Ewolucja organizacji systemu szkolnictwa zawodowego w Polsce i jego finansowe dylematy

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S __ FOL IA OECONOMICA 71, 1987_____ ____ _______

J a r o s ł a w Marczak*

EWOLUCJA ORGANIZACJI SYSTEMU SZKOLNICTWA ZAWODOWEGO W POLSCE I JEGO FINANSOWE DYLEMATY

1. Ewo l u c j a systemu k s z t a ł c e n i a w P o l s c e

D z i e j e k s z t a ł c e n i a zawodowego w P o l s c e są podobne j a k w innych k r a j a c h , choć n i e w y s t ą p i ł y tu w s z y s tk ie jego e tap y (na p r z y k ła d k s z t a ł c e n i e zawodowe w f o r m a c j i n i e w o l n i c z e j ) . Wzory p r z e n i e s i o n e wraz z k u l t u r ą c h r z e ś c i j a ń s k ą do P o l s k i również z a w i e r a ł y d u a l i ­ s ty c z n y model k s z t a ł c e n i a , tz n . k s z t a ł c e n i e ogólne - l e p s z e , kształ­ c e n ie zawodowe - g o rs ze . W miarę rozwoju c y w i l i z a c j i z m ie n ia ł s i ę na naszych ziem ia ch model k s z t a ł c e n i a zawodowego.

Rozwój rz e m io s ła i m ia st spowodował pow sta nie o r g a n i z a c j i c e ­ chowych, a tym samym i t e r m in a t o r s t w a cechowego. Od- tego momentu d ro g i p o l s k ie g o k s z t a ł c e n i a zawodowego r o z e s z ł y s i ę z drogami k s z t a ł c e n i a zawodowego w. E u ro p ie Z a c h o d n ie j. P rz y c z y n ą tego b y ła s p e c y f i k a s t r u k t u r y k la s o w e j ( s t a n o w e j ) s p o łe c ze ń stw a p o l s k i e g o . Bardzo s i l n e o d d z ia ły w a n ie stanu s z l a c h e c k i e g o na władzę monarszą w poważnym s to p n iu o s ł a b i ł y dynamiczny rozwój m iast i o p ó ź n iły wy­ k s z t a ł c e n i e s i ę m ieszczaństw a. W k o n s e k w e n c ji o p ó ź n iło to r o z k w it k l a s y k a p i t a l i s t y c z n e j , co b y ło podstawową przyczyn ą n i s k i e g o - w porównaniu z zachodnimi k r a ja m i e u r o p e j s k i m i - s t o p n i a rozwoju kształ­ c e n i a zawodowego, zwłaszcza w jego formach s z k o ln y c h . W y s i ł k i S t a ­ n i s ł a w a S t a s z i c a , uważanego przez w i e l u autorów za o j c a p o l s k ie g o s z k o l n i c t w a zawodowego, czy Hugona K o ł ł ą t a j a b y ł y pozbawione

k s z e j s k u t e c z n o ś c i , ponieważ n i e t r a f i a ł y na podatny g r u n t 1. Roz­ wój o ś w i a t y , a w ięc także s z k o ln ic tw a zawodowego, dodatkowo o s ł a ­ b i a ł y r o z b i o r y P o l s k i . P o l i t y k a w y n a ra d a w ia n ia , s z c z e g ó ln i e w za­ borach pruskim i r o s y j s k i m , prowadzona b y ła także na polu o ś w ia t o ­ wym. 0 właściwym rozwoju s z k o ln ic t w a zawodowego w P o l s c e możemy

2 mówić od przełomu XIX i XX w ., a r a c z e j od początku wieku XX . Od­ z y s k a n ie przez P o ls k ę w 1918 r . n i e p o d l e g ł o ś c i p r z y c z y n i ł o s i ę do i n t e g r a c j i różnych systemów s z k o ln ic t w a zawodowego.

S k o l a r y z a c j a k s z t a ł c e n i a zawodowego w P o l s c e r o z w i j a ł a s i ę z oporami, ponieważ t y l k o w y k s z t a ł c e n i e hum anistyczne, k l a s y c z n e d a ­ wało o k re ś lo n e k o r z y ś c i i p r z y w i l e j e , n ato m ia s t w y k s z t a ł c e n i e zawo- 1 dowe, k o ja r z ą c e s i ę z p r a c ę , na ogół f i z y c z n ą , b y ło j a k przed w i e ­ kami w c a ł k o w i t e j p o g a rd z ie .

" I d e a ł y , k t ó r e u k s z t a ł t o w a ł y o r g a n i z a c j ę i system szk o ln y i w p ły n ę ły na programy, srj id e a ła m i in t e l i g e n c k o - m i e s z c z a ń s k i m i . Ide­ a ł i r . t e l igenck o- m ieszcz ańsk i to b y ło wyższe w y k s z t a ł c e n i e , d a ją c e l e g i t y m a c j ę najwyższą i najwyższe p r z y w i l e j e s p o łe c z n e . W ś l a d za tym n astęp o w ała h i e r a r c h i a dyplomów: n a j l e p s z y ze s z k o ły w y ż s z e j, gorszy - ze s z k o ły ś r e d n i e j , je s z c z e gorszy z podstawowej. J e s t w tym s łu s z n o ś ć i zarazem form alizm , gdyż ta zasada rządząca s z k o l ­ nictwem i p o l i t y k ą szko ln ą ro d z i te n d e n c je do odbycia n a j k r ó t s z e j i n a j ł a t w i e j s z e j d ro g i do dyplomu w yższej u c z e l n i . Taką królew ską drogą k s z t a ł c e n i a b y ł a s z k o ła ś r e d n i a o g ó l n o k s z t a ł c ą c a . [ . . . } Ale ta kró le w s k a droga b y ła przeznaczona d la m łodzieży k l a s y p a n u j ą c e j , k t ó r a n ig d y n ie m ia ła s i ę s p la m ić p racą prod ukcyjn ą czy prostym i u słu g am i. Ta m łodzież b y ła przeznaczona do c z yn n o śc i k i e r o w n ic z y c h i d la t y c h c z y n n o ś c i , p o z o rn ie p r z y n a j m n i e j , w y sta rc z a to werbal-1 Z a ry s p e d a g o g ik i, red. B. S u c h o d o l s k i , t . I , PWN, Warszawa 1965, s . 187-188. 2 W o k r e s i e d z i a ł a l n o ś c i K o m is ji E d u k a c j i Narodowej i s t n i a ł o k i l k a s z k ó ł o n a c h y le n iu praktycznym . B y ł y to tzw. s z k o ły w y d z ia ­ ło we, urządzane z w ie lk im w y s iłk ie m przez S t a n i s ł a w a S t a s z i c a i przeznaczone d la " r z e m ie ś l n ik ó w , fab ry k a n tó w , ekonomów, p i s a r z y , kupców, rac h m is trzó w , b u c h a lt e r ó w " ( T . N o w a c k i , S z k i c e z d ziejó w k s z t a ł c e n i a zawodowego do początków XIX w ieku, PWSZ, War­ szawa 1967, s . 258), a w ię c d la p e rs o n e lu za rz ą d z a ją c e g o i ś r e d ­ n ie g o . Te nowoczesne i postępowe w*owych czasach s z k o ły o k r e ś l a s i ę -mianem szk ó ł r e a l n y c h . P o r . rozważania na ten temet ibidem , s . 247-259 i n. S y t u a c j ę s z k o l n i c t w a zawodowego w końcu XIX w. p rze d ­ s taw io no m. i n . w H i s t o r i i wychowania, rad . Ł . K u r d y b a c h a , t . I I , PWN, Warszawa 1967, s. 719-721. Jednakże s z k o ła zawodowa przyg otow u jąca kadry d la gospodarki narodowej r o z w in ę ła s i ę d o p i e ­ ro po odzyskaniu przez P o l s k ę n i e p o d l e g ł o ś c i .

no~papierowe k s z t a ł c e n i e , ć w ic z e n ie wymowy i umysłu na s y t u a c j a c h m niej lub b a r d z i e j a b s t r a k c y j n y c h " 3 .

W d w u d z ie s t o l e c i u międzywojennym p ie rw sz ą l i c z ą c ą s i ę reformę s z k o ln ic tw a przeprowadzono w 1932 r . Do tego czasu uwagę zwracano j e d y n i e na s z k o ły e le m e n ta rn e , s t a r a j ą c s i ę z lik w id o w a ć d y s p r o p o r ­ c j e w d z i e d z i n i e podstaw k s z t a ł c e n i a pomiędzy c z ęś c ia m i k r a j u z n a j ­ dującymi s i ę w p r z e s z ł o ś c i w różnych zaborach oraz na s z k o ln ic tw o ś r e d n i e o g ó l n o k s z t a ł c ą c e . S z k o ln i c tw o zawodowe r o z w i j a ł o s i ę w sposób n i e k o n tro lo w a n y , o p i e r a j ą c s i ę na i n i c j a t y w i e p r y w a t n e j i s p o ł e c z n e j . S t r u k t u r ę s z k o ln ic t w a zawodowego s t a n o w i ł y : s z k o ły t e ­ c h nicz ne typu zasadniczego (po 4 k l a s a c h s z k o ły ś r e d n i e j lub 7 k l a s a c h s z k o ły p od sta w ow e j), s z k o ły te c h n ic z n e typu wyższego (po 6 k l a s a c h s z k o ły ś r e d n i e j o g ó l n o k s z t a ł c ą c e j ) , s z k o ły a g r o te c h n ic z n e , s z k o ły r z c m ie ś ln ic z o - p r z e m y s ło w e , ś r e d n i e s z k o ły handlowe, 3 - le t- n ie (w z a s a d z i e ) d o k s z t a ł c a j ą c e s z k o ły zawodowe d la p r a c u j ą c e j w rz e m i o ś le , przemyśle lub handlu m łodzieży w wieku 15-18 l a t i m ają­ c e j ukończone co n a jm n ie j 4 k l a s y s i e d m i o l e t n i e j s z k o ły powszechnej

( i s t n i a ł y też k l a s y przygotowawcze d la kandydatów o mniejszym przy­ g otow an iu) oraz s z k o ły ż e ń sk ie różnych typów4 .

