Ma g d a l e n a Cz a c h o r o w s k a
An n a Pa l u s z a k- Br o n k a
G
e r m a n i z a c j a
n a z w
u l i c
B
y d g o s z c z y
B ydgoszcz została przyłączona do K rólestw a Pruskiego na m ocy podpisane go 1 sierpnia 1772 roku traktatu rozbiorowego. W latach 1775-1794 miasto „spełniało w ramach państwa pruskiego funkcję szczególną, jak o popierany przez władze centralne konkurent G dańska i Torunia, pozostających jeszcze ciągle pod w ładzą polską” (M incer 1996: 93). Rządy zaborcy rozpoczęły się od uregulow a nia na terenach zagrabionych Polsce kwestii adm inistracyjnej. A gresor rozbudo wywał departam enty władzy, wszelkie urzędy m iejskie obsadzał Niem cam i, sprowadzał kolonistów z Prus.
W m om encie w łączenia Bydgoszczy do Prus wraz z działalnością nowych w ładz rozpoczyna się rów nież intensywny rozwój przestrzenny miasta. Nie bez znaczenia są tu: budow a koszar, budynków na Starym M ieście, Kanału Bydgo skiego, zm iany w przemyśle. Bydgoszcz rozrasta się poprzez włączanie sąsied nich terenów i zam ieszkanych m iejscowości. Politykę zaborcy wobec narodu pol skiego m ożna określić jak o germ anizację asymilacyjną.
N ieco inaczej przedstawia się sytuacja w Bydgoszczy w okresie ruchów na rodowow yzwoleńczych, które opanow ały Polskę w XIX stuleciu (powstanie listo padowe, W iosna Ludów, powstanie styczniowe) oraz w czasach Kulturkampf u.
W ów czas rozpoczęła się, w przeciw ieństw ie do wcześniejszej asym ilacyjnej, ger m anizacja przym usow a, represyjna. Za spraw ą kanclerza Rzeszy O ttona von Bis m arcka wydano zdecydow aną w alkę w szelkim przejawom polskości. A kcja anty
M ag d alen a C zach o ro w sk a, A n n a P alu szak -B ro n k a
polska znalazła odzw ierciedlenie między innymi w nazew nictw ie miejskim. Trwało to do czasu odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918 roku.
Ponownie pod panowaniem niem ieckim B ydgoszcz znalazła się po klęsce wrześniowej 1939 roku. Od sam ego początku panow ania w m ieście N iem cy dą żyli do likwidacji polskich szkół, urzędów, instytucji. Po raz kolejny rozpoczęła się świadom a germ anizacja (Perlińska 1996: 236).
Okupant zakładał jednak rozwój miasta. Plan rozbudowy uw zględniał zago spodarowanie nowych terenów, budowę dróg, rozwój przem ysłu. Bydgoszcz miała stać się wielkoprzem ysłowym ośrodkiem , co pow odow ało napływ ludności do m iasta i jeg o dynam iczny rozwój.
Przedm iotem niniejszych rozw ażań je s t wpływ, jak i w yw arła okupacja Prusaków i N iem ców na nazew nictw o ulic i osiedli bydgoskich w latach 1772, 1914-1918 oraz 1939-1945. W referacie nie podajem y pełnej inwentaryzacji nazw. Ograniczam y się do w ybranych egzem plifikacji, pozw alających jedn ak na wysunięcie wniosków natury ogólnej.
