegającej do o b w a
452
row ań m iejsk ich , w ciśn ię te j pom iędzy d w ie b aszty gotyck ie, adap tow an e zresztą na cele m ieszk aln e.
G otycki zam ek zbudow any przez k ap itu łę w arm iń sk ą w P ien iężn ie pochodzi z początk u X IV w . S p ełn ia ł on przez k ilka w iek ó w rolę obronnej rezydencji, która b yła sied zib ą kanonika ad m in istru jącego dobra k ościeln e i w ch od ził w skład b isk u p stw a w arm iń sk iego aż do 1778 r. U sytu ow an y b y ł w płn.-zach od n . narożu m iasta, tw orząc sprzężony z m iastem system obronny. Zam ek w ciągu w iek ó w u leg a ł ciągłym przebudow om . Po zn iszczen iu zam ku przez S zw ed ów w 1625 r., p rzebudow ano go w czterd ziestych latach X V II w . w duchu p o ja w ia ją ceg o się w czesn ego baroku. W tej p o sta ci zam ek p rzetrw ał do naszych czasów . N a jciek a w sze sk rzyd ło zachodnie przed podjęciem robót było całk o w ic ie zd ew astow an e. P race zaplanow ano na dw a lata: 1958 — 1959. W ykonano: u zu p ełn ien ie i w y m ia n ę w ię ź b y dachow ej, w y m ia n ę zm urszałych b elek stropo w ych , przem urow ano gzym sy koronujące i w zm ocniono m ury. C ały obiekt p o k ry ty zo sta ł now ą dachów ką, założono też ryn n y sp u stow e oraz zabezpieczono sp ły w y szczytow e. O biekt w yk oń czon y w stan ie surow ym przekazano P rezy dium G rom adzkiej R ady N arodow ej w P ien iężn ie. W ten sposób zam ek urato w an o od n iech y b n ej zagłady.
G otycki m ost w R eszlu ze w zględ u na sw oje p rzeznaczenie n iezm iern ie rzadki za b y tek w P olsce, a n aw et w Europie, zbudow any z k am ien ia p olod ow - cow ego i cegły, składa się z trzech k on d ygn acji i w form ie sw ej żyw o p rzyp o m ina starożytn e ak w ed u k ty. N a sk u tek braku k o n serw a cji w strzym an o w 1957 r. ruch z u w a g i na groźny sta n tech n iczn y zabytku. W 1958 r. na zlecen ie W oje w ód zk iego K on serw atora Z abytków opracow ano p rojek t zabezpieczenia i odbu dow y, przystąp ion o rów n ocześn ie do w stęp n y ch prac zab ezpieczających. U su n ięto p rzed e w szy stk im n a w ierzch n ię z k o stk i w raz z ziem ią i gruzem za le g a jącym sk lep ien ia . C iężar ten pow od ow ał szk od liw e, nadm ierne ob ciążen ie sk le pień i p rzy czy n ia ł się do rozpierania ścian bocznych. N astęp n ie po dokonaniu rozbiórki w y ch y lo n y ch z pionu fragm en tów m uru, przystąpiono do przem uro- w an ia i zab ezp ieczen ia ścia n nośnych. D alsze roboty zap lan ow an o na rok n astęp n y.
Z am ek k rzyżack i w W ęgorzew ie w zn iesion o w ostatnim d ziesią tk u X IV w . na p lan ie prostokąta. W I p o ło w ie X V III w . g en erał von K att, p rzebudow ał zam ek w sty lu b arokow ym . O becnie zach ow an y w m urach m agistraln ych . W nętrze odgruzow ano i częściow o zabezpieczono na zlecen ie W ojew ódzkiego K on serw atora Z abytków (dalej skrót WKZ). P racow n ie K on serw acji Z abytków w G dańsku sporządziły in w en ta ry za cję obiektu i op racow ały założenia pro jek to w e z przezn aczen iem na cele tu rystyczn e.
G otyck i ratu sz w P a słęk u zbudow any został na początku X V w . Fasadą zw rócony jest do u licy R yn k ow ej. Z ałożony na p lan ie p rostokąta z o tw ie r a jącym się do u lic y d w u p rzęsłow ym p od cien iem , nad n im c iek a w e g w ia źd ziste sk lep ien ie. Ten jeden z n ieliczn y ch tego typu ratuszy po sp a len iu w 1945 r. za słu g iw a ł na odbudow ę. W 1958 r. po w y k o n a n iu p ełn ej d ok u m en tacji przez P ra co w n ię K on serw acji Z ab ytk ów (dalej skrót PK Z) — W arszaw a, p rzew id u jącej po odbudow ie i ad a p ta cji u m ieszczen ie b ib liotek m iejsk iej i p ow iatow ej, w 1959 r. przystąpiono do od b u d ow y i częściow ej rekonstrukcji. P race za p la n o w a n o na trzy lata, w 1961 r. p rzew id zian o ad ap tow an y ratusz oddać do użytku. G otycki zam ek w Szym barku założony został na rzucie prostokąta, k tórego budow ę rozpoczął w 1386 r. proboszcz H enryk ze S karlina. Zam ek w ciągu w iek ó w b y ł k ilk ak rotn ie p rzeb u d o w y w a n y do potrzeb jego now ych w ła śc ic ie li. F lan k ow an y b y ł 12 basztam i o zróżnicow anej form ie każda. P o sp a len iu w 1945 r. pop ad ł w zu pełną ruinę. D opiero w 1958 i 1959 r. nak ład em W KZ
p rzystąp ion o do odgru zow an ia, a w 1960 r. do w ła śc iw y c h prac k o n serw a to r skich. W roku ty m zabezp ieczon o w sz y stk ie koron y m uru sk rzyd ła płd .- w schodn. W ieża bram na otrzym ała sta ły dach, w zm ocn ion o też m u ry pod w z g lę dem k on stru k cyjn ym , ze szczególn ym u w zg lęd n ien iem bram y w ja zd o w ej. P race w y k o n y w a ły P K Z O ddział G dańsk. Jed n ocześn ie zam ek zabezpieczono przed ew en tu a ln ą d ew a sta cją p rzez za an gażow an ie dozorcy oraz w y k o n a n ie w rót w ja zd o w y ch do b ram y zam k ow ej, zam yk ając w ten sposób sw ob od n y dostęp do w n ętrza obiektu.