S y t u a c j a p o l i t y c z n a k r a j u w owym c z a s i e n ie b y ła s p r z y j a j ą c a przeprowadzaniu reform ośw iatow ych, choć b y ło w i e l e bardzo p o s t ę ­ powych p r o p o z y c j i ' '.

Reforma s z k o ln ic tw a z 11 marca 1932 r . tzw, ję d r z e je w ic z o w s k a porządkowała w i e l e spraw w z a k r e s i e s z k o l n i c t w a e lem entarneg o, o- g ó l n o k s z t a ł c ą c e g o i wyższego oraz zawodowego, jednakże n ie b y ła przeprowadzona w duchu demokratycznym, ponieważ z a k ł a d a ł a t r z y pod­ budowy oraz brak d r o ż n o ś c i, s z c z e g ó ln i e w przypadku s z k o ln ic t w a zawodowego.

3 P o r . T. N o w a c k i , Prolegomena do d y s k u c j i nad t r e ś c i ą wychowania, [w :] S zk o ła - z a w ó d - p ra c a , M a t e r i a ł y ze zgrupowania na­ ukowego IK Z , Złotów 1973, Wyd. Katalogów i Cenników, Warszawa 1974, s . 25. M. P ę c h e r s k i , M. Ś w i ą t e k , O r g a n iz a c ja o- ś w i a t y w P o l s c e w l a t a c h 1917-1978. Podstawowe a k t y prawne, PWN, Warszawa 1978, s. 38.

4 P o r . P ę c h e r s k i , ś w i ą t e k , op. c i t . , s . 39; E n c y k lo p e d ia powszechna w i e l k a i l u s t r o w a n a , t . X I I I , P o l s k a , Wyd. "G u te n b erg a " Fergo i s p . , Kraków b. d. w ., s . 114; O św iata i szkol­ n ic tw o w R z e c z y p o s p o l i t e j , Min. Wyzn. R e l i g . i Ośw. P u b l . , Warsza­ wa 1929, s . 67-73.

" R e a l i z a c j a postępowych programów ośw iatow ych b y ł a n i e z m i e r ­ n i e trudna w ówczesnej s y t u a c j i g o s p o d a r c z e j, k a d ro w e j, o ś w ia to w e j

“ S z k o ły zawodowe p od z ie lon o na s z k o ły d o k s z t a ł c a j ą c e , s z k o ły typu zasadniczego ( s t o p n i a n iż s z e g o , g im nazjalnego i l i c e a l n e g o ) oraz s z k o ły p rz y s p o s o b ie n ia zawodowego. S z k o ły s to p n ia niższego ( 2 - , 3 - l e t n i e ) przeznaczone b y ł y d la absolwentów szkół 4-klasowych, s z k o ły zawodowe s to p n ia g im nazjaln eg o ( 2 - 4 - l e t n i e ) d la absolwentów szkó ł I I i I I I s z c z e b la programowego, n a to m ia s t s z k o ły s to p n ia l i c e a l n e g o ( 2 - 3 - l e t n i e ) - d la absolwentów gimnazjów o g ó l n o k s z t a ł c ą ­ c y c h . Roczne s z k o ły p r z y s p o s o b ie n ia zawodowego s ta n o w ić m ia ły nad­ budowę nad każdym rodzajem s z k o ł y , a i c h celem b y ło wprowadzenie do zawodu"6 . Równolegle z k s z t a łc e n i e m w s ys tem ie s z k o ln ic t w a s t a ­ cjo n a rn e g o odbywało s i ę k s z t a ł c e n i e m łodocianych pracowników, k t ó ­ rzy b y l i zobowiązani uczęszczać do s z k ó ł d o k s z t a ł c a j ą c y c h ^ . Według

O

danych s t a t y s t y c z n y c h stosunek uczniów szkó ł zawodowych do młodo­ c ia n y c h pracowników u c z ę s z c z a ją c y c h do szkół d o k s z t a ł c a j ą c y c h wync s i ł 1 :-l. Oprócz tyc h dwóch dróg zdobywania w y k s z t a ł c e n i a i s t n i a ł y również k u rsy zawodowe. Jednakże obowiązek d o k s z t a ł c a n i a n i e był bardzo- c z ę s to r e a liz o w a n y z powodu słab eg o rozwoju s i e c i szk ó ł

do-9

k s z t a ł c a j ą c y c h oraz kursów zawodowych . M i e j s c e s z k o ln ic t w a zawo­ dowego w s y s te m ie o ś w ia t y przed I I wojną światową b y ło drugorzędne. N a j w i ę c e j uwagi poświęcono owej " k r ó l e w s k i e j drodze" zdobywania w y k s z t a ł c e n i a . Świadczy o tym waga, ja k ą przywiązywano do poszcze­ g ó lnych s z k ó ł * 0 .

- a przede wszystkim - p o l i t y c z n e j . U tw ie r d z e n i e s i ę w p aństw ie wpływów b u r ż u a z y jn o - z ie m ia ń s k ic h zadecydowało o o g r a n ic z o n o ś c i zmian wprowadzonych w o ś w i a c i e w l a t a c h 1918-1939." P ę c h e r- s k i , Ś w i ą t e k , op. c i t . , s . 40-41.

6 Ib id em , s . 42 i 44. P o r . t a k ż e : P o l i t y k a k s z t a ł c e n i a zawo­ dowego, red . M. O l ę d z k i , S G P i S , Warszawa 1973, s . 31.

7 P ę c h e r s k i , Ś w i ą t e k , op. c i t . , s . 53.

® Mały Rocznik S t a t y s t y c z n y 1939, GUS, Warszawa 1939, s . 328, t a b . 28; s . 329, ta b . 29; s . 331, ta b . 33. •

9 Рог. H. Z i e l i ń s k i , H i s t o r i a P o l s k i 1914-1939, Zakł. N ar. im. O s s o l i ń s k i c h , Wrocław 1983, s . 337.

0 d y s k r y m i n a c ji s z k o l n i c t w a zawodowego świadczy f a k t , że zo­ s t a ł o ono s z e r z e j potrak tow ane d o p ie ro w u s ta w ie z 1932 r . ' D o b i t ­

nym przykładem stosunku państwa do t y c h s z k ó ł j e s t f a k t , że w roku szkolnym 1937/38 połowa uczniów - 221,4 t y s . - p o b i e r a ł a naukę w gim nazjach i l i c e a c h o g ó l n o k s z t a ł c ą c y c h . P r o t e k c j o n i s t y c z n a p o l i ­ tyk a państwa wobec t y c h s z k ó ł p r z e j a w i a ł a s i ę również w u d z i a l e sz k ó ł o g ó ln o k s z t a łc ą c y c h państwowych - ок. 40%, gdy s z k ó ł i kursów zawodowych państwowych b y ło t y l k o 16,4%. J e s t to typowy p r z y k ła d "system u o d t w a r z a ją c e g o " , s z c z e g ó ln i e gdy uwzględni s i ę , że z 262,7 t y s . absolwentów szkó ł powszechnych w roku szkolnym 1936 л37 5 3 , 6 t y s . z o s t a ł o p r z y j ę t y c h do gimnazjów o g ó l n o k s z t a ł c ą c y c h , a

P g l i t y k ę oświatową państwa w z a k r e s i e k s z t a ł c e n i a zawodowego wspie­ r a ł obcy k a p i t a ł , k t ó r y e k s p l o a t u j ą c P o ls k ą n i e b y ł z a in t e r e s o w a ­ ny rozwojem j e j gospodarki i k s z t a ł c e n i a zawodowego11.

W l a t a c h 1939-1944 ponownie z o s t a ł zdruzgotany p o l s k i system o ś w i a t y . Jedyną formą s z k o ln ic t w a dozwoloną przez okupanta b y ło pozbawione j a k i c h k o l w i e k akcentów ogólnych s z k o ln ic tw o zawodowe, i to t y l k o na t e r e n i e G e n e r a ln e j G u b e r n i12. W y n ika ło to z p otrzeb gospodarki w o je n n e j, a n i e z t r o s k i o rozwój w y k w a lifik o w a n y c h kadr p o l s k i c h robotników .

N ie k o r z y s tn e d l a P o l s k i t r a d y c j e k s z t a ł c e n i a i s z k o ln ic t w a z a ­ wodowego u l e g ł y d i a m e t r a l n e j poprawie w l a t a c h powojennych13 . S z k o ln ic tw o zawodowe s t a ł o s i ę n a jw a ż n ie js z ą formą przygotow ującą kadry d la gospodarki narodowej, d la t e g o m usia ło z n a le ź ć odpowied­ n ie m ie js c e w system ie s z k o ln ic t w a i o ś w i a t y . Pakt ten 'ma s z c z e ­ gólną wymowę, j e ś l i uwzględni s i ę p raw ie stu procentow y u d z i a ł mło­ d z ie ż y w nauczaniu s to p n ia ponadpodstawowego, gdzie z k o l e i ś r e d n ie s z k o ln ic tw o o g ó ln o k s z t a łc ą c e obejmuje t y l k o około 2 0* m łodzieży

około 40,4 t y s . u c z ę s z c z a ło do k l a s początkowych różnych szk ó ł z a ­ wodowych d la m łodzieży n i e p r a c u j ą c e j . Ponad 130 t y s . m łodzieży n ie m iało m ożliw ości u c z ę s z c z a n ia do s z k o ły d z i e n n e j . Z t e j l i c z b y j e d y n i e około 37 t y s . m łodocianych u c z ę sz c z a ło do 3 - l e t n i c h szk ó ł d o k s z t a ł c a j ą c y c h d la m ło d o cianych . (W s z y s t k i e dane pochodzą z M a łe ­

g o Rocznika S t a t y s t y c z n e g o 1939, s . 326-331, o b l i c z e n i a w ł a s n e ) .

Ponadto trz e b a je s z c z e dodać, że s t r u k t u r a s z k o l n i c t w a zawodowego b y ł a b a r d z o ‘n ie k o r z y s t n a d l a p o l s k i e j g o s p o d a rk i. Por.: А. В e- d у ń s к i , L i c e a zawodowe, K s i ą ź n i c a - A t l a s , Lwów-Warszawa 1938, s . 6. W roku szkolnym 1937/38 na 106 t y s . uczniów s z k ó ł i kursów zawodowych 48,2 t y s . U c zę s zc z a ło do szkó ł przemysłowych i rzem ie­ ś l n i c z y c h (w tvm 19,2 t y s . do metalowych i mechanicznych, 19,2 tys. do odzieżowych) oraz 43,6 t y s . uczniów do s z k ó ł handlowych i admi­ n i s t r a c y j n y c h .