N ajstarsze bydgoskie urbanonim y1, podobnie ja k w innych m iastach (por. Borek 1989: 46-47; Handke 1970: 22), zostały zapisane po łacinie. W obrębie murów m iejskich najw ażniejszą ulicą była platea longa (ulica Długa), obok niej znajdow ały się platea submuralis (ulica Podnuirna), platea aquatica (ulica W od na), platea ecclesiastica (ulica Fam a, dosłow nie ulica Kościelna) oraz platea cas- trensis - ulica Przy Zam czysku (M incer 1992: 210). W kom unikacji codziennej funkcjonow ać musiały jed n ak polskie odpowiedniki tych nazw (o polskich zapi sach w księgach ławniczych z Kościerzyny wspom ina Edward Breza [1989: 85]). Zapisy łacińskie i sporadycznie polskie2 zostały zastąpione notami niem ieckim i w związku z przejęciem Bydgoszczy przez adm inistrację pruską w wyniku 1 roz bioru. Po wprow adzeniu nowych rządów ludność m iasta pochodzenia polskiego zapewne używ ała tradycyjnych, polskich nazw, choćby ze względu na fakt, że in gerencja niemiecka w system nazew niczy sprowadzała się najczęściej do przysto sowania polskich urbanonim ów do niem ieckiego systemu fonologiczno-fonetycz- nego i ortograficzno-graficznego lub do tłum aczenia toponim u polskiego na język niemiecki. Ilustrację pierwszego zjaw iska stanowić m ogą nazwy folw arków pod miejskich, które były sukcesywnie włączane w granice adm inistracyjne miasta (dziś są to nazwy osiedli lub ulic). W ym ienić by m ożna choćby Kapuściska, któ
1 U żyw am y term in u u rbanonim , choć n iek tó rzy ję z y k o zn a w c y są m u zd ecy d o w an ie przeciw ni (por. B reza 1989: 84-85), z dw u pow odów . Jest on co raz częściej sto so w an y ja k o sy n o n im n a zew n ic tw a m iejskiego, nie tylko w p o lsk im jęz y k o zn a w stw ie , i je s t ró w n ie co ten o statni term in pojem ny, w przeciw ień stw ie n a p rzykład do plateonim u.
2 S po rad y czn ie polskie nazw y p o jaw ia ją się ch o ćb y w kro n ice b u rm istrza W o jciech a Ł o c h o w sk ieg o C h ro n ico n civita tis B id g o stien sis z I połow y X V II w ieku.
G e rm an izacja n azw ulic B ydgoszczy
rych nazw a została zapisana w 1788 roku jak o Gross Kapuscziske3, Wilczak - pruskie zapisy Gross Wildschack (1783), Wildschack (1804), Biedaszkowo - Bi- daczkower (1806), Czyżkówko - Cziskower Krug-Acker (1785), Miedzyń - Mie- dzyn ( 1829).
W przypadku tych nazw mam y do czynienia z germ anizacją fonetyczno-gra- ficzną w ynikającą „z różnych system ów fonologiczno-fonetycznych i ortograficz- no-graficznych obu języ k ó w ” (Breza 1978: 311). Brak miękkości w niem czyźnie był pow odem nieoznaczania jej w przejętych nazw ach, stąd też brak znaków diakrytycznych nad spółgłoskam i m iękkim i, к zapisyw ane przez ck. Do tego ty pu zjaw isk należy rów nież substytucja niektórych głosek polskich przez bliskie im artykulacyjnie niem ieckie, np.: ś : s (Czyżkówko - Cziskower Krug-Acker), cz : dsch ( Wilczak - Wildschack).
Za germ anizację m orfologiczną uznać m ożna zastąpienie w ygłosow ego
a w nazw ie Kapuściska przez e - Kapusciske (Breza 1978: 307).
C zęściej jed n ak ingerencja adm inistracji pruskiej sprow adzała się po prostu do tłum aczenia daw nych nazw polskich na niem ieckie. G erm anizacji leksykal nej podlegały np.: ul. Długa - Lange Strasse(Lange Gasse), ul. Żabia - Frosch Strasse, ul. M ostowa - Brücken Gasse, ul. Kanałowa - Canalstrasse, ul. Młyń ska - Mühlenstrasse, ul. Dworcowa - Bahnhofstrasse.
Polityka nazew nicza w ładz pruskich zm ieniła się znacznie pod koniec XIX wieku. W raz z nasileniem się represji N iem cy baczniej przyjrzeli się toponim om będącym kalkam i tradycyjnych, najczęściej bardzo starych nazw polskich. Sw oją tradycyjną, choć niem iecką, nazwę straciły: ul. Długa (Lange Gasse) przem ia now ana na Friedrichstrasse, ul. Kanałowa (Canaalstrasse) przem ianow ana na
Kirchenstrasse, ul. Żabia (Froschstrasse) przem ianow ana na Wasserstrasse,
ul. M łyńska (Mühlenstrasse) przem ianow ana na Wilhelmsthaler Strasse itd. N ie były to zm iany rewolucyjne, poniew aż nie objęły w szystkich nazw ulic Bydgoszczy. Poszerzanie adm inistracyjnych granic miasta, włączanie w te grani ce kolejnych przedm ieść powodowało powstawanie nowych urbanonim ów. N o m inacja dokonyw ała się oczywiście w języku niemieckim.
