A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FO LIA LITTER A R IA POLONICA 9, 2007
A d a m M a z u r k ie w ic z
C Y B E R P R Z E S T R Z E Ń P O P O L S K U . O N U R C IE T Z W . C Y B ER PU N K U W R O D Z IM E J L IT E R A T U R Z E F A N T A S T Y C Z N O N A U K O W E J
„K o ch an y chłopczyku! S taraj się pisać n a m aszynie, ile razy m asz do tego sposobność. - Tym tylko sposobem nabędziesz dostatecznej wprawy. - Posiadłszy zaś tak pożyteczną sztukę, będziesz m ó g ł zarabiać na swój chleb” 1 - przestrzegał sam siebie nieco żartobliw ie Bolesław Prus jesienią 1898 r., zapewne niedługo po tym, jak zakupił (jako pierwszy z warszawskich literatów ) m aszynę do pisania. W spółczesnem u czytelnikow i korespondencji a u to ra L a lk i - użytkow nikow i kom putera, telefonu kom órkow ego bądź In tern etu - m aszyna do pisania nie jaw i się ja k o „najnow szy cud techniki” . T o przeżytek, dla którego odpow iednim miejscem stał się cywilizacyjny lam us. N ie sposób jed n ak do tegoż lam usa zesłać poruszony w owym liście problem , tj. prakseologiczny aspekt w prow adzania now ych technologii do pow szechnego użytku. K w estia ta nabiera szczególnego wydźwięku dziś - w d obie ekspansyw nego rozw oju technik kom puterow ych i cyfrowego przetw arzania danych. O tym bowiem , iż k o m p u ter stanow i niezbędny składnik współczesnego życia społecznego i zaw odow ego (a niekiedy również pryw atnego) jed n o stk i, nietrudno się przekonać: niewiele bowiem zaw odów m o żn a obecnie w ykonyw ać, nie korzystając z tego urządzenia. O miejscu ko m p u tera w życiu współczesnego człow ieka m oże świadczyć (utrzym ana w nieco konfesyjnym tonie) wypowiedź Sherry T urkle, według której urzą-dzenie to stało się „czym ś więcej, niż narzędziem [...]. Uczym y się żyć w w irtualnych św iatach” 2.
O szałam iająca kariera, ja k a od połow y lat osiem dziesiątych ubiegłego wieku (tj. od w prow adzenia n a zachodni m asow y rynek pierwszych urządzeń,
1 B. P r u s , Listy, oprać. K. Tokarzówna, Warszawa 1959, s. 276 [sygn. listu 151]. 2 S. T u r k l e , Tożsamość и> epoce Internetu, [w:] Z. R o s i ń s k a , Blaustein. Koncepcja odbioru mediów, przekł. E. Ölender-Dmowska, Warszawa 2001, s. 133. Turkle podobną rolę przypisuje Internetowi. Upatruje w nim zjawisko „wiążące miliony ludzi tv nowych przestrzeniach, które zmieniają nasz sposób myślenia, naturę naszej seksualności, fo rm y społeczne, wreszcie naszą tożsamość” (dz. cyt.).
przeznaczonych dla indyw idualnego odbiorcy) stała się udziałem k o m p u te-rów , świadczy, iż zapotrzebow anie n a nie nie było chw ilow ą m odą, lecz m iało głębokie podłoże cywilizacyjne. Literackim świadectwem sygnalizow anego tu zjasygnalizow iska kom puteryzacji społeczeństsygnalizow a jest n u rt fantastyki n au -kowej, określanej m ianem cy b erp u n k u 3. Sprzeciw m oże budzić
anglojęzycz-3 Jakkolwiek za pierwszą cyberpunkową powieść uznaje się powszechnie Neuromancera W illiama G ibsona (1984), elementy charakterystyczne dla poetyki tego n urtu m ożna odnaleźć już w utworze Alfreda Bestera Gwiazdy, moje przeznaczenie (1957), podobnie ja k w późniejszym, powstałym w 1975, utworze Johna Brunnera The Schockware Rider. K olejną chronologicznie pozycją nurtu są powstałe już w 1977 r. (a więc na siedem lat przed opublikowaniem Neuro-mancera) Kawałki holograficznej róży Gibsona. Elementy cyberpunku, w postaci zbliżonej do zawartego w Neuromancerze, m ożna odnaleźć również w cyklu powieściowym Rudiego Ruckera (Software - 1982; Wetware - 1988; Freeware - 1997, Realware - 2000). Opowiadają one o wyzwolonych spod władzy człowieka androidach „bopperach” pragnących zawładnąć Ziemią. Po czytelniczym sukcesie Neuromancera Gibson zdecydował się na jego kontynuację w postaci dalszych dwu utworów, stanowiących kolejne części trylogii - G raf zero i Mona Liza Turbo. W krótce też pomysł G ibsona podjęli inni autorzy, z których na szczególną uwagę zasługuje William J. Wiliams. Jego opowiadanie, zatytułowane Gwiazda wideo, może stanowić przykład wzorcowej realizacji tekstu wykorzystującego charakterystyczne dla cyberpunku motywy i sztafaż rekwizytów. Jest to historia rywalizujących między sobą gangów młodzieżowych, wykorzys-tujących nanotechnologię i technologię ciekłych kryształów. Jeden z bohaterów utw oru, Rik, organizując napad na szpital, pragnie uzyskać pomoc przywódców największych gangów, kusząc ich obietnicą zdobycia narkotyku zwanego Piorunem. Udaje mu się pozyskać do swoich celów K ap itan a Islama, przywódcę Komiksowych Mesjaszy, jednak oszukawszy go, Rik ucieka do Nowej Zelandii. Zostaje tam rozpoznany jak o tytułowa gwiazda wideo, występująca w brutal-nych filmach. Zdemaskowany ucieka do Mysore, gdzie zamierza w szpitalu poddać się operacji plastycznej, zapewniającej mu odzyskanie anonimowości. W innym opowiadaniu - Solipsystemie - Wiliams przenosi czytelnika z postindustrialnych ulic opanowanych przez młodzieżowe gangi w świat wielkiej polityki i zmagań rządów o przejęcie kontroli nad tajnym projektem wojskowym 0 kryptonim ie „Czarny Umysł". Zadania tego podejmuje się jeden z bohaterów, Reno, oczekujący na transfer analogowej matrycy umysłu w sklonowane ciało (poprzednie uległo zniszczeniu w pożarze). Powstaje pytanie, do czego może służyć choćby najnowocześniejsza broń w społeczeństwie, które opanowało technikę transferu jaźni? Okazuje się jednak, że nawet w takiej społeczności istnieje walka o wpływy i władzę, zaś zdobycie technologii pozwalającej na tworzenie stacji orbitalnych nie świadczy o równie wysokim poziomie moralnym zamiesz-kujących je jednostek, skoro nadal dochodzi wśród nich do konfliktów i samobójstw w obliczu nieuchronnej zagłady. W ten sposób po raz kolejny została skom prom itowana idea postrzegania techniki jak o siły mogącej rozwiązać ludzkie problemy. Dzieje się tak, ponieważ twórcy cyberpunku nie proponują optymistycznych wizji przyszłości. Dawne namiętności nie tylko nie zostają wykorzenione, lecz dzięki zdobyczom techniki zyskują nowy wymiar. Akcja rozgrywająca się w slumsach, pośród przestępców cyberprzestrzeni to mroczna wizja przyszłości, w której wolność jednostki zostaje ograniczona przez wszechobecny system. Szczególnie dobitnie podkreśla to inny, godny zauważenia twórca - John Shirley - autor m.in. Wilków na płaskowyżu 1 Spokojnego miejsca. Akcja obu opowiadań rozgrywa się pośród marginesu społecznego, przestępców walczących z siłami prawa, które postrzegane jest tu jak o aparat terroru. Więcej na tem at cyberpunku w literaturze anglosaskiej zob.: I. A d a m o w i e , Annały cyberpunku, przekł. J. Czaplińska, „Fénix” 1991, n r 5. Ponieważ jednak polska krytyka zachodniej literatury fantastycznonaukowej - w tym cyberpunku - nie obejmuje wielu interesujących, a często
ne brzm ienie term inu, nie m a on jednakże polskiego odpow iednika. M ożna byłoby pokusić się o pró b ę określenia n u rtu literatu ry cyberpunkow ej m ianem „fan tasty k i kom puterow ointernetow ej” . K o m p u te r i Intern et to je d nakże gadżety w ystępujące w różnych nu rtach fantastyki nie tylko n a u k o -wej. M o żn a je odnaleźć rów nież w urban fa n ta sy (np. w Herbacie z kwiatu paproci M ichała S tu d n ia rk a sieć kom puterow ą zam ieszkują dem ony zwane skierkam i). T ru d n o przeto uznać opisy technik inform atycznych za znam ien-ne jedynie d la cyberpunku. P o n ad to nazw a ta nie oddaw ałaby zaw artości sem antycznej term inu anglojęzycznego. P rócz tego określenie „c y b erp u n k ” („cyberpunkow y”) „zadom ow iło się” ju ż w rodzim ej refleksji lite ratu ro -znawczej n a tyle silnie, by nie istniała m otyw ow ana względami doprecyzo-w ania nazedoprecyzo-w nictdoprecyzo-w a konieczność zm iany tego term inu na inny.