1 1 P o r. T. N o w a c k i , K s z t a ł c e n i e p o l i t e c h n i c z n e , WP, Warszawa 1957, s . 7.

1 2 P ę c h e r s k i , Ś w i ą t e k , op. c i t . , s . 57.

1 5 Jednakże i d e a ł k s z t a ł c e n i a , j a k i s i ę u s t a l i ł przed I I wojną ś w iato w ą, p r e f e r u j ą c y k s z t a ł c e n i e ogólne ja k o drogę do awansu, do studiów wyższych i i n t r a t n y c h sta n ow isk w a d m i n i s t r a c j i p u b l i c z n e j w ywiera olb rz ym i wpływ na a k t u a ln y system o ś w i a t y . Budzi to w o k re ­ ś lo n y c h kręgach sp ołe cze ń stw a s łu s z n y n ie p o k ó j n i e t y l k o o s ta n p o l s k i e j o ś w i a t y , a l e przede wszystkim g o s p o d a rk i. P o r . m. i n . N o w a c k i , P r o l e g o m e n a . . . , i inne p rac e tego a u t o r a ; W. R a d w a n , Problemy k s z t a ł c e n i a zawodowego, NK, Warszawa 1947; S . K a c z o r , K s z t a ł c e n i e zawodowe w wybranych k r a j a c h s o c j a l i ­ s t y c z n y c h , W S i P , Warszawa 1982, s . 88-115; p rac e J . S z c z e ­ p a ń s k i e g o , R e f l e k s j e nad o ś w i a t ą , PIW, Warszawa 1973 i inne tegoż a u to ra oraz B. S u c h o d o l s k i e g o , Oświata i c z ło w ie k p r z y s z ł o ś c i , KiW, Warszawa 1974; t e g o ż , Wychowa­ n ie d l a p r z y s z ł o ś c i , PWN, Warszawa 1968 i in n e .

k s z t a ł c ą c e j s i ę . P o w s ta ła s i e ć różnych szkół zawodowych typu zasad­ n iczego - n ie p e łn e g o ś re d n ie g o , ś re d n ie g o ( t e c h n i k a i l i c e a zawodo­ we) oraz pomaturalnego - w zdecydowanej w ię k s z o ś c i organizowanych i utrzymywanych przez państwo. S z k o ln ic tw o państwowe J e s t u z u p e ł n i a ­ ne szkolnictw em organizowanym przez p r z e d s i ę b i o r s t w a . Szkół p r y w a t ­ nych w P o l s c e n ie ma. Ponadto s z k o ln ic tw o zawodowe j e s t torem rów­ norzędnym d la s z k o ln ic t w a o g ó ln o k s z t a łc ą c e g o , w p e ł n i drożnym, z m ożliwościam i kontynuowania nauki w wyższych u c z e ln i a c h na dowolnym kie ru n k u (absolw enci za sa d n iczy ch szkó ł zawodowych chcąc p odjąć s t u ­ d ia wyższe, obowiązani są ukończyć p e łn ą s z k o łę ś r e d n ią m a tu ra ln ą , na ogół w t e c h n ik a c h na podbudowie tyc h s z k ó ł ) .

S z k o ln i c tw o zarodowe zapew niało s o b ie m ie js c e w s ys tem ie o ś w ia ­ t y w P o l s c e ni ‘w i e d z i ę k i zadaniom, j a k i e ma do s p e ł n i e n i a . Rola 14 k s z t a ł c e n i a zawodowego pokrywa s i ę z zadaniami systemu o ś w ia ty , z tym że s i l n i e j j e s t zaakcentowane przygotow anie l u d z i k w a l i f i k o ­ wanych d la potrzeb gospodarki narodowej.

Umasowienie o ś w ia ty i rosnące zapotrzebowanie przemysłu oraz innych g a ł ę z i gospodarki narodowej na kadry coraz wyżej k w a l i f i k o ­ wane spowodowały, s z c z e g ó ln i e w państwach o gospodarce p la n o w e j, w y o d ręb n ie n ie s i ę z p o l i t y k i o ś w i a t o w e j* 5 p o l i t y k i k s z t a ł c e n i a zawodowego, przez k t ó r ą rozumie s i ę " s f e r ę d z i a ł a l n o ś c i s p o ł e c z ­ n ej z w iąz a n e j z wytyczaniem k ieru n ku rozwoju w d z i e d z i n i e o ś w ia ty zawodowej i ze stopowaniem o k re ś lo n y c h metod i środków s łu ż ą c y c h r e a l i z a c j i celóv. /^łożonych przez władzę państwową" . Podstawowym celem p o l i t y k i k s z t a ł c e n i a j e s t odpowiednie p rzygotow anie lu d z i do ż y c i a i p r a c y . • •

Środkiem służącym do o s i ą g n i ę c i a celów p o l i t y k i k s z t a ł c e n i a za­

14 P o r . W. O k o ń , S z k o ła w spółczesna. Przemiany i tenden­ c j e rozwojowe, KiW, Warszawa 1979, s . 239-243; Z. M y s ł а к o- /I s к i , Wychowanie c z ło w ie k a w zmiennej s p o ł e c z n o ś c i . S t u d i a z

f i l o z o f i i wychowania, KiW, Warszawa 1965, s . 69-80.

1 5 " P r z e z p o l i t y k ę oświatową rozumianą ja k o d z i a ł a l ­ n o ś ć p r a k t y c z n a [ i t a k i e rozum ienie tego p o j ę c i a w tym przypadku j e s t w z u p e łn o ś c i w y s t a r c z a j ą c e - p rzyp . mój, J . м j będziemy rozumieć program państwa w d z i e d z i n i e o ś w ia t y i wychowa­ n i a , jeg o r e a l i z a c j ą i uzysk iw a ne e f e k t y " . J . W o ł c z у к,

lementy p o l i t y k i o ś w ia t o w e j, PWN, Warszawa 1974, s . 39. 16 P o l i t y k a k s z t a ł c e n i a . . . , s . 13.

wodowego j e s t między in n y m i17 s t r u k t u r a o r g a n i z a c y jn a systemu k s z t a ł c e n i a zawodowego. W P o l s c e j e s t ona rozbudowana. C e n tr a ln e m ie js c e zajmuje w n i e j s z k o ln ic tw o zawodowe. P o z o s t a ł e formy to przede wszystkim k u rsy organizowane przez Związek Zakładów Dosko­ n a l e n i a Zawodowego, ku rsy u n iw e rs y te tó w ro b o t n i c z y c h ZSMP,

Ochot-* 18

n ic z e Hufce P r a c y , S p ó ł d z i e l n i a " O ś w ia t a "

Po w o jn ie k i l k a k r o t n i e dokonywała s i ę r e s t r u k t u r a l i z a c j a o rg a ­ n i z a c j i s z k o ln ic t w a zawodowego, k tó r a b y ła związana ze zmianami p o l i t y k i k s z t a ł c e n i a zawodowego. Można w tym obs/arze w yró żn ić n a ­ s t ę p u j ą c e o k r e s y 19: I - l a t a 1944-1949, I I - l a t a 1950-1955, I I I - l a t a 1956-1960, IV - l a t a 1961-1971, V - po roku 1971. Podstawowy­ mi przyczynami zmian p o l i t y k i b y ły p otrze b y gospodarki narodowej, równocześnie zaś bardzo s i l n y wpływ na zmiany kierun ku m ia ły c z y n ­ n i k i p o l i t y c z n e i d em ograficzne.

W pierwszym o k r e s i e , w l a t a c h 1944-1949, s z k o ln ic tw o zawodowe b y ło podporządkowane przede wszystkim 3-letniem u planow i odbudowy na l a t a 1 9 4 7-1 9 4 9. S z k o ln i c tw o w tym c z a s i e o p i e r a ł o s i ę je s z c z e na u sta w ie j ę d r z e j e w i c z o w s k i e j z 1932 r . z m od yfik acjam i w y n i k a j ą ­ cymi Z p otrzeb dem o g raficzn ych. P la n 3 - l e t n i z a k ł a d a ł n a s t ę p u ją c e formy k s z t a ł c e n i a : przede wszystkim s z k o l e n i e wewnątrzzakładowe, a m ia n o w ic ie : k s z t a ł c e n i e w ? -3- l e t n i c h s zk o ła c h zawodowych d o k s z t a ł ­ c a j ą c y c h i na^kursach d o k s z t a ł c a j ą c y c h organizowanych przy w a r s z t a ­ tach p rac y lub przez z a k ła d y k s z t a ł c e n i a zawodowego' oraz masowe

9 П

p r z y u c z a n ie przy w a r s z ta t a c h p rac y . "Dynamiczny, a l e je d n o c z e ś ­

1 7 P o z o s t a ł e ś ro d k i ( i n s t r u m e n t y ) to : p orad nictw o szkolno-zawo- dowe, r e k r u t a c j a i s e l e k c j a s z k o ln a , kadra n a u c z a ją c a , r u c h liw o ś ć pracowników i s t a ż e , n ak ła d y finansow e na k s z t a ł c e n i e i badania naukowe, metody planow ania zapotrzebow ania na kadry w y k w a lifik o w a n e oraz ic h k s z t a ł c e n i a . P o r . ibidem, s . 159-277.

L i s t a i n s t y t u c j i i o r g a n i z a c j i zajm ujących s i ę kursami zawo­ dowymi j e s t dużo d łu ższa ( ź r ó d ł a podają około 4 0 ). P o r . J . К o w- t u n, Zakłady O osk onalen ia Zawodowego w s ys te m ie o ś w ia t y i gospo­ d a r k i , ’ WSiP, Warszawa 1980; T. N o w a c k i , 7 t e o r i i k s z t a ł c e ­ n ia i ’ d o s k o n a le n ia zawodowego. M a t e r i a ł y s z k o le n ic w e , Zw. Z a k ł . Dosk. Zaw. , Warszawa 1975; T. S o s n o w s k i , K s z t a ł c e n i e za­ wodowe w O ch otnicz ych Hufcach P r a c y , Kom. G ł . OHP, Warszawa 1973; t e n ż e , Kursy zawodowe w P o l s c e Ludowej, IW CRZZ, Warszawa 1974.