Stan nazew nictw a miejskiego Bydgoszczy w początkach XX wieku utrwa lony został w dokum encie wydanym przez Urząd policyjny miejski 17 kwietnia 1920 roku pt. Spis ulic miasta Bydgoszczy po wcieleniu przedmieść. Dokum ent
J M a terial ję z y k o w y p o ch o d zi z p rzy g o to w y w an ej do p ublikacji m onografii po św ięco n ej n a zew n ictw u B ydgoszczy. A u to rk ą p o m y słu i o p ie k u n k ą zespołu b a daw czego była prof, d r hab. Ł u cja M aria S zew czyk. Po Jej śm ierci k iero w n ic tw o zesp o łu przejęła d r M ałg o rzata Jaracz. O bok części słow n ik o w ej w m onografii zn ajd zie się też w sze ch stro n n a a n aliza m ateriału nazew niczego. W cześniej p róby sy n tezy sem an ty czn ej i słow otw órczej n azw b y d g o sk ich ulic d o k o n ał F ranci szek N o w ak (por. N o w ak 1989).
120 M a g d alen a C zac h o ro w sk a, A n n a P alu szak -B ro n k a
zawiera 302 nazwy niem ieckie i odpow iadające im przem ianow ania polskie. Po odzyskaniu niepodległości część niemieckich nazw po przetłum aczeniu na język polski pozostała na mapach miasta. N ależą do nich przede wszystkim te z trady cyjnego zasobu polskich toponim ów, nazwy neutralne ideologicznie a m otyw o wane swoim położeniem, warunkam i topograficznym i, powstałe od nazw m iej scowych, szczególnie nazwy kierunkowe, przyrodnicze, m etaforyczne (K lasyfi kacja wg: Handke 1992: 61-63).
N a m apy B ydgoszczy pow róciły bądź na nich pozostały:
a) nazwy kierunkowe: ul. Fordońska - Fordonerstrasse, ul. Gdańska -
Danzigerstrasse, ul. Kujawska - Kujawierstrasse, ul. Nakielska - Nake- lerstrasse, ul. Poznańska - Posenerstrasse, ul. Szubińska - Schubiner- strasse, ul. Toruńska - Thornerstrasse;
b) nazw y topograficzne: ul. Graniczna - Grenzstrasse, ul. Kręta - Krummerstrasse, ul. Krótka - Kurzestrasse, ul. Wysoka - Hohestrasse\
c) nazw y przyrodnicze: ul. Leśna - Waldstrasse, ul. Kwiatowa - Blu- menstrasse, ul. N iedźw ied zia- Bärenstrasse, ul. Orla - Adlerstrasse',
d) nazw y m etaforyczne: ul. Chmurna - Wolkenstrasse, ul. Średnia -
Mittelstrasse.
Ze spisu ulic Bydgoszczy zniknęły nazwy ulic niem ieckich patronów: Bismarck strasse przem ianowano na ul. Słowackiego (Otto von Bismarck, 1815-1898, pru ski kanclerz, premier, m inister spraw zagranicznych4), Mollkestrasse przem iano wano na ul. Cieszkowskiego (H elm ut von M oltke, 1800-1891, feldm arszałek, szef sztabu generalnego), Zeppelinstrasse przem ianow ano na ul. Chopina (Ferdynand von Zeppelin, 1838-1917, wynalazca, tw órca pierw szego sterow ca o sztywnej konstrukcji), Hindenburgstrasse przem ianow ano na ul. Reja (Paul von Hinden- burg, 1847-1934, feldmarszałek, naczelny dow ódca frontu w schodniego w 1914 roku, sz e f sztabu generalnego), Friedrich Wilhelmstrasse przem ianow ano na ul.
Zygmunta Augusta (Fryderyk W ilhelm zw any W ielkim Elektorem , 1620-1688, elektor brandenburski, książę pruski).
N ajsilniejsze procesy germ anizacyjne przypadają na lata II w ojny światowej. W raz z ponow nym przejęciem władzy w m ieście N iem cy wydali nowy dokum ent w całości poświęcony nazwom ulic: Unsere Strassennamen. Dokum ent zawiera ze stawienie: ulica -Strasse, czyli oficjalne, ponowne przem ianowania ulic polskich.