N a osobną u w agę w tych latach za słu g u je k on serw acja b u d o w n ictw a d rew nianego. P ro b lem o w i za b y tk ó w te g o rod zaju b u d o w n ictw a była p ośw ięcon a o góln op olsk a n arada zorgan izow an a w O lsztyn ie, na której stw ierd zon o szybki zan ik b u d o w n ictw a lu d o w eg o na W arm ii, M azurach i P o w iślu . W zw iązku z tym W KZ p rzew id zia ł o b jęcie p la n em k o n serw a cji w ięk szej liczb y o b iek tów oraz dalszą rozb u d ow ę P ark u E tn ograficzn ego w O lsztyn k u . Z akupiono i sp ro w adzono m azu rsk ą ch atę z G ązw y, p ow . M rągow o, oraz d rew n ian y m łyn, w y m ien ia n o p o k ry cie dach ow e. W szy stk ie e le m e n ty d rew n ian e zaim p regn o w ano. P on ad to zab ezp ieczon o w 1959 r. p o d cien io w ą ch a tę w Jelonkach, N ow icy, w R óżnow ie, pow . Iław a, k arczm ę w M a łszew ie. J e st to n ie z w y k le ciek a w y i rzadki ob iek t tego typu w n aszym w o jew ó d ztw ie. Z abezpieczono też h o len d ersk i w ia tra k w B ęsi, p ow . B isk u p iec, oraz w ia tra k k on stru k cji słu p o w ej w W odzianach, pow . M orąg.
O sobno n a le ż y p od k reślić, że z u w a g i na 'zgrom adzone obiekty b u d ow nictw a d rew n ian ego na te r e n ie P ark u E tn ograficzn ego w O lsztyn k u została w yk on an a in sta la cja odgrom ow a przy w sz y stk ic h obiektach. P o n a d to p rzeprow adzono n a praw ę p ok rycia d achow ego oraz drobne rem o n ty bieżące. N ieza le żn ie od om ó w ion ych , n a le ż y w y m ie n ić in n e zabytki, przy k tórych dok on yw ano zab ezp ie czeń w roku 1958. W g o ty ck im k o śc ie le w B ezła w k a ch , pow . K ętrzyn, n ap ra w io n o dach, w k o śc ie le św . A n d rzeja w B a rczew ie rozebrano p rzy leg łe m ury pok lasztorn e. O d słon ięta ele w a c ja kościoła w y k a za ła liczne p ęk n ięcia , co sp o w od ow ało, że w r. 1959 p rzep row ad zon o p race m a ją ce na c elu w zm o cn ien ie kon stru k cji o b iek tu . W b arok ow ym k o śc ie le w K ro śn ie u zu p ełn ion o zniszczoną w ię ź b ę k o p u ły oraz latarn i, całość pok ryto blachą m iedzianą. D la za b ezp ie czenia in n ych p a rtii za b u d o w y 1 dokonano rem ontu ry n ien oraz rur sp u stow ych . W m oście przed zam k iem w L idzbarku W arm , w y m ien io n o części k on stru k cji d rew n ia n ej i n a w ierzch n i m ostu . W śred n io w ieczn y m zam ku k rzyżack im w N i dzicy w y m ie n io n o c z ę śc i w ię ź b y d ach ow ej, u zu p ełn ion o pokrycie. W cztern a sto w ie c z n e j w ie ż y b y łeg o p rzedzam cza w P rzezm arku, pow . M orąg, uzupełniono i oszklono o tw o ry okienne. W r. 1958 ogółem w yd a n o z k red y tó w k o n serw a torsk ich su m ę 4 m in 363 tys. zł.
P rzy stęp u ją c do om ó w ien ia w y k o n a n y ch prac przy zab ytk ach w 1959 r., n a leży stw ierd zić, że ogółem ob jęto p lan em k o n serw a to rsk im 32 zabytki. W roku ty m k on ty n u o w a n o k o n serw a cję m iejsk ich m urów obronnych, rozpo czętą w roku u b iegłym . P o d jęcie tego rodzaju prac było p o d y k to w a n e złym stan em tech n iczn y m tych za b y tk ó w oraz fa k tem p rzyszłej od b u d ow y m iast, w których obręb zostaną w łą czo n e ob w arow an ia.
D okonano ró w n ież p o w a żn ej pracy p rzy k o n stru k cyjn ym zab ezp ieczen iu k rzyżack iego zam ku w D zia łd o w ie. Z am ek, zb u d ow an y w p o ło w ie X IV w., p oczątk ow o b y ł sied zib ą w ó jtó w krzyżack ich. P ierw o tn ie sk ła d a ł się ze skrzydła głów n ego, m ieszk a ln eg o , oraz m u rów k u rty n o w y ch w zm ocn ion ych narożnym i b asztam i, o ta cza ją cy m i k w a d ra to w y dzied zin iec. Do dziś zach ow an e jest sk rzy dło głó w n e i fra g m en ty m u rów k u rty n o w y ch . E lew a cji od stron y d ziedzińca i ścia n ie szczy to w ej od stro n y w sch o d n iej na sk u tek w y rw y w m urze groziło
454
runięcie. P rzede w szy stk im zam urow ano w y rw ę w celu w zm ocn ien ia k on stru k cyjn ego, n astęp n ie n apraw iono p okrycie d ach ow e i zabezpieczono otw ory w ejścio w e.
Rok 1959 był okresem , w którym kon tyn u ow an o przy w ie lu obiektach prace kon serw atorsk ie, rozpoczęte w 1958 r. O gółem w 1959 r. w yd an o 4 165 000 zł na prace zabezpieczające przy om aw ian ych zabytkach.
D rugim pow ażn ym zad an iem O ddziału K on serw atorsk iego b yło zap ew n ien ie w y k o n a w stw a prac budow lano k on serw atorsk ich przy obiektach zabytkow ych, u jętych w p lan ie na 1960 r.
W ięk szość robót p rzyjęło i w yk on ało P rzed siębiorstw o P a ń stw o w e, P ra cow n ie K on serw acji Z abytków O ddział w G dańsku. P rzed siębiorstw o to zostało pow ołan e przez M inistra K u ltu ry i S ztu k i sp ecja ln ie do w y k o n y w a n ia robót przy ob iek tach zab ytk ow ych . A by u m ożliw ić P racow niom K on serw acji Z ab yt k ów rozpoczęcie robót przy obiektach, zgodnie z ob ow iązu jącym i przep isam i Woj. K on serw ator Z ab ytk ów zlec ił w p ierw szych dniach 1960 r. opracow anie niezb ęd n ej dok u m en tacji przede w szy stk im dla obiektów zab ytk ow ych fig u ru jących w p la n ie robót n a 1960 r.