19 P o l i t y k a k s z t a ł c e n i a . . . , s . 36.

20 Ibidem , s . 37; P ę c h e r s k i , Ś w i ą t e k , op. c i t . , s . 70.

n ie chao tyczny pod względem org a n iza cy jn y m rozwój różnych form i po­ ziomów k s z t a ł c e n i a zawodowego n i e s p e ł n i a ł głównego c e lu p o l i t y k i k s z t a ł c e n i a zawodowego, a m ia n o w ic ie : za s p o k o je n ia p otrzeb gospo­ d a r k i narodowej w z a k r e s i e kadr w y k w a lif ik o w a n y c h " 2*.

W 1949 r . , w związku z przewidywanym Planem Rozwoju Gospodar­ czego i Budowy Podstaw S o c j a l i z m u , powołano organ c e n t r a l n y zajmu­ j ą c y s i ę sprawami k s z t a ł c e n i a zawodowego - C e n t r a ln y Urząd S z k o l e ­ n ia Zawodowego (C U S Z ). Jego zadaniem b y ło przygotow anie robotników w y k w a lifik o w a n y c h , planow anie rozmiarów i kierunków k s z t a ł c e n i a , nadzór nad szkolnictw em resortowym, o k r e ś l a n i e zasad systemu szkol­ n ic tw a oraz k s z t a ł c e n i a zawodowego i t d .

Drugi okres k s z t a ł t o w a n i a s i ę s t r u k t u r y o r g a n i z a c y j n e j s z k o l ­ n ic tw a zawodowego p r z e b i e g a ł pod znakiem dynamicznych zmian na ma­ p i e przemysłowej k r a j u . Wprowadzany w ż y c i e od 1950 r . p la n 6-le- t n i p o s t a w i ł przed p o l i t y k ą k s z t a ł c e n i a zawodowego "z a d a n ia zaspo­

k o je n i a p otrzeb gospodarki w z a k r e s i e kadr w y k w a lifik o w a n y c h , a w ięc poważne z w ię k sz e n ie podaży tych kadr przez d a ls z y rozwój w s z y s tk ic h s z c z e b l i s z k o ln ic t w a oraz form i metod d o k s z t a ł c a n i a za­ wodowego"22. W związku z tymi potrzebami wprowadzono w 1951 r . rządową uchwałę o u s t r o j u s z k o ln ic t w a zawodowego, k t ó r a przewidywa­ ł a 23: s z k c ł y p r z y s p o s o b ie n i a zawodowego, z a s a d n ic z e s z k o ły zawo­ dowe p rzyg otow u jące robotników w y k w a lifik o w a n y c h , p e łne ś r e d n ie s z k o ły zawodowe ( t e c h n i k a ,i l i c e a zawodowe) oraz s z k o ły m ajstrów . Równocześnie s z k o ły d o k s z t a ł c a j ą c e i gimnazja zawodowe przemieniono na za sa d n icze s z k o ły zawodowe, a l i c e a zawodowe k s z t a ł c ą c e t e c h n i ­ ków na t e c h n i k a . Równocześnie fun kcjon ow ało k s z t a ł c e n i e wewnątrz­ zakładowe, o p a rte na d e k r e c i e z 1951 r . o p racy i s z k o le n iu zawo­ dowym m łodocianych z a tru d n io n y c h w z ak ład ach p r a c y , jednakże ze względów na l i b e r a l i z a c j ę ustawy oraz p otrze b y g o s p o d ark i^ ! k u l t u ­ ry n arodow ej, s z k o l e n i e to b y ło na bardzo n isk im poziomie

21 P o l i t y k a k s z t a ł c e n i a . . . , s. 3B. 22 Ib idem , s . 43.

23 M. G o d l e w s k i , Przemiany w s ys tem ie k s z t a ł c e n i a r o ­ botników k w a li fik o w a n y c h w P o l s c e , Zwi-ązku Rad zieckim , C z e c h o sło ­ w a c j i i N ie m ie c k ie j R e p u b lic e Demokratycznej na t l e systemów o ś w ia ­ ty w t y c h k r a j a c h , ' [> :] S t u d i a nad k s z t a łc e n i e m zawodowym, red . T. M o w a c~k i , PZWS, Warszawa 1967, s . 201-202.

W l a t a c h 1956-1960 dokonano w ie l u zmian. W 1956 r . z o s t a ł zlikw id o w any CUSZ, s z k o ln ic t w o zawodowe w r ó c i ł o do r e s o r t u o ś w ia ­ t y . I n t e n s y f i k a c j a d z i a ł a ń w r e a l i z a c j i planu 6- l e t n i e g o na polu k s z t a ł c e n i a zawodowego spowodowała o b n iż e n ie j a k o ś c i k s z t a łc o n y c h k a d r. S t a n o w iło to z a g ro ż en ie d la pomyślnego rozwoju k r a j u . Po­ w z ię t o szereg d e c y z j i , m. i n . w 1958 r . uchwalono ustawę o nauce zawodu, p rz y u c z a n iu do o k r e ś l o n e j p rac y i warunkach z a t r u d n i a n i a m łodocianych oraz o wstępnym stażu p r a c y , k t ó r e m ia ły wnieść po­ prawę i k o rz y s tn e zmiany; przedłużono okres nauki w s z k o ła c h zawo­ dowych, zorganizowano nowe s z k o ł y , np. s z k o ły przyzakładowe i międzyzakładowe d la m łodzieży p r a c u j ą c e j oraz pomaturalne s z k o ły zawodowe, zmieniono zasady z a t r u d n i a n i a m ło d o cianych , rozbudowano system s z k o l e n i a zawodowego w zakład ach p rac y w form ie nauki zawodu, p r z y u c z a n ia do o k r e ś l o n e j p rac y oraz odbywania po3Zkolnego stażu p r a c y 25.

Czwarty e tap zmian w s z k o l n i c t w i e zawodowym zapoczątkowany zo­ s t a ł w 1961 r . ustawą o rozwoju systemu o ś w ia t y i wychowania. Ja k do t e j pory j e s t to fundamentalna ustawa d o ty c z ą c a systemu o ś w ia ­ t y , a tym samym i systemu s z k o ln ic t w a zawodowego. K s z t a ł c e n i e z a ­ wodowe o p a rto na 8- l e t n i e j podbudowie podstawowej (do tego momentu b y ła ona 7 - l e t n i a ) . W s k ła d systemu s z k o l n i c t w a zawodowego wcho­ dzą: 2-3- l e t n i e za s a d n ic z e s z k o ły zawodowe d la m łodzieży n i e p r a ­ c u j ą c e j oraz 2 - 3 - l e t n i e zasad nicze s z k o ły zawodowe przyzakładowe i międzyzakładowe (o b e c n ie te o s t a t n i e noszą nazwę d o k s z t a ł c a j ą c y c h ) d la m łodzieży p r a c u j ą c e j ; 4 - 5 - l e t n i e t e c h n i k a i l i c e a zawodowe (d z ie n n e , wieczorowe i z a o c z n e ), pomaturalne s z k o ły zawodowe (na ba­ z i e 4- l e t n i e g o liceu m o g ó l n o k s z t a ł c ą c e g o ) . Uchwała z 1961 r . o rozwoju systemu o ś w ia t y w przypadku s z k o l n i c t w a zawodowego s t a ł a s i ę obo w iązu jąca d o p ie r o od roku szkolnego 1967/68, ze względu na o ś m i o l e t n i c y k l nau czan ia w s z k o le podstawowej.

Omówione zmiany s t r u k t u r y s z k o ln ic t w a zawodowego m ia ły c h a r a k ­ t e r z a s a d n i c z y . W l a t a c h p ó ź n i e js z y c h z w a ż n ie js z y c h r e g u l a c j i prawnych n a le ż y odnotować z a rz ą d z e n ie M i n i s t r a O św iaty i Wychowa­ n ia z 6 w rze śn ia 1974 r . w s p ra w ie o r g a n i z a c j i z b io rc z e g o zakładu szko ln eg o . Od tego momentu z a c z ę ł y powstawać ze sp o ły s z k ó ł

zawodo-wych. Powyższą d e c y z ję o c e n ia s i ę j a k o s łu s z n ą , u m o ż liw ia ją c ą lep-. szH w y k o rz y s t a n ie bazy m a te ri a ln o - d y d a k t y c z n e j w p r o c e s i e k s z t a ł ­ c e n i a zawodowego.

G eneraln e zmiany - zarówno s z k o ln ic tw a zawodowego, j a k i c a łe g o systemu s z k o l n i c t w a , a wręcz i o ś w ia t y - zaczęto wprowadzać w P o l ­ sce od 1978 r . , na mocy ustawy sejmowej z dnia 13 p a ź d z i e r n i ­ ka 1973 r . w sp raw ie systemu e d u k a c ji narodowej. Je względu na n ie d o s t a te c z n e p rzygotow anie do przeprowadzenia powyższej ustawy i znaczne o g r a n i c z e n ia środków fin a n so w ych , Sejm mocą ustawy z 26 s t y c z n i a 1982 r . z a w i e s i ł ustawę poprzednią i p r z e ł o ż y ł okres j e j r e a l i z a c j i na l a t a p ó ź n i e j s z e .

Z tego względu fun kcjon ow anie s z k o ln ic t w a zawodowego nadal o- p i e r a s i ę na dwóch za sa d n iczy ch ustawach z 1958 i 1961 r .

2. Tendencje zmian w szkolnictw ie'zaw odow ym w P o l s c e

Drogi przemian s z k o ln ic t w a zawodowego b y ł y zmienne. Można w tym obszarze odnotować różne t e n d e n c je .

P o j ę c i e " t e n d e n c j e " można rozumieć dwojako. Po p ie rw s z e , ja k o u s i ł o w a n i e o s i ą g n i ę c i a czegoś, a po d r u g ie - k i e r u n e k , w którym zmierza rozwój j a k i e g o ś z j a w i s k a .