Polityka nazewnicza okupanta była prosta - po pierwsze jak najwięcej nie mieckich patronów dla bydgoskich ulic. Dwa główne trakty Bydgoszczy ul. Gdań ska i Jagiellońska zm ieniły swoje nazwy na odpowiednio AdolJ-Hitler Strasse
4 In fo rm acje bio g raficzn e p o c h o d zą z E n cyklo p e d ii p o w sz e c h n e j PW N . t. I-1V , W arszaw a 1973-1976.
G e rm an izac ja n azw ulic B y dgoszczy 121
i Hermann Göring Strasse. N a tabliczkach z nazwami pojawiły się nazwiska sław nych osób z germ ańskiego kręgu językow o-kulturow ego - kom pozytorów, pisa rzy, filozofów, naukowców: Schubertstrasse. Bachstrasse, Goethestrasse, Wag nerstrasse, Schiller strasse, Immanuel Kant Strasse, Schopenhauerstrasse, Johann Fichte Platz, Coppernicusstrasse (Kopernik uważany był przez okupanta za ro dowitego N iem ca); nazwiska polityków i teoretyków wojny: Moltkestrasse, Bar barossastrasse, Bismarckstrasse, Clausewitzstrasse, i dalej: Fritz Reuter Strasse, Albert Forster Strasse, Urlich von Jungingen Strasse, Ludendorffstrasse itd.
N ie zachow ał się oczywiście żaden z przedwojennych patronów bydgoskich ulic, a grupa urbanonim ów pochodzących od nazw osobowych była je d n ą z licz niejszych, jeśli nie najliczniejszą wśród bydgoskich toponim ów . Inw encja tw ór cza okupanta musiała więc sprostać wielkiem u zadaniu. Ulice dostawały takie na zwy, na jak ie było stać w yobraźnię urzędników hitlerowskich: Schulstrasse, Alte Schulstrasse, Neue Schulstrasse, Schülerstrasse', Bergweg, Große Bergstrasse, Kleine Bergstrasse, Bergkolonie, Alte Strasse, Neue Strasse, Kleine Strasse, Kurze Strasse, Breite Strasse, Dünenweg itd.
Po drugie polityka nazew nicza okupanta zakładała powrót, przynajm niej częściow y, do nazw sprzed 1920 roku, czyli naw iązanie do pruskich tradycji urbanonim ii bydgoskiej. Ulica Kwiatowa to znow u Blumenstrasse, ul. Orla -
Adlerstrasse, ul. Graniczna - Grenzstrasse, ul. N ad Kanałem - Am Kanal,
ul. Czarna Droga - Schwarzer Weg.
Zlikw idow ano nazwy etniczno-geograficzne (ul. Słowiańską, Chorwacką,
Żmudzką, Ruską) oraz prawie wszystkie nazwy ulic pochodzące od nazw m iejsco wych oprócz kilku z czasów pruskich: ul. Fordońskiej - Fordonerstrasse, ul. Poz nańskiej - Posenerstrasse, ul. Toruńskiej - Thornerstrasse. Pojawiła się za to
Berlinerstrasse.
Pow tórnej nom inacji podlegały ulice, które pow stały ju ż w okresie m iędzy 1920 a 1939 rokiem , szczególnie że ich nazw y upam iętniały chw alebne karty w historii Polski lub jej kulturow y spadek. P rzem ianow ano więc: ul. Grun waldzką na Berlinerstrasse, ul. Ułańską na Dragonerstrasse, ul. Horodelską na
Falkenstrasse, ul. Kosynierów na Fliegerstrasse, ul. Unii Lubelskiej na Foller- strasse, ul. 20 Stycznia 1920 r. na Goethestrasse, ul. Jagiellońską na Hermann Göringstrasse.
Ścisłe zestaw ienie 430 nazw ulic w porządku alfabetycznym , raz w edług nazw starych, polskich, nieaktualnych ju ż , raz w edług now ych, obow iązujących niem ieckich dow odzi wagi problem u nazew nictw a m iejskiego dla okupanta hit lerow skiego.
W okresie II wojny światowej nie było mowy o adaptacyjnych zabiegach germanizacyjnych, czyli o germanizacji fonetyczno-fonologicznej,
fonetyczno-gra-122 M ag d alen a C zach o ro w sk a, A n n a P alu szak -B ro n k a
ficznej czy morfologicznej. Urbanonimy podlegały pełnemu wpływowi niem iec kiemu, tzn. albo dokonywano nominacji, przemianowali istniejących nazw ulic, albo tłum aczono na język niemiecki polskie toponimy, ale tylko wtedy, gdy nazwa pochodziła sprzed 1920 roku i nadana została przez adm inistrację pruską.