P ra co w n ie k on serw acji zab ytk ów w y k o n a ły dokum entacje dla n a stęp u ją cych zabytków : bram y zam kow ej w B ra n iew ie (in w en taryzacja fotograficzna, projekt zab ezp ieczen ia i rek on stru k cji sklepienia); zam ku w Szym barku (in w en ta ry za cja i p rojekt zabezpieczenia), zam ku w L idzbarku Warm, (projekt zab ezp ieczen ia, projekt rek on stru k cji otw orów okiennych, ponadto W oj. B iuro P rojek tów w O lsztyn ie w yk on ało in w en taryzację, projekt in sta la cji elek try cz nej dla zamku); m urów obronnych w P a słęk u (in w en taryzacja, opracow anie h istoryczn e i projek t zabezpieczenia); w ieży w od ociągow ej w e From borku (projekt odbudow y z przeznaczeniem na d ostrzegaln ię astronom iczną); zam ku w N id zicy (opracow anie h istoryczn e i w stęp n e fazy projektu odbudow y i ad ap tacji); k o ścio ła p a ra fia ln eg o w e From borku (inw entaryzacja); kościoła św . K a tarzyn y w B ra n iew ie (in w en taryzacja i projekt zabezpieczenia w form ie trw a łej ruiny); ruin zam ku w K u rzętniku (in w en taryzacja fotograficzn a i pom iarow a); kościoła w R ych n ow ie (in w en taryzacja fotograficzna); w iatrak u w B ę si (in w e n taryzacja fotograficzn a). N astęp n ie podczas p rzygotow yw an ia niezbędnej d o k u m en ta cji przystąpiono do prac b u d ow lan ych przy g otyck iej bram ie zam ko w ej w B ra n iew ie, p ochodzącej z X IV w.; do dziś zach ow ała się jako jed yn y fragm en t d aw n ego zam ku b isk u p ieg o ; Zam ek zlok alizow an y b y ł w p łd .-w sch części S tarego M iasta. B ram a w jazd ow a —■ m urow ana z ceg ły na rzucie k w a dratu. W górnej k on d y g n a cji zach ow ały się ciek a w e ganki k o m u n ik acyjn e oraz w p ółn ocn ej w n ęce m urow ana p ia sk o w co w a ta b lica przed staw iająca herb b iskupa Szym ona R udnickiego. W ykonano rek on stru k cję sk lep ien ia g w ia źd zi stego, n ak rycie stropem k lein o w sk im oraz d rew nianym , k rytym papą. Z am u row ano otw ory ok ien n e i zabezp ieczon o drzw iow e, uzupełniono w y rw y w e le w acjach. P row adzono także prace b u d ow lan e w k o ściele św . K atarzyny w B ra n iew ie, k tórego budow ę rozpoczęto od prezbiterium (1346 r.), kościół położony jest w p ołu d n iow ej stron ie S tarego M iasta przy m urze obronnym . B u d ow ę k w ad ratow ej w ie ż y zakończono w d w u d ziestych latach X V w . K ościół trój- n aw ow y, h a lo w y z pięciob oczn ym w yd zielon ym prezbiterium . W nętrze prze- sk lep ion e n ieg d y ś sk lep ien iem g w ia źd zisty m w sp artym na ośm iobocznych fila rach. W 1945 r. k ościół rozbito, brak sk lep ień , zach ow ały się ty lk o m ury m a g i straln e i fragm en t w ieży . W 1960 r. ca łk o w icie odgruzow ano w nętrza do p o ziom u posadzki, uporządkow ano p rzy leg ły teren, usu n ięto gruzy, zabezpieczono otw ory w ejścio w e. O biekt ten p rzew id zian y jest do dalszej k on serw acji w la tach n ajb liższych z utrzym aniem jako trw a łej ruiny. W arto w sp om n ieć, że
w trak cie odgruzow ania od n alezion o n iezm iern ie w a rto ścio w ą brązow ą p ły tę nagrobną b isk u p a P a w ła L egen d orfa, p ozłacan y k ie lic h oraz szereg innych c en n y ch ek sp on atów , sta n o w ią cy ch przed sp a len iem bogaty w y stró j w nętrza. Eksponaty, te p rzekazano M uzeum M azurskiem u. P race k o n serw a to rsk ie prow adzono też w k o ściele p a ra fia ln y m w e From borku. K ościół jest budow lą g o ty ck ą z osta tn iej ćw ierci X IV w iek u , tró jn a w o w y , halow y. Sp alon y został d o szczętn ie w 1945 г., z a ch o w a ły się jed y n ie m ury obw odow e, fila ry i fragm en ty sk lep ień . Obok k ościoła sto i k w a d ra to w a d rew n ian a d zw onnica z początku X V III w . P rzep row ad zon o p e łn e od gru zow an ie w n ętrza k ościoła, zam urow ano otw ory w e jść bocznych, w sta w io n o w rota, zabezp ieczon o p o zo sta ło ści sk lep ień n a w y bocznej. P o n a d to w o ln o stojąca d rew n ian a d zw on n ica została zab ezp ie czona przez u zu p ełn ien ie p ok rycia dachow ego.
W zam ku k rzyżack im w K ętrzy n ie z r. 1340, p rzeb u d ow an ym w X V II w ., a sp a lo n y m w r. 1945, za ch o w a ły się m u ry m a g istra ln e oraz p ierw o tn e s k le p ie n ie w p om ieszczen iach p iw n iczn y ch . Z am ek p rzew id zian o do odbudow y w 1962 r. z przezn aczen iem na sied zib ę m u zeu m reg io n a ln eg o i b ib lio tek i p o w ia to w e j. W zw ią zk u z tym już w 1960 r. przeprow adzono p ełn e odgruzow anie w n ętrza, zab ezp ieczon o koronę m u rów oraz p arap ety otw orów ok ien n ych .
Zam ek b isk u p i w L idzbarku W arm., jeden z n ieliczn y ch teg o typu zab ytk ów d oczek ał się w osta tn ich la ta ch god n ego w y k o rzy sta n ia sw ych w sp a n ia ły ch sa l na p om ieszczen ia ok resow ych w y sta w , a w n a jb liższy ch latach zn ajd zie tu na s ta łe p o m ieszczen ie M uzeum W arm iń sk ie ze szczególn ym u w zg lęd n ien iem p o s ta c i biskupa Ign acego K rasick iego. N ic też dziw n ego, iż zgod n ie z n a k reślo n y m przez w ła d ze w o jew ó d zk ie p rogram em rozw oju życia k u ltu ra ln eg o w L id z b ark u stw orzon o szczeg ó ln ie w a ru n k i dla d o k o n y w a n ia n iezb ęd n ych prac k o n serw a to rsk ich przy zam ku. W 1960 r. w y m ien io n o i ułożono n o w y chodnik w k ru żgan k ach na p arterze, u zu p ełn io n o sk lep ien ia starej k u chni, zrek on stru o w a n o otw ory o k ien n e w m a ły m refek ta rzu (elew a cja p ołu d n iow a), u zu p ełn ion o u b y tk i w sk lep ien ia ch , zam u row an o w y r w y w otw orach o k ien n ych sal I piętra, w y b ie lo n o ścia n y (p rzygotow an ie sa l do potrzeb w y sta w y ) u zu p ełn ion o p okry cia dachu. O siem n a sto w ieczn a oranżeria I. K ra sick ieg o w L idzbarku W arm, z b rak u k o n se r w a c ji u le g a ła sto p n io w ej d ew a sta cji. P ierw szą pom oc o trzy m a ła ze strony k o n serw a to ra za b y tk ó w poprzez p rzełożen ie p ok rycia d ach o w eg o , u zu p ełn ien ie i oczy szczen ie ry n ien , zab ezp ieczen ie otw orów okien n ych . P rezy d iu m Pow . R a d y N a ro d o w ej w L id zb ark u w łą c z y ło ją w sw ój p la n robót rem o n to w y ch na 1961 r. P o ad ap tacji o ran żerii zn ajd zie w n iej p o m ieszczen ie W y d zia ł A rch itek tu ry i B u d o w n ictw a , W y d zia ł K u ltu ry oraz b ib liotek a.