Tendencje mogą mieć c h a r a k t e r p o s tu la ty w n y i r e a l n y ( r e a l n y n i e w znaczeniu m ożliwy, t y l k o r z e c z y w i s t y ) . Wprowadzenie t a k ie g o r o z r ó ż n i ą n i a j e s t możliwe w o d n i e s i e n i u do k o n k re t n e j d z i a ł a l n o ­ ś c i . P o s tu la ty w n e te n d e n c je rozwoju s z k o ln ic t w a d o ty czą zasobów wiedzy i w ysiłkó w osób zajm ujących s i ę naukowo oraz. w p r a k ty c e różnorodnymi aspektami s z k o ln ic t w a zawodowego. Wskazują na to po­ żądane k i e r u n k i jeg o rozw oju, zw eryfik ow ane na skutek d z i a ł a n i a w i e l u czynników i warunków naszego k r a j u , a także tendencjam i za ­ g ran icz nym i .

Z k o l e i r e a l n e te n d e n c je są t ró je t a p o w e . W o d n i e s i e n i u do dzia­ ł a l n o ś c i państwa w d z i e d z i n i e o ś w i a t y , a w tym przypadku s z k o l n i ­ ctwa zawodowego, p ie rw s z y etap j e s t d e k la r a ty w n y . Różne podmioty p r z e d s t a w i a j ą p r o p o z y c je rozw iązań, n i e j a k o j e " d e k l a r u j ą " . Są to programy p a r t i i p o l i t y c z n y c h , rządu, m in is t e r & tw i i n s t y t u c j i o f i ­ c j a l n y c h . Drugi e tap - ustawodawczy - związany j e s t z u ję c ie m owych

d e k l a r a c j i w mniejszym lub większym s to p n iu zm ienionych, m niej lub b a r d z i e j zgodnie z s u g e s tia m i s p o łe c z e ń s tw a , w p r z e p is y prawne przez parlam ent ( S e j m ) , r z ą d , M i n i s t e r s t w o O ś w ia ty . T r z e c i e tap - wyko­ nawczy - to r e a l i z a c j a etapu d ru g ie g o , w sposób c z ę s to r ó ż n ią c y s i ę zn a czn ie od u s t a l e ń zaw artych w p r z e p is a c h prawnych.

N a j b a r d z i e j korzystnym stanem j e s t t a k i , gdy można p o s ta w ić znak równości między owymi te n d e n c ja m i, co j e s t zgodne z zasadami u s t r o j u s o c j a l i s t y c z n e g o . Na ogół jednak w y stę p u je zgodność między generalnym i z a ło ż e n ia m i, r o z b i e ż n o ś c i rodzą s i ę na e t a p i e ko nk re­ t y z a c j i , na e t a p i e r o z w i n i ę c i a o k re ś lo n y c h m o d e li. N ajw iększe z b l i ­ ż e n ie i s t n i e j e między etapami t e n d e n c j i r e a l n y c h oraz do pewnego s to p n ia między tendencjam i p ostulatyw nym i i d e k la ra ty w n y m i. S y t u a ­ c j a , gdy ten d e n c je p o s tu la ty w n e są c a ł k o w i c i e : u r z e c z y w i s t n i o n e , j e s t t e o r e t y c z n ą , modelową, a a n a l i z a poszczególnych typów tenden­ c j i powinna u d z i e l i ć o d p o w ied zi, j a k i e są r e l a c j e między n im i.

D y s k u s je , j a k i e t o c z y ł y s i ę nad modelami k s z t a ł c e n i a zawodowego w P o l s c e w l a t a c h c z t e r d z i e s t y c h b y ł y bardzo b u r z l i w e . Ś c i e r a ł o się

O/

w i e l e k o n c e p c j i . D o t y c z y ł y one n i e t y l k o e t r u k t u r y , a l e również i t r e ś c i . Także w l a t a c h p ó ź n i e js z y c h w y b i t n i s p e c j a l i ś c i z a b i e r a ­ l i g ło s w s p ra w ie k s z t a ł c e n i a i s z k o ln ic t w a zawodowego. W i e le spraw w c ią g u tyc h k i l k u d z i e s i ę c i u l a t powtarza s i ę , a ż y c i e c z ę s to j e mo­ d y f i k u j e .

Problemy w y s tę p u ją c e w toku t y c h d y s k u s j i można p o d z i e l i ć na k i l k a grup: czas rozp o czyn a n ia n a u k i, j e d n o l i t y poziom k s z t a ł c e n i a w s k a l i k r a j u , k s z t a ł c e n i e ś r e d n ie - ogdrlne czy zawodowe, k s z t a ł ­ c e n i e zawodowe w s z k o le czy w p r z e d s i ę b i o r s t w i e , wąski c/y s z e r o k i p r o f i l w nauczaniu zawodu, czas k s z t a ł c e n i a , k s z t a ł c e n i e ustawicz­ ne i r ó w n o le g łe . W s z y s t k ie te problemy ł ą c z y wspólna koncepcja, k t ó r ą można o k r e ś l i ć mianem c z ło w ie k a p r z y s z ł o ś c i , lub k s z t a łc e n i e m d l a p r z y s z ł o ś c i .

Rozwój n a u k i , s z c z e g ó l n i e w o s t a t n i c h c z a s a c h , bardzo c z ę s to z m ie n ia ł punkty w id z e n ia na gospodarkę i na c z ł o w i e k a , zw łasz cza we wzajemnych p o w ią z a n ia c h . Często trudno j e s t u s t a l i ć p ie rw s z eń stw o : co j e s t zmienną za le ż n ą a co n i e z a l e ż n ą . T e o r e t y c z n i e r o z p a t r u j ą c wydaje s i ę , że podmiotem j e s t c z ł o w i e k , że gospodaęka powinna być

_________— í

jemu podporządkowana. W p r a k t y c e - ze względu na szczegółowy po­ d z i a ł p r a c y - ta f u n k c ja gospodarki z o s t a ł a g d z ieś zagubiona. Czę­ s t o używa s i ę o k r e ś le ń " p o t rz e b y g o s p o d a r k i" , również w stosunku do kadr ro b o t n i c z y c h i t e c h n i c z n y c h , ja k o s w o is ty c h "produktów" systemu k s z t a ł c e n i a zawodowego. W tym znaczeniu gospodarka narodo­ wa d e te r m in u je system o ś w i a t y . Model c z ło w ie k a p r z y s z ł o ś c i j e s t podporządkowany gospodarce i k u l t u r z e narodowej. Często odbywa s i ę to kosztem p otrzeb c z ło w ie k a . N ie u w z g lę d n ia n ie p o trze b i p r e d y s ­ p o z y c j i c z ło w ie k a w stosunkach ekonomicznych i s p o łe c z n y c h może z a ­ g r o z i ć p ozytyw nej r e a l i z a c j i zadań gospodarczych. D la te g o w i e l u na­ ukowców i praktyków z różnych d z i e d z in nauki i t e c h n i k i zwraca u-wagę na wzajemne z a l e ż n o ś c i i p r z e s t r z e g a przed odhumanizowaniem

2 7

k s z t a ł c e n i a zawodowego

Punktem w y j ś c i a do rozważań nad tendencjam i p o stu la ty w n y m i są p o trze b y gospodarki narodow ej. P o trz e b y te wyznacza p o l i t y k a spo­ łeczno-gospodarcza na b l i ż s z e i d a ls z e l a t a w p o s t a c i planów gospo­ d a rc z y c h . Zapotrzebowanie na o k re ś lo n e kadry u j ę t e j e s t w p o s t a c i

28

b ila n s ó w zasobów lu d z k i c h , podstawowego in stru m en tu p o l i t y k i z a ­ t r u d n i e n i a i k s z t a ł c e n i a zawodowego. Stą d w y n ik a ją zadania s ta w ia n e przed s zko ln ictw em zawodowym. I s t n i e j e pewna tru d no ść w przypadku pogodzenia planow ania gospodarczego i p lanow ania p rzyg otow an ia kadr

29 w y k w a lifik o w a n y c h , ze względu na różne p r z e d z i a ł y czasowe . W s z k o l n i c t w i e p r z e k r a c z a j ą one 5 l a t , a w gospodarce dochodzą do t e j g r a n i c y . Nie zawsze j e s t to wszakże d o s trz e g a n e , co c z ę s to r o ­ d zi d e c y z je bardzo s z k o d liw e d la p o l s k i e j gospodarki i systemu o- ś w i a t y . To samo d otyczy dTugiego etapu t e n d e n c j i r e a l n y c h - u s t a ­

27

B. S u c h o d o l s k i , Wychowanie d la p r z y s z ł o ś c i , PWN, Warszawa 1968, s . 325-334; t e n ż e , O św iata i c z ło w ie k p r z y ­

s z ł o ś c i , KiW, Warszawa 1974, s . 395 i n. S u c h o d o lsk i c h a r a k t e r y z u ­ j ą c r o l ę nauki d la procesu p r o d u k c j i , d l a k s z t a ł c e n i a kadr wykwa­ l i f i k o w a n y c h , zwraca uwagę na z j a w i s k a , k t ó r e t rz e b a bę d zie uwzglę­ d n ia ć w p r z y s z ł o ś c i . "Te z ja w is k a dadzą s i ę s c h a ra k te ry z o w a ć w n a ­ s t ę p u j ą c y sposób: im w i ę c e j l u d z i ma możność podejmowania p rac y k w a l i f i k o w a n e j , im b a r d z i e j lik w id u je m y p rac ę n i e k w a l i f i k o w a n ą , w tym większym s to p n iu musimy l i c z y ć w p rac y na zam iłow ania i z d o l ­ n o ś c i l u d z i " . Ibidem , s . 397 i n. P o r . tak że O k o ń , o p . * c i t . , s . 231-232.