N azw y ulic w idnieją na tabliczkach, na mapach, pojaw iają się w dokum en tach oficjalnych i prywatnej korespondencji, posługuje się nimi ludność m iejsco wa, żyjąca w mieście od pokoleń i ta napływ ow a sprow adzona przez pruskiego czy niem ieckiego okupanta. Urbanonimy przez swoje konotacyjne wartości m ogą być skutecznym orężem w walce ideologicznej, dlatego też tak ważnym proble mem dla Prusaków i N iem ców był „słuszny” obraz nazewnictwa miasta. Siła inge rencji w system toponom astyczny Bydgoszczy zależała od nastrojów i kursu po lityki pruskiej i niemieckiej. Początkowo łagodny nacisk german i zacyjny, zm ie rzający w łaściw ie do asymilacji ludności polskiej i niem ieckiej, koncentrow ał się na przystosowaniu istniejącego stanu nazewnictwa bez większych ingerencji. O strzejsze traktow anie tego problemu, przejaw iające się w przem ianowywaniu urbanonim ów, zaczęło się pod koniec XIX wieku. Tradycyjne, stare nazwy ulic zniknęły z map Bydgoszczy. Do w yzw olenia m iasta funkcjonow ały więc nowe nazwy starych ulic i niemieckie nazwy tych traktów, które powstały ju ż w okresie pruskim.
N ajsilniej na nazew nictw ie m iejskim odbił się napór germ anizacyjny w czasie 11 w ojny św iatow ej. O kupant hitlerow ski akceptow ał tylko toponim y upam iętniające „w ielkich N iem ców ” lub te, których tradycja w yw odziła się z czasów pruskich.
Bydgoskie nazwy ulic pam iętają pięć fal nominacji, przychodzących po so bie, a niosących biegunowo różne językow o i ideologicznie podejście do nazew nictw a miejskiego. H istoria urbanonimii Bydgoszczy stanowi ilustrację stosun ków polsko-niem ieckich w ciągu wielu lat istnienia miasta.
B ibliografia
Borek H., 1989, Nazewnictwo miejskie Opola dawniej i dziś, [w:] Nazewnictwo miejskie, red. S. Urbańczyk, Prace W ydziału N auk Humanistycznych Bydgo skiego Towarzystwa Naukowego, Seria B, nr 18, W arszawa - Poznań, s. 46-47.
Breza E., 1978, Pochodzenie przydomków szlachty Pomorza Gdańskiego, Gdańsk.
Breza E„ 1989, Nazwy ulic w miasteczkach Pomorza Gdańskiego, [w:] Nazew nictwo miejskie, red. S. Urbańczyk, Prace W ydziału N auk Humanistycznych Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, Seria B, nr 18, W arszawa - Poznań, s. 79-93.
G e rm an iza cja n azw ulic B ydgoszczy 123
Encyklopedia powszechna PWN, 1973-1976, t. I-IV, W arszawa.
H andke K.. 1970, Semantyczne i strukturalne typy nazw ulic Warszawy, W ro cław.
Handke K., 1992, Polskie nazewnictwo miejskie, W arszawa.
Łochow ski W., Chronicon civitatis Bidgostiensis [1. poł. XVII wieku].
M incer F., 1996, Miasta ziem nadnoteckich (ze szczególnym uwzględnieniem Byd goszczy) w latach 1772-1815. Problematyka periodyzacyjna. historiografiam i i źródłowa, [w:] Bydgoszcz 650 lat praw miejskich, red. M. Grzegorz i Z. Bie gański, Bydgoszcz.
M incer F., 1992, Dzieje Bydgoszczy do roku 1806, Zielona Góra.
N ow ak F., 1989, Semantyczne i słowotwórcze typy nazw ulic Bydgoszczy, [w:]
Nazewnictwo miejskie, red. S. Urbańczyk, Prace W ydziału N auk H um anistycz nych Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, Seria B, nr 18, W arszawa - Po znań, s. 139-151.
Perlińska A., 1996, Problematyka rozwoju Bydgoszczy i powiatu bydgoskiego
w planach okupacyjnych władz niemieckich, [w:] Bydgoszcz 650 lat praw miejskich, red. M. G rzegorz i Z. Biegański, B ydgoszcz, s. 212-236.