N azw a n u rtu składa się z dwu członów. Pierwszy z nich, „cyber” , to sk ró t od słowa „cy b ernetyka” , funkcjonującego w potocznym znaczeniu ja k o synonim technik kom puterow ych4. Określenie to wskazuje na fascynację cyberpunku ultranow oczesnym i technikam i kom puterow ym i, związanymi z przetw arzaniem inform aq'i.
N ieco więcej trudności nastręcza zdefiniow anie drugiego członu nazwy. Określenie „ p u n k ” - analogicznie do nazw innych n u rtó w tw órczości fan-tastycznej (fan tasty k a p unk, splatterpunk) - odw ołuje się do pewnej tendencji w kulturze, zrodzonej w latach siedem dziesiątych n a W yspach Brytyjskich w raz z nurtem m uzyki, odrzucającym program ow o wszelkie n orm y estetycz-ne, m o raln e i etyczne. M uzyka ta, określana ja k o p u n k rock, bądź krócej punk, była społeczną odpow iedzią n a nasilającą się recesję gospodarczą w większości krajów Z a c h o d u 5.
G łoszona przez zwolenników punku nihilistyczna filozofia ż y d a przyczyniła się w literaturze fantastycznej d o rozwoju nurtów ukazujących rozpad osobo-wości jed n o stk i ja k o pochodnej rozpadu cywilizaq'i (znam iennym przykładem
niedostępnych prac (które nie są choćby referowane), najwygodniejszym medium dla pragnących zapoznać się z historią anglosaskiej literatury cyberpunkowej pozostaje Internet. N a anglo-języcznej stronie http://project.cyberpunk.ru/htm l w przejrzysty sposób ułożono nie tylko bibliografię przedm iotową, lecz także zamieszczono krytyczne prace i obszerne fragmenty (w przypadku krótkich form prozatorskich - całe utwory) omawianych dzieł, biogramy twórców i ich bibliografie. Wydzielono również odnośniki (tzw. „linki”) do stron internetowych o podob-nej tematyce. In n ą stronę internetową (również anglojęzyczną), systematyzującą wiedzę na tem at poetyki i topiki utw orów cyberpunkowych m ożna znaleźć pod adresem http://www .hatii.arts.gla.ac.uk/M ultim edia/conpostJitm .
4 Pominięte tu zostaje znaczenie terminu „cybernetyka” , wprowadzonego do nauk społecz-nych przez N. W i e n e r a, określającego tym mianem naukę o teorii informacji i kontroli nad jej przepływem (zob.: t e n ż e , Cybernetyka a społeczeństwo, przeł. O. Wojtasiewicz, Warszawa
1961, s. 15-16).
5 Zob.: G. C a s t a i d o, Ziemia Obiecana. Kultura rocka 1954-1994, przeł. J. Uszyński, K raków 1997, s. 232-233.
m o g ą służyć dwie konw encje, w ykorzystyw ane przez tw órców ukazujących kres cywilizacji: dark fu tu re i fa n ta sty k a p u n k6).
P odsum ow ując dotychczasow e rozw ażania, w arto jeszcze raz podkreślić, że w utw orze cyberpunkow ym technicystyczna sceneria została p o d p o rz ąd -k o w an a refle-ksji na tem at reifi-kacji jednost-ki, żyjącej w świecie zdom ino-w anym przez ultranoino-w oczesną technikę. W izja śino-w iata przyszłości kształ-to w an a jest w cyberpunku zarów no przez technologię kom puterow ą, jak i religijne sekty, p o n ad n aro d o w e korporacje oraz przestępcze gangi. U ogól-niając, m o żn a stwierdzić, iż cechą charakterystyczną tw órczości cyberpun-kowej jest łączenie ultranow oczesnej technologii kom puterow ej z m istycyz-m eistycyz-m 1. O w o łączenie techniki z istycyz-m istycyzistycyz-meistycyz-m zdaje się paradokseistycyz-m . Erik D avis twierdzi wszak, iż epo k a now ożytna zakończyła tradycję zachodniego okultyzm u: „tech n ik a pom ogła przegnać czary ze św iata, zm uszając daw ne, odziedziczone po przodkach sieci sym boli d o ustąpienia przed jasnym i, świeckimi projektam i rozw oju [...], sceptycznych bad ań i m aterialnego p o -stęp u ” 8. Z arazem jed n ak racjonalizacji procedur badaw czych towarzyszy łatw o zauw ażalna tendencja do anim izacji (czy też wręcz personalizacji) cybernetycznych technologii. Zdaniem Philipa K . D icka - tw órcy, który w ielokrotnie sięgał do koncepcji pokrew nych rzeczywistości w irtualnej (np. w Labiryncie śmierci) - w świecie m aszyn m o żn a zaobserw ow ać cechę znam ienną d la postrzegania rzeczywistości przez człow ieka pierw otnego, dla którego wszystko było ożywione. Środow isko współczesnego człowieka w po-d o b n y sposób staje się „żyw e” , czy też raczej quasi-żywe9.
e Z przywołanych tu konwencji zwłaszcza fantastyka punk, poruszająca tem aty stanowiące dotychczas kulturowe tabu, jest - mimo radykalizmu przesłania - artystycznie i myślowo pusta. Nie wnosi niczego nowego do osiągnięć polskiej fantastyki naukowej, prócz prób epatow ania okrucieństwem i skatologią. Brak perspektyw na pogłębienie tematyki skierował piśmiennictwo tego typu na literackie manowce.