28 _{Mała e n c y k lo p e d ia ekonomiczna, PWE, Warszawa 1974, s . 74.}

wodawstwa. Wprowadzane zmiany w p r z e p is a c h prawnych - czy to c z ą ­ stkowe, czy też g e n e ra ln e - muszą być poprzedzone p ełną i głęboką d y s k u s ją w s z e r o k ic h kręgach s p e c j a l i s t ó w , na podstaw ie a n a l i z i r z e c z y w is t y c h m a te ria łó w s t a t y s t y c z n y c h , i d o p iero na t e j p odstaw ie można p r z e j ś ć do p rac ustawodawczych. Ponadto - co bardzo mocno p o d k r e ś l a ł 3. Szcz ep a ń sk i w o d n i e s i e n i u do szk ó ł wyższych30 - n ie przeprowadzono w P o l s c e żadnej reformy o ś w ia t y do końca, w związku z czym n ie można b y ło s i ę przekonać o s ł u s z n o ś c i p r z y j ę t y c h wcześ­ n i e j rozw iązań, a wprowadzane reformy (nowe) na ogół b y ł y r o z p r a ­ cowane p ow ierzch ow n ie 31.

Nie zawsze b ie ż ą c e p otrze b y gospodarki narodowej b y ł y o b i e k t y ­ wnymi p rze słan kam i d la wprowadzania doraźnych rozw iąz ań. Często brakowało k o n s e k w e n c ji, by wprowadzając coś nowego, n i e okazywało s i ę to bezużyteczne w bardzo k rótkim c z a s i e . Eksperymenty na żywym o rg a n iz m ie , jakim j e s t gospodarka, są cz asochłonne i d r o g i e , a ponadto w dobie s z y b k ic h przemian naukowo-technicznych prawdopodo­ b n ie t rz e b a by c i ą g l e eksperymentować, bo każde o d k r y c i e , każdy postęp n i e w ą t p l i w i e wpływałby na zmiany w gospodarce, na kadry w n i e j p r a c u j ą c e , a tym samym na system s z k o l n i c t w a zawodowego.

Podstawową zasadą, k t ó r a n i e z o s t a ł a wprowadzona w P o l s c e , j e s t p o l i t e c h n i z a c j a s z k o ły o g ó l n o k s z t a ł c ą c e j podstawowej i ś r e d ­ n i e j 32. Wczesne p rzyg otow an ie m łodzieży do p r a c y , z a z n a jo m ie n ie

30 P o r . J . S z c z e p a ń s k i , R e f l e k s j e nad o ś w i a t ą , PIW, Warszawa 1973. P r z e d sta w io n e z a r z u ty reformom i zmianom w s z k o l n i ­ c t w i e wyższym, poza s p e c y fic z n y m i odm iennościam i, c a ł k o w i c i e są s łu s z n e d la systemu s z k o ln ic t w a s z c z e b l i n iż s z y c h . Można dodać, że i s t n i e j e p ra w id ło w o ść , iż zmiany te z b i e g a j ą s i ę z ważnymi wydarze­ niami s p o łe c z n o - p o lit y c z n y m i w naszym k r a j u . J e s t to z ja w is k o n ie p o k o ją c e , św iadczące o braku c i ą g ł o ś c i p o l i t y k i k s z t a ł c e n i a z a ­ wodowego ( i n i e t y l k o ) . N a le ż a ło b y p od jąć d z i a ł a n i a w c e l u odper- s o n a l iz o w a n ia tych p o l i t y k i ic h " u s p o ł e c z n i e n i e " .

Przykładem kompleksowego i bardzo gruntownego przyg otow an ia reformy oś w ia to w e j b y ł Raport o s t a n i e o ś w i a t y . . . .

32

Dysku sje na temat wprowadzenia k s z t a ł c e n i a p o l i t e c h n i c z n e g o w P o l s c e t o c z y ł y s i ę w l a t a c h p i ę ć d z i e s i ą t y c h . Trzeba z a z n a c z y ć , że zadaniem k s z t a ł c e n i a p o l i t e c h n i c z n e g o j e s t p o d n i e s i e n i e k u l t u r y i świadomości t e c h n i c z n e j s p o łe c z e ń s tw a , a n i e przygotowywanie do wy­ konywania zawodu. P o r . T. N o w a c k i , P r a c a i wychowanie, IW CRZZ, Warszawa 1980, s . 296; t e n ż e , Prolegomena . . . , s . 26 i 28; M. P ę c h e r s k i , System oświatowy w P o l s c e lud ow ej na t l e porównawczym, Z a k ł . Nar. im. O s s o l i ń s k i c h , Wyd. PAN, Wrocław 1981, s . 114-115.

s i ę z t e c h n i k ą , maszynami, u rz ą d z e n ia m i, t e c h n o lo g ia m i w ytw arza­ nia.,. w końcu z przedmiotami przyrodoznawczymi sta n ow ią p o d n i e s i e n i e poziomu p e r c e p c j i wiedzy zawodowej w s z k o le ponadpodstawowej. Po­ winno to wpłynąć na zmiany k s z t a ł c e n i a zawodowego, na jego nowoczes­ ność. Problem , k t ó r y mógłby z o s ta ć w ten sposób r o zw iąz a n y , to wy­ bór zawodu. Gdy brak j e s t wiadomości na temat zawodów, p rzebiegu p rac y w toku ic h wykonywaniá, to ła tw o o pomyłkę, to c z ę s to podej­ muje s i ę d e c y z je o zm ianie zawodu, p rac y i t p .

Z zagadnieniem p o l i t e c h n i z a c j i w iąże s i ę ś c i ś l e sprawa wzajem­ nych r e l a c j i : k s z t a ł c e n i e ogólne i zawodowe33. C zło w iek p r z y s z ł o ­ ś c i n ie może być t y l k o robotem, zw łaszcza że tego wymagają zmiany w sposobach w y tw a rz a n ia . D la te g o problem wiedzy j e s t bardzo i s t o t ­ ny. Ja k a ma być ta w ie d za ? Ogólna czy zawodowa? Dośw iadczenia za­ g r a n ic z n e dowodzą, że p r z e d s i ę b i o r s t w a w o l a ł y z a t r u d n i a ć absolw en­ tów szkół o g ó ln o k s z t a łc ą c y c h i ic h p r z y u c z a ć , n iż przyjmować g o to ­ wych pracowników na dane s ta n o w is k o , w y k s z ta łc o n y c h w s z k o le zawo­ dowej. Powodem b y ła mała m obilność absolwentów szkół zawodowych na zmiany w t e c h n i c e , , a także mniej twórcza postawa wobec problemów zawodowych. Z r o d z i ł o to p o s t u l a t i n t e g r a c j i k s z t a ł c e n i a zawodowego z ogólnym. Obserwuje s i ę w w ie l u k r a j a c h w y s i ł k i w tym k ie r u n k u . K s z t a ł c e n i e ogólne z e s p a la s i ę z zawodowym, k t ó r e z a w ie ra coraz w i ę c e j t r e ś c i og ólnych.

W związku z tym pow stał problem k s z t a ł c e n i a wąsko- czy też s z e r o k o p r o filo w e g o 34. K s z t a ł c e n i e w ą s k o p ro fiło w e j e s t wąską spe­

33 P o r . P o l i t y k a k s z t a ł c e n i a . . . , s . 118; N o w a c k i , P r a ­ c a . . . , s . 322; C. K u p i s i e w i c z , S z k o ln i c t w o w p r o c e s i e przebudowy. K i e r u n k i reform oświatowych w k r a j a c h u przem ysłow io­ nych 19Д5-1980, W SiP, Warszawa 1982, s . 96-97, 101; O k o ń , op. c i t . , s . 230-233; N. P. I w a n o w , R e w o lucja n au kow o-technicz­ na ,a z a g a d n ie n ia k s z t a ł c e n i a kadr w r o z w i n i ę t y c h k r a j a c h k a p i t a l i ­ s t y c z n y c h , W SiP, Warszawa 1974, s. 90-91; А. А. В u ł g а к o w, Rozwój s z k o l n i c t w a zawodowego w ZSRR w l a t a c h 1976-1980, W SiP, Warszawa 1980, s . 17.

34 K o n ie c z n o ś c i wprowadzania k s z t a ł c e n i a s z e ro k o p ro filo w e g o już ob ecn ie n i k t n i e n e g u je . Wpływa na to sze re g p rz y c z y n . Jedną z n a j i s t o t n i e j s z y c h j e s t t o , że wykonanie p r a c y ob e cn ie o p i e r a ć s i ę coraz c z ę ś c i e j musi na w ied zy, na nauce. " A l e s t w i e r d z a j ą c , że pra­ ca lu d z i o p i e r a sxę na nauce, mówimy j e d n o c z e ś n i e , że o p i e r a s i ę ona na ele m e n c ie s z c z e g ó ln i e n i e s t a ł y m , na elem enc ie o n i e b y w a ł e j dynamice ro z w o jo w e j". S u c h o d o i s k i , O ś w i a t a . . , , s . 395- -396. Z tego względu w ąskie p rzyg otow an ie do zawodu p od leg a ło b y bardzo s z y b k i e j d e z a k t u a l i z a c j i . Przykładem może s łu ż y ć p r z y j ę c i e

c j a l i z a c j ą . Ten tyf> m iał zastosow anie przede wszystkim w tyc h c z a ­ s a ch, gdy zmiany w t e c h n i c e n astęp o w ały tak wolno, że n ie dewaluo­ wała s i ę wiedza nabyta w s z k o le lub w p r o c e s i e t e r m i n a t o r s t w a , wte­ dy, gdy zmiany b y ł y t a k i e wolne, że dostosowywanie s i ę do n ic h n ie p r z e k r a c z a ł o m oż liw ości prac ow nik a. Sw oisteg o rod za ju d a le k o posu­ n i ę t ą s p e c j a l i z a c j ą c h a r a k t e r y z u j e s i ę p raca przy taśm ie p r o d u k c y j ­ n e j . O becnie, gdy uwzględni s i ę p r z e c i ę t n i e 4 0 - l e t n i okres p racy pracowników w p rzem yśle i n ałoży go na s i a t k ę zmian dokonujących s i ę pod wpływem r e w o l u c j i n au ko w o -te ch n iczn e j, oczywistym s t a n i e s ię , że k s z t a ł c e n i e w ą s k o p r o fiło w e , zw łaszcza ze względu na o b i e ­ ktywne prawa ekonomiczne, n ie może być podstawą p rzygotow ania kadr w y k w a lifik o w a n y c h . O la teg o upowszechnia s i ę wszędzie k s z t a ł c e n i e s z e r o k o p r o f i l o w e , łą c z ą c e k i l k a zawodów. Prognozy z a k ła d a ją wręcz i s t n i e n i e t y l k o k i l k u zawodów s z k o le n io w y c h 3i>. P r z y jm u ją c p ogląd, że p rac a o p i e r a s i ę na nauce, a w ięc ele m e n c ie bardzo zm ieniającym s i ę , s z c z e g ó ln i e ważne j e s t z n a l e z i e n i e t a k i c h rozw iąz a ń , • k t ó r e u m o ż liw ia ją n i e w i e l k i o zmiany w zawodach s z k o le n io w y c h .