Rok 1960 zam k n ął się su m ą w w y so k o śc i 4 i pół m in zł, w y d a tk o w a n ą b ezp ośred n io przez W oj. K on serw a to ra Z abytków . Z aznaczyć przy tym w y p ada, iż k o n serw a to r in w e stu je w za b y tk i w oparciu o budżet cen tra ln y (M ini ste r stw o K u ltu ry i Sztuki) i o b u d żet teren o w y (W ydział K u ltu ry PW R N w O lsztyn ie). D użo, bo około 35%, za okres sp raw ozd aw czy sta n o w i budżet teren o w y .
N ie p ełn y b y łb y obraz w y k o n a n y ch prac przy zab ytk ach w szczególn ości za o sta tn ie lata sp raw ozd aw cze, g d yb y chociaż z grubsza n ie w sp o m n ieć o robotach zab ezp ieczających , fin a n so w a n y ch b ezp ośred n io p rzez u ży tk o w n ik ó w czy też w ła śc ic ie li o b iek tó w zab ytk ow ych .
Z b u d o w n ictw a sa k ra ln eg o w y sta rczy w y m ien ić ta k ie ob iek ty jak: k ościół k o leg ia ck i i b arok ow y w D ob rym M ieście, k o śció ł św . Jana C hrzciciela w Or n ecie, katedra w O lsztyn ie, b arok ow y k la szto r w Ś w . L ipce, k ościół św . Jerzego w K ętrzyn ie, g o ty ck i k o śc ió ł św. Jana w B artoszycach , k o śció ł św . Rocha 4 5 6
w P ien iężn ie, g otyck i k ościół w P asłęk u , kościół św . Tom asza z X IV w . w N ow ym M ieście i w ie le innych.
Na osobną u w agę zasłu gu je o b y w a telsk i stosunek p ań stw ow ych gosp od arstw rolnych, w których to posiad an iu znajdują się w przew ażającej w ięk szo ści pałace zab ytk ow e. P a ła ce te pochodzą przew ażn ie z X V III w ieku, zbudow ane w sty lu barokow ym , w w ięk szo ści w y p a d k ó w nie b yły w yk orzystan e w p ełn i i często u le g a ły d ew a sta cji. W ostatn ich latach Woj. Zarz. PGR w y ty p o w a ł k ilk a n a ście n a jcen n iejszy ch p ałaców celem przekazania in n ym użytkow nikom . N ow ym sposobem w yk orzystan ia p a ła có w jest u żytk ow an ie przez różne przed sięb iorstw a, in sty tu cje i in n e zakłady pracy n a cele w y p o c z y n k o w o -k o lo n ijn e 4). Ponadto p oszczególne gosp od arstw a p rzy stą p iły sam e do robót rem ontow ych, w ie le też przygotow u je d okum entacje, ujm ując w sw ym p lan ie w y k o n a w stw o na n ajb liższe lata.
N ie pozostają też w ty le zarządy budynków m ieszk aln ych przy m iejsk ich radach narodow ych, które w ostatn ich latach w yd atn ie przyczyn iły się do utrzym an ia zab ytk ow ych k am ien iczek dzięk i dokonaniu robót rem ontow ych. W ym ien ić w y p a d n ie P a słęk , D ziałdow o, N ow e M iasto, K urzętnik, Frombork, O rnetę, B artoszyce i inne.
Poza trudnym problem em , jakim jest w ła śc iw e u żytk ow an ie i prace rem on to w e zab ytk ów arch itek tu ry, rów n ie istotną spraw ą jest kon serw acja zab ytk ów ruchom ych. Z abytki ruchom e nie zostały ujęte, jak dotąd, pełną ew id en cją ze w zg lęd u na brak u jed n olicon ych kartotek, których opracow ania p od jął się Zarząd M uzeów i O chrony Z abytków i do ostatn iego roku spraw ozd aw czego n ie zaak cep tow ał odpow iednich w zorów . N ależy p odkreślić, że za b y tk i te znacznie szyb ciej i ła tw iej u legają zniszczeniu. In w en ta ry za cja za b ytk ów ruchom ych ze w zględ u na inne p alące prace, n iestety , m u sia ła być prow adzona m n iejszym n ak ład em sił i środków . Jak dotychczas k o n serw a cję niek tórych zab ytk ów ruchom ych przeprow adzają PK Z na b ezpośrednie zlecen ie M in isterstw a K u ltu ry i Sztu k i. T yp ow an e są o czyw iście ob iek ty n ajcen n iejsze. P ozostaje, n iestety , szereg zab ytk ów tego typu, rozrzuconych po zniszczonych zamkach·, kościołach czy pałacach, które w ym agają doraźnej zabezpieczającej pracy k o n serw a cy jn ej. N iestety , na tego rodzaju prace brak jest k red y tó w w b u d żecie terenow ym .
Z organizow anie p ra co w n i naukow ej dla potrzeb k o n serw a cji zab ytk ów ruchom ych, choćby sam ych m u zealiów z teren u naszych m uzeów , jest b ez w zg lęd n ie konieczn e, gdyż stan zab ytk ów ruchom ych, w śród których z n a j
4) W ykaz p a ła có w PGR przekazanych innym użytkow nikom :
M arw ał, pow . Ostróda — Z akłady W ytw órcze Lam p E lektrycznych . im. Róży Luksem burg w W arszaw ie. Sork w ity, pow . M rągow o — Fabryka T raktorów „U rsu s”. G aliny, pow . B artoszyce — R adom ska Fabryka O buw ia. G ąsiorow o, pow . O stróda — M.P.R.B. W arszaw a I.
P onary, pow . Morąg — Toruńska Fabryka W odom ierzy.
Sztynort, pow . W ęgorzew o — W arszaw sk ie P rzed siębiorstw o R obót W o dno - In żyn ieryjn ych (obecnie w trakcie przekazania tego pałacu na rzecz kopalni „Jow isz”).
PG R Jaśkow o, pow . M orąg — M in isterstw o Obrony N arodow ej.
PG R W ięcki, pow . W ęgorzew o — K opalnia i E lektrow nia „ K a ła w sk i” w W ę-glińcu.
W ojtkow izna, pow . O lsztyn — D ow ództw o Garnizonu O lsztyn.
W ielew o, pow . K ętrzyn — M in isterstw o S p ra w ied liw o ści (na Z akład P en iten cjarn y).
d uje się olbrzym ia ilość r e lik tó w p o lsk o ści tych teren ów , jest w stan ie zagro żenia (np. n ie z w y k le ciek a w a polska snycerka zab ytk ow a w k o ściele p ok ate- d ralnym w e From borku).