7 Zaproponow aną tu definicję m ożna traktow ać jak o swoiste uzupełnienie hasła słow-nikowego, w myśl którego cyberpunk „przedstawia na ogół ciemną stronę przyszłości w której technicyzacja nie idzie w parze ze sprawiedliwością społeczną i powszechnym dobrobytem ” (,Słownik literatury popularnej, red. T. Żabski, Wrocław 1997, s. 63, hasło: Cyberpunk). Nieco dokładniejszą definicję proponuje Andrzej Świech. Według niego, „cyberpunk najprościej wytłumaczyć [...] przez samą jego nazwę. Cyber są tu wszystkie gadżety z niekoniecznie bardzo odległej przyszłości. [...] Punk - to cały protest, jaki zawiera się w działaniach bohaterów” (A. Ś w i e c h , Cyberpunk - kroniki w chromie, [w:] Nowe nawigacje II, red. P. Kletkowski, P. M arecki, K raków 2003, s. 130).
8 E. D a v i s , TechGnoza. M it, magia + m istycyzm w wieku informacji, przeł. J. Kierul, Poznań 2002, s. 115.
9 Zob.: P. K. D i c k , The Shifting Realies o f Philip K. Dick, red. L. Sutin, New York 1995, s. 183. Znamienne dla owej animistycznej metaforyki mogą być słowa ostatniego akapitu pracy Erika Davisa, poświęcone witalnej sile technologii ( t e n ż e , TechGnoza..., s. 417), bądź uwaga Sherry Turkle, według której użytkownicy kom putera chcą, aby był on maszyną zaprzyjaźnioną, serdeczną, zaufaną ( t a ż , Tożsamość w epoce Internetu, s. 141; podkr. A. M.).
Z auw ażany przez D ick a p arad o k s uzm ysławia, w ja k i sposób elementy m yślenia m itologicznego m ogą współistnieć z wysoce zaaw ansow aną technologią. P ozw ala rów nież n a zrozum ienie słów P au la V irilio’ego, dla k tó -rego b adanie cyberprzestrzeni jest rów noznaczne z poszukiw aniem B oga10. T ra k to w an ie virtual reality ja k o substytutu A bsolutu prow adzi d o desak- ralizacji T ranscendencji. O bjaw ia się o n a w fantastyce cyberpunkow ej m.in. nadaniem jednem u z w irtualnych światów w cyklu opow iadań M arcina P rzy b y łk a Gamedec. Granica rzeczyw istości im ienia h induskiego bóstw a - B rahm y. P aradoksalnie, wbrew jego nazwie, m ieszkańcy owego świata nie poszu k u ją nadprzyrodzonych doświadczeń: „B ra h m a m a być taki ja k realium [sic!]: adm inistracja, szkoły, uczelnie, w szystko najnorm alniejsze na świecie” 11.
N a eklektyzm źródeł, z których twórcy cyberpunku czerpią inspiragę, w skazuje B ruce Sterling, pisząc:
[...] cyberpunk jest produktem atmosfery lat osiemdziesiątych [...]. Jednak jego korzenie to sześćdziesięcioletnia tradycja współczesnej literatury SF. Jako grupa cyberpunki tkwią [...] w wiedzy i tradycji SF. [...] Poszczególni pisarze zaciągnęli różne literackie długi, ale wpływy kilku starszych twórców, niejako antenatów cyberpunku, pozostają równie widoczne. Z Nowej Fali: zaczepność H arlana Ellisona. Wizjonerski blask Samuela D elany’ego [...]. Intelektualne wyzwania Briana Aldissa. I, jak zwykle, J. G . Ballard. Z tradycyjnej SF: kosmiczna wizja O lafa Stapledona. N auka i polityka H. G. Wellsa [...]. I zgodnie wielbią Thom asa Pynchona w niezrównany sposób łączącego technologię z literaturą’2.
P om ijając nieco egzaltow any to n wypowiedzi Sterlinga, w cytowanej opinii zw raca uwagę łączenie twórczości au to ró w cyberpunku nie tylko z tw órcam i science fictio n , lecz rów nież - ja k w p rzypadku P ynchona - przyw ołanie prozy eksperym entalnej. Jednak szukanie takich literackich pow inow actw (dow artościow ujących wszak tw órczość nie zawsze wysokich lotów ) w ydaje się w ątpliwe.
R o zp atru jąc k o n tek st społeczno-techniczny, tow arzyszący pow staniu założeń cyberpunku, należy brać pod uwagę dw a zjaw iska: fascynację p u n -kow ym nihilizm em w spółbrzm iącą z zauroczeniem rozw ijającą się coraz prężniej techniką kom puterow ą. Z tego względu, m im o iż cyberpunkow ą rekw izytornię m o żn a odnaleźć już w Imago W ik to ra Żwikiewicza, nie należy tej powieści trak to w a ć ja k o utw oru zapoczątkow ującego w rodzim ej
fan-10 Z ob.: wypowiedź Paula Virilio’ego w internetowym piśmie „C T H E O R Y ” , http://www.ctheory.com/a-cyberwar_god.html.
11 M . P r z y b y ł e k , Finta, [w:] t e n ż e , Gamedec. Granica rzeczywistości, Warszawa 2004, s. 164.
12 B. S t e r l i n g , [wstęp do:] Mirroshades. The Cyberpunk Antology, New Y ork 1986 (cyt. za: A. Ś w i e c h , Cyberpunk - kroniki w chromie, s. 125-126).
tastyce n u rt cyberpunku. P odobnie tw órczość Jan u sza C y ran a nie jest cyber-p u n k o w a sensu stricte, choć sięga on (zwłaszcza w W ylęgarni oraz Sieci i miocie) po elem enty cyberpunkow ej filozofii. R ok 1985 - d a ta pierw odruku utw oru Żwikiewicza - to czas, kiedy technika kom p u tero w a (do której, pow tórzm y, twórcy cyberpunku odw ołują się każdorazow o, kreśląc przestrzeń akcji), zwłaszcza przeznaczona dla indyw idualnego odbiorcy, była wciąż w pow ijakach. W świadom ości społecznej przeciętnego P o la k a kom puter i technologia cyfrowego przetw arzania danych to były w ów czas pojęcia abstrakcyjne, nie zaś stały elem ent przestrzeni społecznej13. D op iero połowę lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku m ożna uznać za czas ugruntow yw ania się w społecznej św iadom ości ko m p u tera ja k o signum temporis współczesno-ści. F a k t ten, wespół z ekspansyw nym rozwojem technik inform atycznych i powszechnym d o nich dostępem w Polsce spraw iły, że wizje cyfrowej przyszłości, kreślone przez rodzim ych tw órców fantastyki naukow ej, nabrały bardziej k o n k retnych kształtów .