J e d n o c z e ś n ie taka koncep cja w arunkuje następny problem. K s z t a ł ­ c e n i e s z e r o k o p r o filo w e wymaga c i ą g ł e g o d o k s z t a ł c a n i a i d o s k o n a le ­ n i a . Powinno ono być organizowane w ramach k s z t a ł c e n i a u s t a w ic z n e ­ go36, o k re ś la n e g o i n a c z e j permanentnym lub c ią g ły m . Ponieważ j e s t to k o n ie c z n o ś ć ,, n ie może być n ie d o s tr z e g a n e i trz e b a j e z o r g a n iz o ­ wać w ramach systemu s z k o ln ic t w a i k s z t a ł c e n i a zawodowego. W tym z a k r e s i e proponuje s i ę w i e l e rozw iąz a ń, choć n a jw ię k s z e uznanie z n a l a z ł system s z c z eb lo w y 57. P ie rw s z y s z c z e b e l to s z e r o k o p r o f ilo w y

w o k r e s i e planu 6- l e t n i e g o (1949-1955) k o n c e p c j i k s z t a ł c e n i a wąsko- s p e c j a l i s t y c z n e g o , co w d r u g i e j p o ło w ie l a t p i ę ć d z i e s i ą t y c h o d b iło s i ę n isk im poziomem kadr r o b o t n i c z y c h . P o t . P o l i t y k a k s z t a ł c e ­ n i a . . . - , s. 48; Z a ry s p e d a g o g i k i... t . I , s . 356-357.

^ " I s t n i e j ą p r z y p u s z c z e n i a , że k i e d y ś , w wyniku z a s t ą p i e n i a p rac y f i z y c z n e j przez autom aty, p rzyg otow a n ie zawodowe n a b i e r z e tak s z e ro k ie g o i te o re t y c z n e g o c h a r a k t e r u , że w y s t a r c z y t y l k o 5-10 r o ­ b o t n ic z y c h zawodów s z k o le n io w y c h . S z k o ła zawodowa upodobni s i ę c a ł ­ k o w ic ie do s z k o ły o g ó l n o k s z t a ł c ą c e j " . P o l i t y k a k s z t a ł c e n i a . . . , s . 89. 56 P o r . m. i n . K u p i s i e w i c z , op. c i t . , s . 125-143; O k o ń op. c i t . , s . 301-318; S u c h o d o l s k i , O św ia­ t a . . . , s . 251-268. 57 P o r . m. i n . K s z t a ł c e n i e zawodowe r o b o tn ik ó w , r e d . M. N. S k a t к i n, PWN, Warszawa 1972; I w a n o w , op. c i t . , s . 70- -71; (system stopniowego k s z t a ł c e n i a zawodowego w z a k ła d a c h b.

Krup-zawód s z k o le n io w y , p o z o s t a ł e s z c z e b le mają być o siąg ane w c z a s i e wykonywania p r a c y . Co do szczegółowych rozwiązań brak j e s t je d n o ­ z n a c z n o ś c i, czy p ie rw s z y s zc z eb e l ma p r z e j ą ć na s i e b i e p r z e d s i ę ­ b io r s t w o , czy s z k o ła k u r a t o r y j n a , czy też s z k o ła p r z y z a k ła d o w i.

Problem k s z t a ł c e n i a w s z k o le czy w p r z e d s i ę b i o r s t w i e j e s t ko­ lejnym problemem, k t ó r y wymaga r o z p a t r z e n i a , - f r c r y w i s t a j e s t ko-* n ie c z n o ś ć dużego u d z i a ł u p r z e d s i ę b i o r s t w w p r o c e s i e p rzygotow ania kadr d l a gospodarki narodow ej, a l e powątpiewa s i ę je d n a k , czy ten

7 0 u d z i a ł musi c z ę s to wyrażać s i ę w p o s ia d a n iu w łe s n e j s z k o ły .

Problemami, k t ó r e o d d z i a ł u j ą na t e n d e n c je p o s t u l a t y w n e , są t a k ­ że: czas k s z t a ł c e n i a i wiek rozp o czyn a n ia nauki w s z k o l e . Są one ze sobą związane ideą optymalnego p rzyg otow an ia m łodzieży do p rac y zawodowej. I s t n i e j ą systemy k s z t a ł c e n i a , w k t ó r y c h n au cza n ie r o z ­ poczyna s i ę w wieku 6 l a t , i t y c h j e s t w ię k s z o ść . W P o l s c e ten wiek p r z e s u n i ę t o na l a t 7. Obejmując c a ł ą p o p u la c ję d z i e c i odpowiednio zreformowanym systemem przedszkolnym, można o b n iż yć tę g r a n i c ę . Ponadto wczesne p rzyg otow a n ie p oz w oli na wprowadzenie nowoczesnych t r e ś c i i metod w nauczaniu w całym s y s t e m ie szkolnym. Czas k s z t a ł ­ c e n ia j e s t u z a le ż n io n y od metod i t r e ś c i . Im e f e k t y w n i e j s z e s t o ­ s u je s i ę metody n au c za n ia w y k o r z y s t u ją c e najnowsze o s i ą g n i ę c i a na­ u k i , tym l e p i e j p rzysw ajane są t r e ś c i , tym l e p i e j przygotow ani są do p rac y zawodowej lub do d a l s z e j nauki a b so lw e n ci s z k ó ł s z c z e b la podstawowego.

p a ) ; M. G o d l e w s k i , K s z t a ł c e n i e i d o s k o n a le n ie zawodowe w k r a j a c h s o c j a l i s t y c z n y c h , W SiP, Warszawa 1975, s . 184-194; R. P a- c h o c i ń s k i , K s z t a ł c e n i e i d o k s z t a ł c a n i e robotników z do­ świadczeń różnych k r a jó w , IW CRZZ, Warszawa 1972, s . 12-13; K. J a c h n a , D o sk o n a len ie zawodowe p r a c u j ą c y c h w nowym s ys te m ie k s z t a ł c e n i a z&wodowego, [w :] Szk o ła - z a w ó d - p ra c a , O g ó ln o p o ls k ie S e ­ minarium P e d a g o g ik i P r a c y , Nowy Sącz 1978, Wyd. Akcyd. Warszawa 1979, s . 66-80.

38

K a c z o r p i s z e : "Nieodłącznym elementem k s z t a ł c e n i a w y k w a lifik o w a n y c h robotników j e s t s t w a r z a n i e odpowiednich warunków do odbywania z a j ę ć p r a k ty c z n y c h na t e r e n i e zakładów p r a c y . [•••] O r g a n i z a c y j n i e n a j ł a t w i e j rozwiązywać te z a g a d n ie n ia w s z k o ła c h czy z e s p o ła c h s z k ó ł zawodowych będących i n t e g r a l n ą c z ę ś c i ą zakładów p r a c y ; w warunkach p o l s k i c h są to s z k o ły p rzyzak ład ow e ; o w i e l e t r u d n i e j w tzw. s z k o ła c h komunalnych czy też w naszych warunkach k u r a t o r y j n y c h , k s z t a ł c ą c y c h d la p o trz e b różnych d z ia łó w gospodarki i k u l t u r y p o d le g a ją c y c h rdżnym r e s o r t o m " . Op. c i t . , s . 105-106. P o r . ta k ż e : P a c h o c i ń s k i , op. c i t . , s . 24; I w a n o w , op. c i t . , s . 78.

Bardzo ważnymi p o s t u la t a m i zgłaszanym i pod adresem s z k o ln ic t w a 39

zawodowego j e s t p rzygotow anie kadry n a u c z y c i e l s k i e j oraz t r e ś c i i metody n a u c z a n ia . W s z k o l n i c t w i e zawodowym sprawa n a u c z y c i e l i j e s t b a r d z i e j skomplikowana n iż w przypadku s z k o ln ic t w a o g ó l n o k s z t a ł c ą ­ cego, bowiem w pierwszym w yróżnia s i ę t r z y grupy n a u c z y c i e l i : (1) przedmiotów o g ó l n o k s z t a ł c ą c y c h , (2) t e o r e t y c z n y c h przedmiotów zawo­ dowych, ( 3 ) p r a k t y c z n e j nauki zawodu40; zaś w drugim - t y l k o g r u ­ pę n a u c z y c i e l i przedmiotów o g ó l n o k s z t a ł c ą c y c h .

S y t u a c j ą pożądaną b y ła b y pozytywna s e l e k c j a do zawodu n auczy­ c i e l s k i e g o , o g r a n i c z a j ą c a do minimum przyjmowanie "n ie u d a c z n ik ó w " ż yciow ych i t y c h , k t ó r z y n i e m i e l i co ze sobą z r o b i ć . P o d k re ś la e i ę , że n i s k i p r e s t i ż i z ł a s y t u a c j a m a t e r i a l n a są czynnikami n ie s p r z y j a j ą c y m i poprawie j a k o ś c i kadr n a u c z y c i e l s k i c h 4 1 , przy je d n o ­ czesnym n a ł o ż e n iu na n i e przez sp ołeczeń stw o i władze dużej

odpo-i. л

w i e d z i a l n o ś c i za w y n ik i k s z t a ł c e n i a . Wysoka ja k o ś ć kadr powinna u m o żliw ić wprowadzanie nowoczesnych t r e ś c i i metod n au czan ia,» c i ą ­ g łego podnoszenia jego poziomu i różnych usp raw nień. Metody ś r e d ­ n io w ie c z n e przy nowoczesnej gospodarce - co j e s t w ł a ś c i w i e t r u i z ­ mem - n i e zap ew n iają n a l e ż y te g o poziomu k s z t a ł c e n i a 4 5 .