W latach sp raw ozd aw czych z zakresu k o n serw a cji zab ytk ów ruchom ych p rzeprow adzono p race przy: gru p ie rzeźby tryp tyk u g otyck iego w R ychnow ie, p óźn ogotyck im p o lip ty k u z From borka. W ykonano prace zab ezp ieczające przy p olich rom ii X V -w ie c z n e j w ab syd zie k a p lic y św . A n n y w e From borku, późno- gotyck iej p olich rom ii w m a ły m refek tarzu w1 zam ku lid zb arsk im oraz odkryto szereg scen fig u ra ln y ch g o ty ck ich w k o śc ie le św . T om asza w N ow ym M ieście, k tó re ró w n ocześn ie zak on serw ow an o. S w o jeg o rod zaju p roblem em jest od b u dow a m iasta From borka, a w szczególn ości zab ytk ów zn ajd u jących się na tzw . W zgórzu K opernika. W ok resie sp raw ozd aw czym p ierw szym w ięk szym w y d a rzen iem b y ło p oru szen ie sp raw y od b u d ow y W zgórza K opernika na ogóln o p o lsk im zjeźd zie k on serw atorów , zorgan izow an ym w e F rom borku w 1957 r. przez W ojew ód zk iego K on serw atora Z ab ytk ów w O lsztyn ie. Od tego czasu od b yło się w ie le narad, p osied zeń , na k tórych cią g le d y sk u to w a n o sposoby i p otrzeb y od b u d ow y. W c elu u jed n o licen ia program u odbudow y i u żytk ow an ia zab u d ow ań zesp o łu zab y tk o w eg o w e From borku p o w sta ł O gólnopolski K om itet O dbudow y From borka, na czele k tórego sta n ą ł prof, dr W ła d y sła w K otarbiński.
P rob lem od b u d ow y From borka b y ł też n iejed n o k ro tn ie p rzedm iotem narad d yrek torów m u zeó w w a rsza w sk ich z d ziałaczam i k u ltu ra ln y m i O lsztyn a w ra m ach w sp ółp racy W arszaw a — O lsztyn. W szy stk ie narady, p o św ięco n e tem u zagad n ien iu , zn a la zły w stę p n e ro zw ią za n ie w p o sta ci zaw arcia u m ow y m ięd zy M in isterstw em K u ltu ry i S z tu k i a P o litech n ik ą W arszaw ską, k tóra p rzystąp iła w 1958 r. do o p racow yw an ia d ok u m en tacji (rek on stru k cji od b u d ow y i adaptacji sam ego W zgórza K opernika). R ozpoczęcie rea liza cji b u d o w la n ej p rzew id zian o na rok 1961.
Osobną grupę zagad n ień , w y k o n a n y ch przez Z esp ół K on serw atorsk i poza p racam i b u d o w la n o -k o n serw a to rsk im i, sta n o w i grupa spraw zw iązan a z d zia ła ln o ścią p o p u la ry za cy jn o -n a u k o w ą , b ad aw czą oraz ew id en cyjn o-p orząd k ow ą w zak resie d ok u m en tacji n a u k o w ej, tech n iczn ej, fo tograficzn ej, in w en taryzacji zab ytk ów n ieru ch om ych i sy ste m a ty k ą ty ch zbiorów .
Z anim p rzy stą p im y do o m ó w ien ia ak cji in w en ta ry za cji za b y tk ó w n ieru ch o m ych, n a leży przyp om n ieć, iż R ząd P o lsk i L udow ej, d ocen iając w a rto ść i zn a czen ie p om n ik ów k u ltu ry n arod ow ej, w y d a ł w ostatn ich la ta ch szereg zarzą dzeń czy u ch w a ł m ających na celu w ła ś c iw e w y k o rzy sta n ie n ie u żytk ow an ych o b iek tó w zab y tk o w y ch . W ty m też c elu P rezes R ady M in istró w w dniu 6 IV 1959 r. w y d a ł zarząd zen ie n r 47 w sp ra w ie p ow ołan ia K om isji R ządow ej do zagosp od arow an ia ob iek tów zab ytk ow ych .
N astęp n e zarządzenie, nr 144 z dnia 13 V III 1959 r. U rzędu R ad y M inistrów , d o ty czy sp raw y p o w o ła n ia w o jew ó d zk ich k o m isji do zagosp od arow an ia o b iek tów zab ytk ow ych . PW R N w O lszty n ie w oparciu o w /w zarządzenie uch w ałą nr X IX /163 z dnia 2 X 1959 r. p ow ołu je W ojew ódzką K om isję, w której skład w ch od zą k iero w n icy n ajb ard ziej zain tereso w a n y ch w y d zia łó w , jak W ojew ódzki K om itet P la n o w a n ia G ospodarczego, W yd ział Gosp. K om u n aln ej, K uratorium , A rch itek t, W oj. W yd ział F in a n so w y , p rzew od n iczący d/s tu ry sty k i, W ydział K u ltu ry i W oj. K o n serw a to r Z ab ytk ów jako sek reta rz k om isji. D o zadań om aw ian ych k o m isji n a leży czu w a n ie nad n a le ż y ty m zagosp od arow an iem o b iek tó w za b y tk o w y ch i ich w ła śc iw y m u żytk ow an iem .
W w oj. o lszty ń sk im rozpoczęto ak cję in w en ta ry za cji za b y tk ó w w drugiej p o ło w ie 1959 r. C elem ew id e n c ji z a b y tk ó w arch itek tu ry było u zy sk a n ie w y czerpujących in fo rm a cji o zasobach zab ytk ów arch itek tu ry b u d ow n ictw a
л
ze szczególn ym uw zględ n ien iem : a) opisu technicznego, kubatury i stanu zachow ania; b) rodzaju ak tu aln ego użytkow ania; c) rodzaju użytk ow an ia p o stulow anego; d) rodzaju p ostu low an ych zabiegów konserw atorskich; e) o rien tacyjn ych kosztów postu low an ych robót.
T ak ie zebranie m a teria łu w fo rm ie arkuszy ew id en cy jn y ch zbiorczych s ta n ow iło podręczny o p eratyw n y m ateriał rzeczow y dla: a) przeprow adzenia w e r y fik a c ji zabytków ; b) u stalen ia kieru n k ów ekonom icznego d ziałan ia w za k resie zagospodarow ania zab ytk ów n ieu żytk ow an ych i zab ytk ów n iew ła ściw ie użytkow anych; c) opracow anie planów : persp ek tyw iczn ego, okresow ego i rocz nych. E w idencją z o sta ły objęte w szy stk ie zab ytk ow e ob iek ty architektury, w a żn iejsze ob iek ty b u d ow nictw a ludow ego, obiekty, które m ają znaczenie dla h isto rii tech n ik i b u d ow lan ej, obiekty, zw iązane z w ażn ym i w yd arzen iam i h isto ry czn y m i lub w y b itn y m i p ostaciam i.