M im o że cyberpunk pozornie sięga po technicystyczną rekw izytornię w ten sam sposób i w podobnych celach, co tradycyjna science fic tio n , nie m o żn a trak to w a ć go ja k o prostej kontynuacji czy m oże zw rotu (po eks-perym entach brytyjskiego nu rtu N ew Vave) ku fantastyce naukow ej w jej klasycznej postaci, ugruntow anej tw órczością z epoki tzw. „Z łotego W ieku S F ” 14. M o żna wprawdzie zgodzić się, że zarów no cyberpunk, ja k i tradycyjna o d m ian a fantasty k i naukow ej (tzw. hard science fictio n ) p ro jek tu ją zmiany aktualnego o b razu św iata, stanu nauki lub k ształtu społeczeństw w przy-szłości15, jednakże cyberpunk nie próbuje prognozow ać przyszłości tak, jak usiłow ała to czynić fan tasty k a n aukow a poprzednich d e k a d 16. Również w nioski, d o jak ich doszli autorzy drukujący swe wizje przyszłości w „Science
13 Jako „przestrzeń społeczną” rozumiemy tu mentalny obraz świata stworzony przez jednostkę w oparciu o sumę doświadczeń jej środowiska. Jeden z pierwszych koncepcję „człowieka - interlokutora własnego środowiska” stworzył Edward T. H all (zob.: E. T. H a l l , Ukryty wymiar, przeł. T. Hołówka, Warszawa 1978, s. 30). Porównując przestrzenne zachowania zwierząt i ludzi, wywodzących się z różnych kultur, badacz wysnuł wniosek o zależności człowieka i wymiaru kulturowego środowiska, w którym funkcjonuje, kształtuje je, a zarazem jest przez nie modelowany.
14 N a tem at periodyzacji science fiction patrz: A. N i e w i a d o w s k i , Literatura fantas- tycznonaukowa, W arszawa 1992, s. 30-31.
15 Zob.: T. K o ł o d z i e j c z a k , Cyberfantastyka, „N owa Fantastyka” 1993, n r 8, s. 72. 1<s Science fiction nie jest oczywiście literaturą prognozującą kształt cywilizacyjno-techno-logiczny przyszłości w sposób, w jaki usiłuje czynić to fu tu ro lo g ii Wykorzystuje jednak scjentystyczne rekwizyty, by z tej perspektywy poruszać istotne kwestie cywilizacyjne. Tę cechę fantastyki naukowej podkreśla M arek Pąkciński, zwracając uwagę w recenzji Perfekcyjnej niedoskonałości, że Jacek D ukaj „pisze [...] o tym, co dzieje się «tu i teraz», choć niełatwo to dostrzec na pierwszy rzut oka” (M. P ą k c i ń s k i , Światy Jacka Dukaja, „Nowe Książki” 2005, nr 2, s. 9).
and In v en tio n ” , „A m azing S tories” czy „A sto u n d in g Science F ic tio n ” 17 są odm ienne od refleksji tw órców cyberpunku.
C yberpunku nie m ożna również trak to w ać wyłącznie ja k o radykalnie stechnicyzow anej odm iany fantastyki naukow ej. S tanow i on w praw dzie o d -dzielny n u rt w obrębie szeroko pojętej science fic tio n , je d n a k przynależy do niej na tej samej zasadzie, co fan tastyka psychologiczna lub socjologiczna. M odyfikując w spólne dla fantastyki naukow ej rekw izyty d o własnych p o -trzeb, tw orzy z nich now ą jakość. Jest ona zasadniczo różna od wizji, do których przyzwyczajeni byli czytelnicy tradycyjnie pojm ow anej fantastyki naukow ej.
M iejsce akcji utw orów spod znaku „m agii k rzem u” pozostaje p o do b n ie ja k w p rz y p ad k u brytyjskiej „N ow ej F a li” p isarstw a fa n ta sty -cznego - niedookreślone. Nie b rak oczywiście rodzim ej scenerii (np. Pie-przony los kataryniarza R afała Ziem kiewicza i o p ow iadania M arcina Przy-
byłka z to m u Gamedec. Granica rzeczywistości rozgryw ają się w W ar-szawie), bądź aglom eracjach w ykreow anych na w zór istniejących współ-cześnie m etro p o lii (bohaterow ie Czarnych oceanów Ja c k a D u k a ja żyją m .in. w N ow ym Jo rk u i B ostonie przyszłości), rów nie często jed n ak pre- cyzyjne określenie m iejsca akcji jest niemożliwe. P o dobnie najczęściej nie m o żn a dookreślić czasu zdarzeń, zaś określenia „piątego lipca, w dniu ślubu swej c ó rk i” 18 lub „to był w yjątkow o upalny m arzec” 10 ukonkre- tn ia ją czas fa b u la rn y jed y n ie pozornie. U og ó ln iając, cechą znam ienną d la cy b e rp u n k u jest sytuow anie św iata p rzedstaw ionego w przyszłości. Jest o n a n a tyle odległa (w o p o w iad an iach M a rc in a P rzybyłka akcja rozgryw a się w X X II w., w Perfekcyjnej niedoskonałości Jac k a D ukaja - w X X IX ), by świat przedstaw iony był odm ienny od znanego odbiorcy, a jednocześnie n a tyle bliski, aby jego technicystyczna rekw izytornia była rozpoznaw alny ja k o wywiedziona (oczywiście po uprzedniej hiperbolizacji możliwości technicznych) w prost z rzeczywistości, w której funkcjonuje au to r.
B ohaterow ie cyberpunku tra k tu ją otaczającą ich „technosferę” ja k o dirra necessare. Czują, że są na nią skazani, poniew aż nie p o tra fią przetrw ać bez oferow anych przez nią udogodnień. Z arazem m ają św iadom ość destrukcyj-nego wpływu używ anych technologii zarów no na psychikę, ja k i na fizjologię. Ich pogląd dotyczący wpływu techniki na jed n o stk ę zdaje się potw ierdzać
11 Przywołane tu tytuły są pierwszymi czasopismami, skierowanymi do miłośników literatury fantastycznonaukowej. Powstały one w latach 1923—1930 i stały się miejscem debiutów pisarz)' tej miary, co Isaac Asimov, Alfred Bester lub R obert A. Heinlein. Szerzej n a tem at początków prasy science fiction patrz: A. N i e w i a d o w s k i , Literatura fantastycznonaukowa, s. 28-29; V. G r a a f , Homo futurus, przeł. Z. Fonferko, Warszawa 1975, s. 19-20, 32-34.
18 J. D u k a j , Perfekcyjna niedoskonałość, K raków 2004, s. 9.
praw idłow ość, że „technologie, rozszerzając nasze tw órcze zdolności, o k a-leczają jednocześnie zdolności n aturalne” 20. T o , co naturalne, zostaje w utw o-rach cyberpunkow ych w yparte przez im itację natu ry , jej sztuczny substytut. P rotagoniści ud o sk o n alają własne ciało dzięki osiągnięciom nanotechnologii. W szczepiane m echaniczne elem enty i zażywane farm akologiczne środki m ają d ać przew agę w walce o byt. D la owego homo cyberneticus ciało to jedynie d o d atek , niepotrzebny człowiekowi doby kom puterów i In te rn e tu 21. D latego też homo cyberneticus dąży do redukcji św iadom ości d o stan u czystego um ysłu, w yzw olonego z fizycznych i fizjologicznych ograniczeń. Pragnienie wyzwolenia z „okow ów ciała” dotyczy nie tylko bohaterów okaleczonych w w ypadkach (np. N icolasa H u n ta z Czarnych oceanów Ja c k a D u k a ja lub K o n o n a z F in ty i 3 Listopada M arcina Przybyłka), lecz rów nież tych, dla których życie w cyberprzestrzeni oznacza m ożliw ość p rzybierania dowolnej postaci wizualizacji św iadom ości jednostki. N iejako kom entarzem do ich postępow ania m oże być uw aga E da Regisa, iż „w szystko [tj. ich dążenia] opiera się na fakcie, że ludzka osobow ość jest [...] inform acją” 22. K om entując opinię R egisa E rik D avis zauw aża, że konsekw encją trak to w a n ia ludzkiej osobow ości ja k o zbioru danych (do czego de fa c to sprow adza ją Regis), jest utożsam ienie jej z elementem swoistego „opro g ram o w an ia” , k tóre m ożna
umieścić w m aszynie, a więc cyborgizacji ludzkości.