P r z e d sta w io n e te n d e n c je w y ra ż a ją t r o s k ę o p r z y s z ł o ś ć p o l s k i e j gospodarki i k u l t u r y , o pomyślny rozwój s p o łe c z e ń s tw a . N ie k tó r z y a u to r z y zw ra c a ją uwagę na je s z c z e jedno n ie p o k o ją c e z j a w i s k o , które ma z a s a d n ic z e zn a cze n ie d la k s z t a ł c e n i a wysoko k w a li fik o w a n y c h k a d r. J e s t nim bardzo n i s k i poziom r e k r u t a c j i do szkó ł zawodowych

39 P o r . J . S z c z e p a ń s k i , Rzecz o n a u c z y c i e l a c h w wychowującym s p o łe c z e ń s t w ie s o c j a l i s t y c z n y m , PIW, Warszawa 1975; O k o ń , op. c i t . , s . 275-300; K u p i s i e w i c z , op. c i t . , s . 144-165;, T. J . W i 1 о с h, System s z k o ln y , wyd. I I , PWN, Warszawa 1977, s . 191. S u c h o d o l s k i tak p i s z e : "Poziom i ja k o ś ć w y k s z t a ł c e n i a n a u c z y c i e l i j e s t zasadniczym cz yn nik iem p o s t ę ­ pu o ś w ia t y i j e j r o l i w społeczno-gospodarczym i k u lt u r a ln y m rozwo­ ju P R L " . O ś w i a t a . . . , s . 137. 4 0P ę c h e r s k i , op. . c i t . , s . 306. 41 S z c z e p a ń s k i , R e f l e k s j e . . . , s. i9 1 . 42 S z c z e p a ń s k i , R z e c z . . . , s. 28. 43 C. K u p i s i e w i с z , Reformy s z k o ln e w ś w i e c i e , [w :] Model w yk ształcon eg o P o l a k a , M a t e r i a ł y s e s j i naukowej, r e d . B. S u c h o d o l s k i . PAN, Kom itet Badań i Prognoz " P o l s k a 2000", Z a k ł . Nar. O s s o l i ń s k i c h , Wyd. PAN, Wrocław 1980, s . 441.

s z c z e b la za sa d nicze g o, a s z c z e g ó ln i e szk ó ł p rzyza k ła d ow ych 44. Z za­ s a d n ic z y c h szk ó ł zawodowych wywodzi s i q podstawowa część k l a s y r o ­ b o t n i c z e j . J e s t w ię c paradoksem, że w p a ństw ie k l a s y r o b o t n i c z e j n ie odtwarza s i ę ona ze swego n a jle p s z e g o pod względem jakościowym m a t e r i a ł u lu d z k ie g o , tak ja kb y wstyd b y ło być r o b o tn ik ie m . Nie

t y l k o system r e k r u t a c j i tego dowodzi, a l e również m oż liw ości a- 45

wansu w p rac y . Odczuwalnym bowiem awansem j e s t u z y sk a n ie pełnego ś re d n ie g o w y k s z t a ł c e n i a , co z k o l e i wyklucza pracę na stanow isku rob otniczym . J e s t to problem n ie t y l k o sp ołeczn y a l e i ekonomiczny.

Tendencje r e a l n e w cale n i e muszę o d z w i e r c i e d l a ć r z e c z y w is t y c h m o ż liw o ści państwa w z a k r e s i e s z k o l n i c t w a zawodowego. Często s t o s o ­ wano p ó ł ś r o d k i , s p y c h a ją c s z k o ln ic t w o zawodowe na boczny t o r , a

tym samym z a p e w n ia ją c pierw szeństw o s z k o ln ic tw u ogólnokształcącemu.

Tak wysoką rangą s z k o ln ic t w a o g ó ln o k s z ta łc ą c e g o utrzymano przedwo­ jen ne t r a d y c j e , a wskazując n i e j a k o , ze j e s t to n ad al podstawowy k ie ru n e k awansu społecznego i zdobywania w y k s z t a ł c e n i a wyższego. J e s t to w pewnym s to p n iu o d z w i e r c i e d l e n i e skutków t e n d e n c j i przeciw­ s t a w i a n i a w y k s z t a ł c e n i a ogólnego i zawodowego.

Dokonując g e n e r a l n e j oceny t e n d e n c j i r e a l n y c h , n a le ż y s t w ie r -

' 46

d z i ć , że podstawowe a k ty prawne przede wszystkim uporządkowały system s z k o ln ic tw a zawodowego i o ś w i a t y , umasawiając j e i tworząc obecną s t r u k t u r ę o r g a n i z a c y j n ą . Przemiany w stosunku do reformy o ś w ia t y z 1932 r . b y ł y bardzo postępowe, l e c z w r e z u l t a c i e wprowa­ dzono w ż y c i e n ie c o zmodyfikowane p o s t u l a t y zgłoszone na s e jm ie na­ u c z y c i e l s k i m w 1919 r . Gdy uwzględni s i ę r ó ż n ic ę w poziomie gospo­ darczym k r a j u w owym c z a s i e i o b e c n ie , a także współczesne p

otrze-44

"W s z k o l n i c t w i e zawodowym n ie p o k o ją c y j e s t zbyt d ł u g i okres k s z t a ł c e n i a d ając eg o wiadomości zawodowe na poziomie p r z e c i ę t n y c h k w a l i f i k a c j i , przypadkowy dobór uczniów, w w i e l u wypadkach n i s k i poziom k w a l i f i k a c j i absolwentów, wysoka stopa odpadu i odsiewu i wysoki odsetek absolwentów n i e p r a c u j ą c y c h w wyuozonym z a w o d zie ". S z c z e p a ń s k i , R e f l e k s j e . . . , s . 27. Zaś N o w a c k i s t w i e r d z a : "U c z n io w ie z a s a d n i c z e j s z k o ły zawodowej s ta n o w ią odpad w stosunku do uczniów u d a ją c y c h s i ę lice u m u g ó ln o k s z ta łc ą c e g o i do tec h n ik u m ". • P r o l e g o m e n a . . . , s . 29.

45

N iez w yk le a la rm u ją c e są p o s t u l a t y N o w a c k i e g o w tym w z g l ę d z ie . P o r . : P r a c a . . . ; Z t e o r i i k s z t a ł c e n i a . . . .

46 Ustawa z d n ia 15 l i p c a 1961 r . o rozwoju systemu o ś w ia t y i wychowania, Dz. U. nr 32, poz. 160; ustawa z d n ia 2 l i p c a 1958 r . o nauce zawodu, p rz y u c z a n iu do o k r e ś l o n e j p rac y i warunkach z a t r u ­ d n i a n i a m łodocianych w zak ład ach p rac y oraz o wstępnym staż u p r a ­ c y . Oz. U. nr 45, poz. 226.

by w y n ik a ją c e z postępu naukowo-technicznego, n a le ż y s t w i e r d z i ć , że j e s t to n i e w i e l e .

Także o c e n i a j ą c s z k o ln ic t w o podstawowe, k t ó r e j e s t podbudową 'd la s z k o ln ic tw a zawodowego, trz eb a s t w i e r d z i ć , że choć j e u je d n o ­

l i c o n o w całym k r a j u , to p o z o s t a ł y d y s p r o p o r c je u t r u d n i a j ą c e m o ż l i ­ wości d alszego k s z t a ł c e n i a s i ę . Z b io r c z e s z k o ły gminne, k t ó r e we­ dług d e k l a r a c j i m ia ły być zasadniczym momentem d l a s z k o ln ic tw a podstawowego, swojego zadania n i e s p e ł n i ł y . W dalszym c ią g u s z k o l ­ n ic tw o w i e j s k i e j e s t opóźnione w stosunku do m i e js k i e g o , a przede wszystkim w i e l k o m i e j s k i e g o . J e s t to p r z y k ła d r o z b i e ż n o ś c i między etapem deklaratywnym a wykonawczym.

Nie można jednak o c e n i ć t e n d e n c j i r e a ln y c h t y l k o k r y t y c z n i e . Pewne pozytywne cechy też można d o s t r z e c . C e n tr a ln e o ś ro d k i decy- d e n c k ie , z n a ją c programy rozwoju g o s p o d a rk i, mają w s z e l k i e dane, by wpływać na system k s z t a ł c e n i a zawodowego pod kątem p rzygotow a­ n ia kadr d la nowych d z i e d z in ż y c i a gospodarczego, d o p ie ro s i ę wy­ k l u w a ją c y c h . Pod tym względem partstwo ma pewną przewagę nad t e o r e ­ tykami k s z t a ł c e n i a zawodowego.

Sz e rs z e p o t r a k to w a n ie t e n d e n c j i p o s tu la ty w n y c h wynika z f a k t u , że n io s ą one o k re ś lo n y ładunek i n s p i r a c j i , i n f o r m a c j i , że wskazują na k i e r u n k i reform i przemian w s ys te m ie s z k o l n i c t w a zawodowego. Tendencje te o c z y w i ś c i e d e z a k t u a l i z u j ą s i ę , gdy zostaną wprowadzone w ż y c i e , gdy stan ą s i ę tendencjam i r e a ln y m i. Tendencje r e a l n e są i s t o t n e przede wszystkim na e t a p i e ustawodawczym i wykonawczym. Eta p ustawodawczy w tym z a k r e s i e n i e z m i e n i ł s i ę p raw ie z u p e łn ie od ć w i e r ć w i e c z a , zaś wykonawczy j e s t z a le ż n y od J a k o ś c i k a d r , k t ó r e go r e a l i z u j ą .

3. S z k o ln i c tw o p rzyzakładow e ja k o forma k s z t a ł c e n i a z awodowego w P o l s c e

W początk ach k a p i t a l i z m u do zawodu przygotowywano na zasadach t e r m i n a t o r s t w a , a l e n i e cechowego,- l e c z ju ż udoskonalonego, p r z e ­ mysłowego. S z k o ły p rzyzak ład ow e , o różnych nazwach ( f a b r y c z n e , przemysłowe, zakładow e) z a c z ę ł y powstawać pod wpływem w z r a s ta ją c e g o postępu naukowo-technicznego, n a rz u c a ją c e g o n i e j a k o z a t r u d n i a n i e coraz le p s z y c h ro b o tn ikó w , coraz w i ę c e j i l e p i e j w y k s z ta łc o n y c h k a d r. Preferow a n e przez systemy s z k o ln e s z k o ln ic t w o o g ó l n o k s z t a ł c ą ­