Sporządzone m a teria ły ew id en cy jn e zabytków a rch itek tu ry sta n o w iły rze czow ą p o d sta w ę do p racy k om isji w ojew ód zk iej. N a p olecen ie tej k om isji sp o rządzono w y k a zy w yb ran ych o b iek tó w zabytkow ych, które p rzesłano do rad narod ow ych z prośbą o opinię i podanie konkretnych propozycji ich zagospo darow ania. P o otrzym aniu op in ii rad n arodow ych szczebla p ow iatow ego o b iek ty te b yły rozpatryw ane na p osied zen iach k om isji w ojew ód zk iej. N ie zależnie od tego, że m ateriały ew id en cy jn e b y ły i są p od staw ą d ziałaln ości k o m isji d /s zagospodarow ania zabytków , zgrom adzony m ateriał, złożony z k ar totek i k art tech n iczn ych , został w 1960 r. przez p racow n ik ów O ddziału K on serw a cji u sy stem a ty zo w a n y w form ę uporządkow anego zbioru. N astęp n ie w oparciu o przeprow adzoną in w en taryzację przygotow ano m ateriał do w y d a w a n ia orzeczeń k o n serw atorsk ich na obiekty zab ytk ow e n ie p osiad ające dotąd p o d sta w ochrony p raw nej.
Poza tym w y k o n a n y przez W ojew ódzkiego K onserw atora Z abytków spis zab ytk ów n ieruchom ych w o jew ó d ztw a , zgodnie z art. 4 rozporządzenia P rezy denta R zeczyp osp olitej z dnia 6 III 1928 r. o opiece nad zabytkam i (Dz. U st. nr 29, poz. 265), objął w zasadzie całość m ateriału zabytkow ego w oj. o lsz ty ń skiego. W sp isie u w zględ n ion o w szy stk ie rodzaje zab ytk ów nieruchom ych w y stęp u ją cy ch na teren ie w ojew ód ztw a, jak: założenia u rbanistyczne, m iejsk ie fo rty fik a cje obronne, zabudow a m iast, ratusze, kościoły, k ap lice, zam ki, p ałace, dw ory, za b y tk i o przezn aczen iu gospodarczym i p rzem ysłow ym : spichrze, m łyn y, zajazdy, zab ytk i b u d ow nictw a ludow ego: chaty, zagrody, w iatrak i, b ud yn k i gospodarcze i inne.
W szy stk ie te zab ytk i, łączn ie z zachow anym w yp osażen iem zab ytk ow ym , pod legają zgodnie z art. 3 cyt. rozporządzenia ochronie p raw n ej. Z abytki nie u w zględ n ion e w zał. sp isie, na sk u tek braku p ełn ego rozeznania terenu, m ogące ew ent. w y stęp o w a ć na teren ie w ojew ód ztw a, p o d legają tak że ochronie p raw nej. W ła ściciele i użytk ow n icy obiektów za b y tk o w y ch w m y śl art. 16 pow . rozporządzenia m ają obow iązek utrzym ania ich w n a leży ty m stanie; zakres i sposób przeprow adzanych prac rem ontow ych w ym aga uprzedniego u zgod n ien ia z W oj. K onserw atorem Z abytków . W celu lep szego rozeznania w a rto ści i stan u tech n iczn ego zab ytk ów sporządzono w y kazy z podziałem na grupy.
D o grupy p ierw szej w łączon o zab ytk i o znaczeniu europejskim i w y bitn ym k rajow ym , pom niki k u ltu ry, charak teryzu jące się najw yższą w artością artystyczną, historyczn ą lub k u lturalną, jak: założenia urba n istyczn e, śred n iow ieczn e fo rty fik a cje obronne m iejsk ie, zam ki, ratusze, kościoły, pałace, n a jw y b itn iejsze przyk ład y b u dow nictw a region aln ego i in. Do d rugiej — zab ytk i o dużej w a rto ści artystyczn ej, historyczn ej lu b k u ltu
-0
9
t T ablica 1.
ZESTA W IEN IE ILOŚCIOW E ZABY TK Ó W Z W Y SZC ZEG Ó LNIEN IEM ICH RODZAJU
Lp. N azw a p o w ia tu Z a m ki u r b a n i s .Z a ł ó ż . F o r t y f . m i e j s k i e B r a m it m i e j s k i e B a s z -t ÿ R a t u s z e K o ś c i o ł y P a ł a c e i d i u o r y K a m i e n i c e i d o m y m i e s z k . S p i c h r z e K a p l i c e W i a t r a k i i m ł y n y с h a t y O b i e k t y g o s p . M o s ty R ó ż n e o b i e k t y R a z e m 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 1 B arto szy ce 2 2 1 2 — 10 14 105 10 — — 2 6 — _ 154 2 B isk u p iec 2 4 3 1 1 1 22 11 175 6 14 6 24 8 2 2 282 3 B ra n iew o 3 5 3 — 5 2 40 9 47 3 8 — — 4 — 5 134 4 D ziałd ow o 1 2 — — — 1 10 3 57 1 — 2 11 1 — 2 91 5 G iżycko 2 2 — — — — 6 1 47 — — 10 1 1 — — 70 6 G órow o — 1 1 — — 1 10 3 15 1 — 1 — — — — 33 7 Iław a 2 4 4 1 — — 21 12 59 1 — 5 11 10 — — 130 8 K ętrzyn 2 2 1 — — 1 18 10 51 2 5 5 12 11 1 5 126 9 L id zb ark W arm. 1 2 2 1 2 — 24 6 103 1 15 6 — 2 — 3 168 10 M orąg 3 3 3 — 1 1 24 17 65 1 — 7 34 7 — 5 171 II M rągow o 1 2 — — — 1 5 4 5 2 1 9 55 6 — 91 12 N id zica 1 1 1 — 3 1 13 — 4 — 2 9 1 — 36 13 N o w e M iasto 3 3 2 2 1 — 23 2 143 — 4 4 102 1 4 294 14 O lsztyn 2 2 2 I 2 2 23 4 110 3 22 5 160 7 — — 345 15 O stróda 3 4 3 — 1 — 16 5 54 3 — 2 5 14 — 6 116 16 P a słęk 1 2 2 2 1 1 20 12 25 — — 1 59 5 — — 131 17 P isz 1 2 — — — 1 5 1 43 — — 2 18 — — — 73 18 Szczytno 1 1 1 — — 1 10 3 48 1 1 1 130 18 — — 216 19 W ęgorzew o 1 1 — — — — 6 12 13 1 I 3 8 18 — 1 65 R a z e m : 30 45 30 9 19 14 306 129 11ъ9 36 71
71
641 120 3 33 2726rainej, ch arak terystyczn e dla regionu, p osiadające znaczenie pam iątk ow e. Z abytki p ierw szej i drugiej grupy w in n y być przedm iotem szczególnie tr o sk li w ej o p iek i w ła ścicieli, u ży tk o w n ik ó w i w ła d zy teren ow ej w zakresie odpo w ied n ieg o użytk ow an ia, sy stem atyczn ej k on serw acji i utrzym ania w m o żliw ie n ajlep szym stanie. Z abytki grupy trzeciej — to obiekty, które w n a stęp stw ie zn iszczen ia, przeb u d ow y lub n iew ła ściw eg o u żytk ow an ia utraciły w ięk szość w a rto ści zabytk ow ych . Są to przede w szy stk im obiekty b u d ow nictw a m ie j skiego, w ięk szo ść chat, ob iek tów gospodarczych, k ap lice, d w ory i in., ch arak teryzu jące się złym stanem tech n iczn ym i n ieod p ow ied n im u żytk ow an iem . U
trzy-T ablica 2.