P ostaciam i zaludniającym i k arty cyberpunkow ych opowieści są najczęściej ludzie m łodzi. W przeszłości przeżyli oni osobiste dram aty , tym zaś, co ich łączy, jest sam o tn o ść23. Z arazem są to ludzie ułom ni - okaleczeni zarów no psychicznie, ja k i fizycznie. U łom ność psychiczna m a źró d ło w brak u perspektyw w łasnego rozw oju i nadm iernym zaw ierzeniu możliwościom techniki. Świadom i uzależnienia od technologii, p ró b u ją w ykorzystać ją do w łasnych celów. W spom agani biostym ulatoram i, bohaterow ie cyberpunku nie p o tra fią przeżyć bez farm aceutyków . P om agają one stym ulow ać reakq'e organizm u, um ożliwiając wyostrzenie zmysłów i zwiększenie szybkości reakcji. P ozw alają rów nież zapom nieć o potrzebach fizjologicznych organizm u. T o
20 E. D a v i s , TechGnoza, s. 24.
21 Zob.: M . D e r r y , Escape Velocity, New Y ork 1996, s. 248.
22 E. R e g i s , Great Mambo Chicken and The Transhuman Condition, New Y ork 1996, s. 248 (cyt. wg: E. D a v i s , TechGnoza, s. 159).
23 Jest ona zwielokrotnionym symptomem zjawiska, określanego mianem „samotności komputerowców” , sygnalizowanego przez D avida C ouplanda w książce Poddani Microsoftu: „Pracowałem d o 1.30 w nocy. Kiedy wróciłem do domu Abe siedział w swoim minibrowarze [sic!] w garażu. [...] Bug zamknął się u siebie. [...] Susan spała w salonie przed idącym z taśmy odcinkiem «Dr Quinn». Michael czytał po raz 87 «Kroniki N am ii». Miły, typowy wieczór. [...] Zastanawiam się, że może za mało rozmawiam z ludźmi... Parę zdawkowych słów dziennie, nic bardziej znaczącego. [...] Czasem czuję się trochę zagubiony (D. C o u p l a n d , Poddani Microsoftu, przeł. J. Rybicki, Warszawa 1996, s. 40, 347-348).
jed n ak , co początkow o m a być jedynie ucieczką od rzeczywistości, szybko zm ienia się w wyniszczający nałóg, zakończony pow olnym obum ieraniem organizm u (notabene, szczególnym rodzajem n ark o ty k u jest rów nież sam a cyberprzestrzeń, stanow iąca dla b ohaterów cyberpunku ucieczkę od rzeczy-wistości).
P om im o dążenia d o alienaq'i, postacie zaludniające cyberpunkow e światy tw orzą organizm ^«aifspołeczny. F o rm acja ta m a własne norm y p o -stępow ania i m itologię, w której poczesne miejsce zajm ują kwestie zwią-zane z technologią kom puterow ą. O bow iązującym trendem jest dążenie do doskonałości - jedynej form y istnienia zapew niającej przetrw anie. P oszu-kiw anie ideału sprow adza się jed n ak bardzo często do u p o d ab n ian ia się bohaterów do m aszyny. Z akładając, iż utw ory cyberpunkow e poruszają tem atykę analogiczną d o podejm ow anej przez social fictio n , m o żn a je tra k -tow ać ja k o swoiście technicystyczną konw encję fantastyki socjologicznej. T a zaś - zw łaszcza w najnowszej science fictio n - niejednokrotnie bywa łą-czona z elem entam i political fiction, co oznacza, że m ogą istnieć utwory z kręgu fantasty k i społeczno-politycznej, których akcja rozgryw a się w ul-tranow oczesnej scenerii sieci internetow ej bądź slumsów m ega-m etropolii przyszłości.
Z pow yższych względów m o żn a utw ory cyberpunkow e uznać za stech-nicyzow aną odm ianę fantastyki socjologicznej24. Nie m a przeto racji Jacek D u k a j, gdy stw ierdza: .je śli chodzi o cyberpunk w Polsce, to skończył się on, zanim na d o b re się zaczął” 25. M ylnie klasyfikuje on bowiem Pieprzony los kataryniarza R afała Ziem kiewicza ja k o utw ór reprezentujący wyłącznie n u rt political fiction.
Powieść ta (podobnie ja k późniejszy Ziem kiewiczowski Walc stulecia) realizuje schem at fabularny, odnajdyw any n a kartach Neuromancera W illiama G ibsona - utw o ru zgodnie uznaw anego za w zorcow ą realizaq"ę anglosaskiego cyberpunku. F a k t, iż powieści Ziem kiewicza odw ołują się w m niej lub bardziej jaw n y sposób d o realiów polskich, nie dyskw alifikuje ich jak o opowieści cyberpunkow ych. T rzeba jed n ak zaznaczyć, że w klasycznych realizacjach cyberpunku ja k o przestrzeń akq’i w ykorzystana jest głównie sceneria anonim ow ej postindustrialnej m etropolii b ąd ź sieci kom puterow ej. T a k ob ran e m iejsce m o żn a odnaleźć w Irrehaare Ja c k a D u k aja. B ohater utw oru funkcjonuje w raz z innymi ja k o m atryca w cyberprzestrzeni, suweren-nej wobec rzeczywistości sensualsuweren-nej. Przekraczanie kolejnych stref wirtualnego św iata wiąże się d la b o h atera m ikropow ieści - A d ria n a - ze zm ianam i
24 Perspektywa socjologiczna nie jest jednakże jedyną możliwą interpretacją dla wyznacz-ników twórczości cyberpunkowej, nie m ożna więc automatycznie utożsamiać tego typu piś-miennictwa z political fiction bądź fantastyką socjologiczną.
otoczenia. F an to m aty czn a haq'enda w Luizjanie z 1834 г., prekolum bijska A m eryka, K ilim andżaro to m iejsca dlań rów nie (jeśli naw et nie bardziej) realne, co świat zewnętrzny, istniejący poza cybersiecią. P odobnie dla T orkila A ym ore’a - b o h a te ra tom u opow iadań M arcin a P rzybyłka pt. Gamedec. Granica rzeczyw istości - rów nie „n a tu raln y m ” co świat realny, środowiskiem jest św iat fantom at yczny. B ohater utw orów Przybyłka - z zaw odu detektyw
- spraw nie rozw iązuje zagadki krym inalne i tropi przestępców w rzeczywis-tości „realnej” i w irtualnej. N iekiedy zaś, ja k w przypadku tytułow ego opo w iad an ia zbioru, granica m iędzy obiem a rzeczywistościam i zaciera się.
P ośród utw orów , wykorzystujących elementy charakterystyczne dla cyber-p u nku, należy w yróżnić trzy zasadnicze n u rty 26:
1. utw ory realizujące pierw otne założenia poetyki cyberpunku; 2. utw ory operujące elem entam i cyberpunkow ej poetyki;
3. utw ory, w których elem enty poetyki cyberpunku p ozostają jedynie na m arginesie fabuły, pełniąc w jej obrębie funkcję służebną w obec eksperym en-tu m yślow ego27.
Poniżej om ów im y je kolejno.
1. Utwory realizujące pierwotne założenia poetyki cyberpunku
Ich autorzy odw ołują się d o filozofii zaw artej w „kanonicznych” dziełach anglosaskich pisarzy - głównie W illiam a G ibsona (najczęściej d o składających się n a trylogię powieści Neuromancer, G ra f Z ero i M ona L iza Turbo) lub B ruce’a Sterlinga (Św ięty płomień, Schizm atrix). Jednocześnie powielaniu wzorców anglosaskich nie tow arzyszą próby reinterpretacji wstępnych założeń n u rtu . T rzeba je d n a k przyznać, że - w tym swoiście pojm ow anymepigońs-“ Cyberpunk m ożna traktow ać nie tylko jako nazwę genologiczną, lecz także jak o przejaw ruchu kontestującego współczesną kulturę masową. Czyni tak D om inika M aterska, pisząc: „cyberpunk nie jest jedynie kolejnym podgatunkiem fantastyki, sposobem pisania książek i robienia filmów, nie jest nawet zamkniętą subkulturą młodzieżową: wyszedł poza wszelkie getta i przeniknął do świata zewnętrznego [...] tworzy nowy rodzaj wrażliwości, którą można określić mianem cyberpunkowej” (D. M a t e r s k a , Sofware, hardware, neuroware, „Nowa Fantastyka” 2000, nr 7, s. 65). Podobne stanowisko reprezentuje Tom asz Szlendak - zob.: t e n ż e , Technomania. Cyberplemię w zwierciadle socjologii, T oruń 1998. Oboje autorzy traktują piśmiennictwo określone mianem cyberpunkowego jak o literacki aspekt (niekiedy zaś wręcz manifest) kultury związanej z technologiami komputerowymi.
11 Mianem „eksperymentu myślowego” określamy tu wyobrażenie sobie rozwoju jakichś zdarzeń, nie zaś tychże zdarzeń przywoływanie, co wskazuje n a w artość poznawczą takiego zabiegu (zob. M ały słownik terminów i pojęć filozoficznych dla studiujących filozofię chrześcijańską, oprać. A. Podsiad, Z. Więckowski, Warszawa 1983, s. 82; S. B l a c k b u r n , Oksfordzki słownik filozoficzny, red. J. Woleński, Warszawa 1997, s. 102-103; A. P o d s i a d , Słownik terminów
twie - przyw ołani tu autorzy pozostają św iadkam i uniw ersalności cyberpun-kowych rekwizytów.
W yraźne zapożyczenia z twórczości G ibsona (zwłaszcza z Neuromancera) m o żn a odnaleźć w opow iadaniu G rzegorza W iśniewskiego M anipulantrice28. Z godnie z założeniam i poetyki cyberpunku, utw ór ten rozgryw a się w bliżej nieokreślonej przyszłości. R ozm ow y bohaterów i top o g rafia św iata przed-staw ionego sugerują, że m iała tam miejsce w ojna o podłożu polityczno- religijnym pom iędzy chrześcijanam i a w yznawcam i islam u. W owładniętej chaosem gospodarczym E uropie władzę przejęły azjatyckie organizacje m afij-ne, ryw alizujące m iędzy sobą o wpływy polityczno-ekonom iczne29. Andrzej Świech, przyw ołując opow iadanie W iśniewskiego, konstatuje: „w idać od razu, ze a u to r jest zainspirow any G ibsonem , nie brak tu wszczepów, sieci, b ru d nych zaułków i przestępczego półśw iatka” 30. N orm an Spindar, ch arak tery -zując Caseya - b o h a te ra Neuromancera - określa go m ianem m agika, potrafiącego m anipulow ać siecią internetow ą31. P o d obne um iejętności R iouxa - p rotagonisty M anipulantrice - pozw alają m u przetrw ać w cyberprzestrzeni przyszłości. R ioux, łącząc w sobie um iejętności kom puterow ego czarodzieja
28 Bohaterem utworu jest Rioux, niezależny programista, pracujący dorywczo na zlecenie mafii. W zamian za wykonanie usługi, klient ma podać mu położenie Cytadeli, którą jest „ukryty gdzieś w przepastnych, software’owych trzewiach Netu bank danych, biblioteka procedur i algorytmów, składnia informatycznych skarbów” (G. W i ś n i e w s k i , Manipulantrice, „Nowa Fantastyka” 1994, nr 11, s. 43). Wyrażając jednakże zgodę na wykonanie zlecenia, rzuca wyzwanie konkurencyjnej rodzinie mafijnej. Pomimo tego nie rezygnuje z kontraktu, jednakże w trakcie jego realizacji uświadamia sobie, że został oszukany: internetowe „wskrzeszenie” klienta było jedynie pretekstem dla działań mających na celu dotarcie do Cytadeli. Zaatakowany przez program y strażnicze obiektu, okaleczony, zostaje przewieziony do szpitala. W tym momencie czytelnik poznaje prawdę o Riouxie i Cytadeli, w której „nie m a żadnych struk-turalnych procedur, program ów użytkowych czy nakładek systemowych. Nie m a tam ani śladu wartościowego oprogram ow ania. Są tam tylko setki sublinalnych wirusów, program ów m or-derców, zdolnych rozwalić umysł zwykłego człowieka w kilka sekund” (tamże, s. 56). Rioux przeżywa, ponieważ w jego układzie nerwowym dokonano eksperymentalnych zmian, przygo-towujących go do służby w armii Europejskiej Południowej W spólnoty Chrześcijańskiej, w której miał niszczyć kom puterowe systemy obrony Nowej Mekki.
29 Analogiczną co Wiśniewski scenerię wykorzystuje Emma Popik w noweli Schizis - teoria światów nierealnych. Utwór, odwołujący się zarówno do poetyki cyberpunku, jak i dark future, jest próbą odpowiedzi na pytanie o możliwość manipulowania rzeczywistością wirtualną w taki sposób, by miało to wpływ n a świat realny. Możliwość tę próbują wykorzystać członkowie azjatyckiej yakuzy „Złotego Smoka” dla przejęcia kontroli nad światową gospodarką techno-logiami informatycznymi. Chcą w tym celu wykorzystać nieświadomego użytkownika nielegalnie kopiowanych gier komputerowych. Kiedy jednak chłopiec domyśla się prawdy, niweczy plany mafii: „W szedł d o sieci G lobal Network, [...] A potem napraw ił świat. W ycofał naprawdę i realnie nie istniejącą propozycję Banku, Środkowoeuropejskiego, którego nie było [...]. «Złoty Smok» wypadł z gry. N a zawsze” (E. P o p i k , Schizis - teoria światów nierealnych, [w:] t a ż , Bramy strachu, G dańsk 1995, s. 161).
30 A. Ś w i e c h , Cyberpunk - kroniki w chromie, s. 133.
i najem nika, jest postacią w zorow aną na Caseyu - protagoniście G ibsonow - skiego Neuromancera. De fa c to bowiem sugerow ana przez Świecha inspiracja zm ieniła się - zarów no w tym , ja k i w innych utw o rach (np. w Lotniarzu T o m asza K ołodziejczaka, Cyber Jolly Dream A ntoniny Liedtke, Z ab ij Brio- nego M ałgorzaty M ichalskiej) - we w tórność rozw iązań fabularnych i kreacji św iata przedstaw ionego.