ZESTA W IEN IE ILOŚCIOW E ZABYTK ÓW Z POD ZIAŁEM NA G R U PY
Lp. Nazina pouiiatu zabątkóu’Ogółem I grupa W t II grupa H m III grupa IV grupa Uurngi 1 B artoszyce 154 9 27 111 7 2 B isk u p iec 282 9 144 109 20 3 B ran iew o 134 30 68 25 11 4 D ziałd ow o 91 1 19 67 4 5 G iżycko 70 — 16 48 6 6 G órow o 33 — 12 16 5 7 Iła w a 130 13 50 58 9 8 K ętrzyn 126 10 35 74 7 9 L idzbark W arm. 168 17 43 102 6 10 M orąg 171 20 76 68 7 11 M rągow o 91 — 24 51 16 12 N idzica 36 3 23 8 2 13 N o w e M iasto 294 8 123 155 8 14 O lsztyn 345 10 61 261 13 15 O stróda 116 24 33 53 6 16 P a słęk 131 16 61 52 2 17 P isz 73 — 23 45 5 18 Szczytno 216 2 98 99 17 19 W ęgorzew o 65 3 22 34 6 R a z e m : 2726 175 958 1436 156
m anie tych zabytków , w ła ściw a opieka i n iedopuszczenie do dalszego pogor szenia stan u tech n iczn ego w in n y być u w zględ n ian e w jak najszerszym zakresie przez ich w ła śc ic ie li i u żytk ow n ik ów . W grupie czw artej zn alazły się zabytki, które w n a stęp stw ie zniszczeń w o jen n y ch lub złego u żytk ow an ia za tra ciły zu p ełn ie w a rto ści zab ytk ow e, zn ajd u jące się w stan ie zrujnow ania lu b ruiny, nie n ad ające się ze w zg lęd ó w ek onom icznych do odbudow y lu b zabezpieczenia. Są to w w ie lu w yp ad k ach ob iek ty posiad ające dużą w artość h istoryczną lub ku ltu raln ą. Przed dokonaniem rozbiórki obiekty te w in n y posiadać dokładną in w en taryzację p om iarow ą, fotograficzn ą i opisow ą oraz ew en t. ek sp ertyzę techniczną. D opiero po sporządzeniu i p rzed staw ien iu p ow yższych m a teria łó w k on serw ator m oże w yd ać zezw o len ie na rozbiórkę.
O p u b lik ow an ie w y k a zu o b iek tó w zab ytk ow ych nieru ch om ych w oj. o lszty ń sk ieg o w D zien n ik u U rzęd o w y m W RN z a p ew n i z p ew n o ścią w ięk szą orientację i lep sze zrozu m ien ie w ła d z teren o w y ch oraz w ła ś c ic ie li i u ży tk o w n ik ó w w ilości i jak ości m a teria łu za b y tk o w eg o oraz w m o żliw o ścia c h ich w ła śc iw e g o w y k o rzystan ia.
Oprócz om ów ion ych prac urząd k o n serw a to rsk i p row ad ził p ra ce n au k ow o- b adaw cze. W 1959 r. zesp ół p ra co w n ik ó w Woj. K on serw . Z ab ytk ów w yk on ał na z lec en ie C en traln ego Zarządu M uzeów i O chrony Z abytków in w en ta ry za cję 11 m ia st naszego w o je w ó d z t w a 5). O p racow an ie tak ie obejm u je b ad an ie historii rozw oju m iast, u rb a n isty k ę oraz w y ty c z n e k on serw atorsk ie. N a jw ięk szą u w agę poza historią d an ego m iasta zw rócono na op ra co w a n ie p la n szy „w ytyczn ych k on serw a to rsk ich ”, na k tórej oznaczono: a) u lice, które n a leży zachow ać w obecn ym p rzeb iegu oraz te, k tóre przy p orząd k ow an iu m iasta n a leży p rzy w ró cić spod p ó źn iejszej zab u d ow y i zn iek ształceń; b) teren y d aw n ych o b w a row ań, które n a le ż y o czyścić z p ó źn iejszej zabudow y; c) ob iek ty zab ytk ow e do rem on tu i odbudow y; d) fra g m en ty za b y tk o w e do za b ezp ieczen ia i ad ap tacji w n ow ą zabudow ę; e) ob iek ty, które w g u zasad n ion ych przypuszczeń k o n ser w a to ra p raw d op od obn ie będą m u sia ły u lec rozbiórce ze w zg lęd u na zły stan tech n iczn y; f) teren y p rzy szły ch badań arch eologiczn ych ; g) gra n ice ochrony obszaru zab ytk ow ego, n ie jest b ow iem rzeczą obojętną, co p o w sta n ie w n a j b liższy m oto czen iu zab ytk ów (d latego n a le ż y z góry p rzew id zieć rozszerzenie m o żliw o ści in g eren cji k o n serw a to rsk iej poza obszar ściśle zab ytk ow y).
Tak p rzygotow an e „ w y ty c z n e ” jak o zaw ierające elem en ty p o lity k i k o n ser w a to rsk iej b y ły p rzed sta w io n e G łów n ej K o m isji K o n serw atorsk iej. Po prze d y sk u to w a n iu i za tw ierd zen iu w try b ie id en ty czn y m jak stu d ia h istoryczn o- u rb an istyczn e, o p ra co w y w a n e dla m ia st w oj. o lszty ń sk ieg o przez P K Z -ty ®), dopiero po za tw ierd zen iu k o m isji b y ły w y k o r z y sty w a n e przez w y d zia ły arch i tek tu ry w tra k cie o p ra co w y w a n ia p la n ó w p ersp ek ty w iczn y ch uporządkow ania i rozbudow y m ia st. P on ad to p ra co w n icy W KZ na zlec en ie W ydziału K ultury PW RN p rzy stą p ili do op racow an ia k a ta lo g u zab ytk ów p o w ia tó w w o jew ó d ztw a o lsztyń sk iego. W yd an ie k a ta lo g u b ędzie ze w z g lę d ó w propagandow ych n ie zw y k le p ożyteczn e. Z asługą zesp o łu k o n serw a to rsk ieg o jest za ło żen ie archiw um fo to g ra ficzn eg o , m a to p o w a żn e zn a czen ie n au k ow e, a od n ośn ie w ie lu ob iek tów już a rch iw a ln e. A rch iw u m sk ła d a się z 4403 p o zy ty w ó w i 3125 n eg a ty w ó w z p ersp ek ty w ą d alszego rozrostu.