2. Utwory operujące elementami cyberpunkowej poetyki
Sceneria i słownictwo, sugerujące związki z socjolektem inform atycznym , służą w tym przypadku tw orzeniu wrażenia obcow ania literackich bohaterów z ultranow oczesną technologią, charakterystyczną dla cyberpunku. Najczęściej są to utw ory należące d o kręgu fantastyki rozryw kow ej, nierzadko wul- garyzującej i profanującej myślowo podejm ow ane kwestie. T o zaś, co stanowi o ważkości problem atyki poruszanej przez Em m ę Popik, Jac k a D u k a ja (jako a u to ra Czarnych oceanów i Perfekcyjnej niedoskonałości) bądź M acieja Żer- dzińskiego zostaje sprow adzone d o atrakcyjności czynnika akq'i, dynam izu-jącego fabułę.
N ow elą, o brazującą powyższe założenia jest L otniarz T o m asza K ołodziej-czaka. A u to r w ykorzystuje cybernetyczne rekwizyty (biostym ulatory, nano- technologię, uzależnienie człow ieka od m aszyny), by stw orzyć opowieść 0 świecie przyszłości, w którym ultranow oczesna technologia jest w ykorzys-tyw ana do podtrzym yw ania feudalnej struktury społecznej.
W p odobnie stereotypow y, co K ołodziejczak, sposób elem enty scenerii cyberpunkow ej w ykorzystuje R om an Ociepa w noweli P roszek - utw orze de fa c to szpiegow sko-krym inalnym . W tym przypadku w prow adzone w obręb św iata przedstaw ionego techniki kom puterow e służą - po d o b n ie ja k w Z abij Brionego M ałgorzaty M ichalskiej - wyłącznie ufantastycznieniu fabuły.
B rak perspektyw rozw oju fantastyki rozryw kow ej, w ykorzystującej ele-m enty charakterystyczne d la cyberpunku, sprawił, że jej kolejne realizacje stawały się w coraz większym stopniu jedynie świadectwem lektury. Sprawniej napisane i artystycznie wartościowsze wzorce (zaliczyć d o nich przyjdzie bez w ątpienia przyw oływ aną już tu „trylogię cy berpunkow ą” W illiam a G ibsona) spraw iają, że utw ory K ołodziejczaka i Ociepy nie są dla odbiorcy atrakcyjne w k o nfrontacji z dziełami stanow iącym i źródło fascynacji a u to ró w Lotniarza 1 Proszku. F a k t ten zadecydow ał o wygaśnięciu w obrębie fantastyki rozrywkow ej n u rtu cyberpunkow ego jak o nie spełniającego oczekiw ań p o ten -cjalnych czytelników .
3. Utwory, w których elementy poetyki cyberpunku pozostają
jedynie na marginesie fabuły, pełniąc w jej obrębie funkcję
służebną wobec eksperymentu myślowego
D zieła te różnią się od utw orów zaklasyfikow anych d o poprzedniego kręgu w agą poruszanej w nich problem atyki. N ajciekaw sze z nich w ykorzys-tu ją ch arakterystyczną d la cyberpunku scenerię w sposób pretekstow y do rozw ażań problem ów psychologicznych i egzystencjalnych, zw iązanych z ży-ciem człow ieka w świecie zdom inow anym przez technikę cyfrow ą32. Pytanie 0 condito humana w dobie ekspansyw nego rozw oju technik inform atycznych 1 In tern etu jest w nich w erbalizow ane dzięki technicystycznej rekw izytorni. Opuścić L os Raques M acieja Ż erdzińskiego33 i Czarne oceany Jac k a D ukaja to powieści poruszające kwestie autonom ii jednostki, m ożliwości d o k o n y -w ania przez nią -w yboró-w -w atm osferze psychozy zagrożeń. O-wym niebez-pieczeństwem jest w odniesieniu do powieści Żerdzińskiego p ró b a przejęcia, za p o m o cą n a rk o ty k u , władzy nad światem przez korporację, w przypadku zaś C zarnych oceanów - ubezw łasnow olnienie ludzkości przez form ę poza-ziemskiego życia.
Ż erdziński stosuje tak ty k ę w yraźnego rozgraniczenia pom iędzy światem rzeczywistym a virtual reality. A rtystycznie dopracow ane sekwencje fabuły, rozgryw ające się w cyberprzestrzeni, m ogą stanow ić autonom iczne opisy św iata w sieci internetow ej34.
32 Analogiczną metodę m ożna odnaleźć w fantastycznonaukowym nurcie pisarstwa Stani-sława Lema (Glos Pana, Eden, G O LE M XIV), wykorzystującego kostium science fiction do poruszania istotnych kwestii cywilizacyjnych. F akt ten pozwala żywić nadzieję, że autorzy rodzimej literatury fantastycznonaukowej potrafią wyzwolić się z ograniczeń narzucanych science fiction przez wymogi literatury masowej i są w stanie traktować uprawiane przez siebie pisarstwo
jako arenę dyskusji nad obecnym i przyszłym kształtem cywilizacji.
33 Omawiając utw ór Żerdzińskiego, Łukasz Janiak odwołuje się do term inu „solipsystyczny cyberpunk” (zob.: t e n ż e , Rozpad i oscylacja, „Nowa F antastyka” 2000, nr 9, s. 71). Na okładce wydawca reklamuje powieść jak o „psychodeliczny cyberpunk” . N a potrzeby niniejszego szkicu zrezygnowano z tego typu rozróżnień, aby utrzymać klarowność wywodu. Nie są one zresztą pomocne w tworzeniu obrazu literatury cyberpunkowej, która nie rozwinęła się w polskiej fantastyce naukowej w sposób uprawomocniający jej tak drobiazgowe zróżnicowanie. W tym przypadku określenia „solipsystyczny” bądź „psychodeliczny” należy rozpatryw ać raczej z per-spektywy marketingowego chwytu reklamowego, a nie kategorii typologicznej.
34 Są one warte czytelniczej uwagi ze względu na stylistyczne wycyzelowanie: „G ate 404 była ogrom ną i geometrycznie bardzo zawiłą przestrzenią. Składała się z wielu mniejszych fragmentów i poziomów. [...] Każdy dom m iał swój styl, każda uliczka niepow tarzalną barwę i rysunek, a wszystko to pod niepojętym tutejszym niebem. T o zaś nie było płaskie czy m onotonne, przypom inało powietrzny strumień, który opływa ulice i dom y, i unosi ze sobą świat w rytmie nieustannej zmiany. [...] G ate 404 było fantastyczną, wciąż płynącą, wędrującą wizją. Budowle zmieniały pozycję i geometrię, uliczki wspinały się lub opadały, a światło wypełzało z niewiadomych źródeł, w tym samym momencie co kropiący deszcz lub pogodne
W Czarnych oceanach D u k a ja elem ent cyberpunkow y nie został tak wyraziście w yodrębniony - odw ołania do rekw izytów charakterystycznych dla cyberpunku (wszechw ładza kom puterów , sproteizow anie cybernetyczne b o h atera, „ m ro c zn a” atm osfera św iata przedstaw ionego podzielonego na lokalne, zam knięte enklaw y społeczności) w spółtw orzą nastrój charakterys-tyczny dla tw órczości W illiam a G ibsona.