W oparciu o p rzep isy p raw n e w yd an o 640 orzeczeń k on serw atorsk ich o u zn a n iu za zab ytek d la n a jw a rto ścio w szy ch o b iek tó w zab ytk ow ych naszego w o je w ód ztw a. P on ad to na in w en ta ry za cję p om iarow ą ru in przeznaczonych do roz b iórk i Woj. K on serw ator. Z a b y tk ó w o trzy m a ł k red y ty z P rezyd iu m WRN w w y so k o ści 75 tys. zł z b u d żetu teren o w eg o , z czego w yk on an o in w en ta ry za cję ru in p a ła có w w L egin ach i P iela ch oraz k o ścio łó w w G łębocku, P ielach , S zalm i, W yszk ow ie, K an d ytach , S ta ń k o w ie, ratu sza w P ien iężn ie, k a n o n ii św . L u d w ik a i w ie ż y cza to w n iczej w e From borku oraz dla p otrzeb b ieżących z in w e n ta r y zow an o m ły n w K albornie, w ie ż ę w od o cią g o w ą w e From borku i chatę w B o - gaoku. N a leży przy tym w sp o m n ieć, że d zięk i w sp ó łp ra cy WKZ z p olitech n ik am i w W arszaw ie i G dańsku przep row ad zon e z o sta ły in w en ta ry za cje b u d o w n ic tw a lu d ow ego (w ram ach prak tyk w a k a cy jn y ch ) n a stęp u ją cy ch ośrodków :
5) B arczew o, B a rto szy ce, G órow o Iław ., M iłom łyn , Morąg, O rneta, Orzysz, P asym , P rab u ty, R yn i Z a lew o .
e) S tu d ia dla m iast: B ra n iew o , B isztyn ek , G iżycko, Iła w a , Jeziorany, K ętrzyn, L idzbark W arm ., M iłak ow o, N idzica, O lsztyn ek , P a słęk , P ien iężn o, S zczytn o, W ęgorzew o.
U) pod k ieru n k iem prof. I. T łoczka objęto in w en taryzacją „zagłębia*’ ch at m azurskich w pow . S zczytno, w szczególn ości całą w ie ś Klon; b) prof. M ark ow sk i k iero w a ł in w en ta ry za cją na teren ie pow . P asłęk . P od k reślić n a leży , że w sz y stk ie te in w en ta ry za cje zostały zakupione przez WKZ i znajdują się w arch iw u m d o k u m en tacji n aukow ej, poza tym w yk on an o na zlecen ie k o n serw atora szereg opracow ań h istoryczn ych dla pojed yn czych n a jw a rto ścio w szych o b iek tó w arch itek tu ry, a w szczególn ości tych, które b yły odbudow yw ane lub w chodzące w p la n odbudow y. O pracow ania tak ie są niezbędne w w yp ad k u p rzystąp ien ia do p rzygotow yw an ia d okum entacji tech n iczn ej.
O pracow ania historyczn e w yk on u ją P racow n ie K on serw acji Z abytków . D la p rzykładu w y m ien ię ob iek ty, które p osiad ają tak ie opracow ania; pałac w K a m ieńcu, p ałac w S łob itach , zam ek w D ziałd ow ie, ratusz i m ury obronne w P asłęk u , zam ek w N idzicy, P asłęk u , W ęgorzew ie, pałac w M orągu, zab u d o w an ia p o k o leg ia ck ie w D obrym M ieście, baszta w B ran iew ie i szereg innych. Ł ącznie opracow ania historyczn e sporządzono dla 104 obiektów zabytkow ych. A rch iw u m d ok u m en tacji tech n iczn ej obejm uje 611 pozycji (są to różne fazy p rojektow e).
W zak resie propagandy zab ytk ów i zw iązan ym i p roblem am i ich ochrony W oj. K onserw ator Z ab ytk ów zorganizow ał akcję propagandow ą w ram ach „T ygodnia O chrony Z ab ytk ów ”, w tym czasie odbyły się kon k u rsy i odczyty p o św ięca n e zab ytk om W arm ii i M azur. W raz z P olsk im T ow arzystw em T u ry styczn o-K rajozn aw czym rozpoczęto ak cję w erb ow an ia społecznych op iek u n ów zabytków . W w oj. o lszty ń sk im jest ponad 30 osób. L iczba ta jest w ciąż jeszcze za m ała. D o tra d y cji już w eszło, że w ram ach w sp om n ian ego „T ygod n ia” orga n izow an e są zjazdy społecznych opiekunów , połączon e z uroczystym w r ę c z e niem nagród k siążk ow ych . P onadto w celu przyp om n ien ia sp ołeczeń stw u W arm ii i M azur o ich obow iązkach d otyczących społecznej op iek i nad za b y t k am i w y k orzystan o m o żliw o ści kin, przy pom ocy k tórych w y św ie tla n o przezro cza z h asłem p ropagandow ym . U żyto stem pla pocztow ego o treści C h r o ń m y
z a b y t k i k u l t u r y . N a stęp n ie staran iem W KZ została zorganizow ana w sa li
M uzeum M azurskiego w y sta w a pt. O ch ron a z a b y t k ó w W a r m ii i Mazur. W yk o rzystano też w itryny, „D om u K sią żk i”, p rzygotow ując w y sta w ę inform acyjną 0 zabytkach. W oj. K on serw . Z abytków w y d a ł rów n ież d w ie p u b lik a cje p o św ięco n e zabytkom region u jak: fold er pt. Z a b y t k i w oj. o ls z ty ń s k ie g o oraz p rzew odnik F. K l o n o w s k i e g o pt. P a rk e tn o g r a ficz n y w O lsz ty n k u .
W la ta ch przyszłych p rzew id u je się rozszerzenie ak cji propagandow ej, która posiada duże zn aczen ie u św ia d a m ia ją ce o potrzebie ochrony i w artości zab yt ków n aszego w ojew ód ztw a.
N a za k oń czen ie spraw ozdania za lata 1957 — 1960 pragnę p odkreślić, że d zięk i w y d a tn ej pom ocy P ań stw a, co p rzejaw iło się zw ięk szen iem k red ytów na ochronę zab ytk ów i p od jęciu szeregu zarządzeń w tej sp raw ie oraz dzięk i w ięk szem u z a in tereso w a n iu w ła d zy teren ow ej i użytk ow n ik ów zab ytk am i 1 rozw o jo w i św iad om ości w śród sp ołeczeń stw a, stan zab ytk ów i w ła śc iw e ich w y k o rzy sta n ie jest coraz lepsze. Z ab ytk i stają się nierozerw aln ą częścią k raj obrazu, nastroju, dorobkiem k u ltu ra ln y m i duchow ym , sk ład ają się na rzeczy w istą i w id om ą w artość naszych ziem .