Jednocześnie powieści Żerdzińskiego i D u k aja w ykraczają poza p ro p o -now any przez au to ró w cyberpunku krąg zainteresow ań, oscylujących wokół relacji: człowiek - ultranow oczesna technika kom puterow a. Virtual reality i uzależnienie od technologii, w odniesieniu do Opuścić L o s Raques i Czar-nych oceanów, to jedynie pretekst d o myślowego eksperym entu na tem at socjologicznych uw arunkow ań życia społecznego jednostki. Zdecydow anie najciekawszym utw orem , pozostającym w kręgu eksperym entu myślowego jest powieść Jac k a D u k a ja Perfekcyjna niedoskonałość. Powieść tę m ożna odczytyw ać w kontekście m anifestu М аха M o re ’a. W Extropican Princip-les 2.535 ów zw olennik technoewolucji konstatuje, iż odrzucenie biologicznych ograniczeń pozw oli n a przekroczenie - dzięki wykorzystaniu techniki - granic tego, co ludzkie. Z a owym zaś progiem ew olucyjnym homo superior oczekują „ tra n s-” i „postlu d zk ie” fazy ewolucji. D opiero osiągnięcie tego etapu um ożliwi człowiekowi przyszłości ukształtow anie nieznanych wcześniej zdol-ności fizycznych, intelektualnych i psychologicznych. Ja k o byt sam oprog- ram ujacy się będzie on jed n o stk ą potencjalnie nieśm iertelną dzięki zdolnoś-ciom do sam opow ielania36. W powieści D u k aja ludzkość osiągnęła w spo-m inany przez M o re ’a etap rozw oju, na któryspo-m technologia uspo-możliwia m odyfikację biologii i psychiki jednostki. P odobnie ja k we wcześniejszych Czarnych oceanach jest to przestrzeń obca współczesnem u czytelnikow i, co w ynika z założeń czasowych fabuły: wszak tru d n o byłoby uwierzyć, że m iędzy „naszym i a przyszłymi czasy” (w tym p rzypadku połow ą X X IX w.) nic się nie zmieniło. D ukaj owe zm iany wpisuje w parad y g m at społeczeństwa inform acyjnego, u podstaw którego legł proces ekspansyw nego rozwoju technologii kom puterow ych i cyfrowego przetw arzania danych. Różnice m iędzy światem odbiorcy i w ykreow anym w yrażają się nie tylko w odm
ien-kule chm ur rozm igotanych złotem. M im o licznych kontrastów , zmian i przeskoków trudno było się tu niepokoić. W ystarczyło uczestniczyć w bajkowym spektaklu G ate 404. N apawał radością i pogodą” (M. Ż e r d z i ń s k i , Opuścić Los Raques, W arszawa 2000, s. 237-238).
35 M . M o r e , Extropican Principles 2.5, http://www.extropy/com ~exi (manifest ten dostępny jest również na innej anglojęzycznej stronie internetowej: http://www.aleph.se/Trans/Cultu-
ral/Philosophy/prindp.htm l).
36 M ore konstatuje: „Seeking more intelligence, wisdom, and effectiveness, an unlimited lifespan, and the rem oval o f political, cultural, biological, and psychological limits to self- actualization and self-realization. Perpetually overcoming constraints on our progress and possibilities. Expanding into the universe and advancing w ithout end” (http://w ww .a- leph.se/Trans/CuItural/Philosophy/prinrip.htm l, akapit pt. Boundless Expansion).
nych konw enansach. W zorując się na Diasporze G rega E g an a i twórczości U rsuli Le G uin, D ukaj tw orzy czw artą koniugację dla „po stlu d zk ich ” bohaterów , reprezentujących sztuczną inteligencję37. T ru d n o zresztą, aby było inaczej, jeśli społeczeństw o przyszłości jest zorganizow ane i fu n k q o n u je głównie w rzeczywistości w irtualnej, zaś form y sztuczne koegzystują z czło-w iekiem 38.
* * *
C harakterystyczną cechą polskiego cyberpunku jest - jakkolw iek nie należy on d o chętnie podejm ow anych nurtów w rodzim ej twórczości fan- tastycznonaukow ej - w szechstronna „odpow iedź” n a zapotrzebow anie czy-telnicze. W śród utw orów należących do tego gatu n k u nie brakuje naw iązań d o anglosaskiego k an o n u tego typu piśm iennictw a (L otniarz K o ło -dziejczaka, M anipulantrice W iśniew skiego). Z kolei Irrehaare D u k aja, Schizis - teoria światów nierealnych Popik i Walc stulecia Ziem kiewcza p ró b u ją określić miejsce człow ieka w świecie zdom inow anym przez tech-nikę. Z a p ew ną k o n ty n u ację zaw artej na ich k a rta c h refleksji należy uznać Opuścić L o s Raques Ż erdzińskiego i Czarne oceany D u k a ja — u tw o ry rozw ażające kw estię m ożliw ości w yboru i w olności w dobie wszechwładzy kom puterów .
Z nacząca jest d ro g a ewolucji m otyw ów fantastyki naukow ej, wykorzys-tującej osiągnięcia nauki i techniki, a więc pośrednio rów nież fantastyki cyberpunkow ej: od fascynacji m ożliw ościam i oferow anym i przez osiąg-nięcia cywilizacji technicznej do refleksji nad zagrożeniam i wynikającym i z niewłaściwego w ykorzystania jej zdobyczy; od bezrefleksyjnego w ykorzy-styw ania technologii do p ró b obrony człowieczeństwa przed nadużyciam i w stosunku d o jednostki w imię postępu. C udow ny w ynalazek, jakim w nurcie cyberpunkow ym stały się techniki kom puterow o-inform atyczne to — w edług tw órców — w coraz większym stopniu technologiczna pułapka,
k tó ra odzw ierciedla zm ieniający się stosunek człow ieka d o w ytw orów własnej cywilizacji, bowiem „prym ityw na w iara w p ostęp jest p rzekona-niem świadczącym nie tyle o sile, ale o bierności, a tym sam ym o słabo-ści” 39.
37 N a źródła lekturowych fascynacji wskazuje sam autor Perfekcyjnej niedoskonałości w wywiadzie udzielonym Łukaszowi Wróblowi - zob.: Oczywiście, że to literatura. Z Jackiem Dukajem rozmawia Łukasz Wróbel, „Nowe Książki” 2005, n r 2, s. 7.
38 Pewnym wprowadzeniem w świat są usytuowane przed kolejnymi rozdziałami hasła z Multitezaurusa - swoistego (jak sugeruje to nazwa) leksykonu przyszłości. Te objętościowo krótkie wstawki to jakby „próba generalna” dla możliwości językowych. H asła Multitezaurusa nie tylko ułatwiają zrozumienie reguł, podług których zbudowany jest Dukajow y świat, lecz również pozwalają na przybliżenie jego atmosfery.
A utorzy najciekaw szych i najbardziej nośnych problem ow o utw orów starali się ow ą w zm iankow aną przez N o rb erta W ienera słabość i wypływające z niej poczucie bezsilności zw erbalizow ać, ukazując zagrożenia wynikające z bezrefleksyjnego korzystania z najnowszych technologii.
A dam M azurkiewicz
CYBERPUNK IN PO LISH SCIENCE-FICTIO N
(Summary)
Cyberpunk is one of sdence-fiction strams. Its plots are situated in cyber web. Characters are technology funs; they act in virtual reality. The real world and the virtual one are often hard to distinguish.
Polish cyberpunk works usually im itate Western patterns, the cyberpunk elements are used just to make a plot more attractive or sometimes for intellectual experiment. Only the last case gives the reader intellectual and aesthetic satisfaction.
