Niektóre problemy bilingwizmu (na przykładzie gwar włodawskich)

A C T A O N I V E R S I T A T I 'S L O D 2 I E N S I P FOLIA LINGtflSTICA t?, 1986

Felika Ciy&eveki

NI E K T Ó R E PROBLEMY BILINGWIZMU ( N A P R Z YKŁADZIE G W A R W Ł O D A W S K I C H )

C e l e m a r t y k u ł u jest ukazanie n i e k t ó r y c h zjawisk językowych po w s t a ł y c h na b i l i n g w i s t y c z n y m (polsko-ukralrtskim) obszarze gwar w ł o d a w s k l c h 1 .

2

J a k w y n i k a z b a dań h i s t o r y c z n y c h , zieirie na pó ł n o c o d r z e ­ ki W ł o d a w k i z a m i e s z k i w a ł o do XII w. ruskie pl e m i ę Bużan; na p o ­ łudnie ciągnęły się Grody C z erwieńskie, z i s t n i e j ą c y m już w t y m czasie Uhruskiem. S t a n o w i ł y one s a m o d z i e l n ą jednostkę admini­ stracyjną, ale ze w z g l ę d u na swoje peryferyczne położenie były p r z e d m i o t e m zata r g ó w między Rusinami i Polakami. o s t atecznie p o z o s t a ł y przy Rusi H a l i c k o - W ł o d z i m i e r s k i e j , N a obszarze Grodów C z e r w i e ń s k i c h w XII w. Istni a ł o w U h r u s k u b i s k u p s t w o obrz ą d k u

3 4

w s c h o d n i e g o , p r z e n i e s i o n e w XIII w. do Ch e ł m a . O d XIII w. te­ ren ten należał d o d z i elnicy c h e ł m s k o - b e ł s k i e j , k t ó r a do połowy XIV w. k i l k a k r o t n i e w c h o d z i ł a do Litwy bądź Korony. W 1388 r. W ł a d y s ł a w J a g i e ł ł o Ziemię Bełską oddzielił od Rusi i prz e k a z a ł w p o s a g u k s i ę c i u mazowieckiemu. W 1462 r. o b s z a r ten jako cześć w o j e w ó d z t w a b e ł s k i e g o p r zeszedł po d b e z p o ś r e d n i e z w i e r z c h n i c t w o Korony. Także Ziemia C h e ł m s k a w e s z ł a do Korony jako jej inte­ g r a l n a część.

Inaczej p r z e d stawiał się rozwój b a d a n e g o terenu na północ od

Stosunkom językowym byłego powiatu włodawskiego, tj. istniejącego do czerwca 1975 r., poświęciłem monografie. Omówione w niej zostały systemy fci­ ne ty с zno-f ono logiczne gwar ukraińskich i' polskich.

2

W, Ć w i k, J. 8 e d e r, L u b e l s z c z y z n a . Dzieje r o z w o ju t e r y t o r i a l ­ nego, p o d z i a ł ó w a d m i n i s t r a c y j n y c h, ustroju, w ł a d z , Lublin 1977.

3

Tamże,

s.

A. T o k a r c z y k , Trzydzieści wyznań, Warszawa 1971, s. 16.

rzeki Włodawki. O b s z a r ten p o c z ą t k o w o należał do Ziemi Brzeskiej, k t ó r a w 1520 r. w e s z ł a w s k ł a d n o w o u t w o r z o n e g o województwa pod­ lask i e g o 5 . O d 1566 r. teren ten jako część w o j e w ó d z t w a p o l e s ­ k i e g o p o z o s t a ł p o d z w i e r z c h n i c t w e m W i e l k i e g o K s i ę s t w a L i t e w s k i e ­ go.

Ziemie p o ł o ż o n e p o o b u stronach rzeki W ł o d a w k i k o l o n i z o w a n e były p r zez Rusinów, w m n i e j s z y m s t o p n i u przez M a z o w s z a n . o s a d ­ nicy ze w s c h o d u zajmowali przede w s z y s t k i m ziemie w z d ł u ż B u g u

(wskazuje n a to ra. in. duża ilość cerkwi, założo n y c h w XVI i XVII w . ) 7 . P o w s t a ł e w w y n i k u o s a d n i c t w a r u s k i e g o wsi na p ó ł n o c o d rzeki W ł o d a w k i sta n o w i ł y w ł a s n o ś ć znanych rodów litewskich (Radziwiłłów, Sanguszków, K r y ń s k i c h ). N a p o ł u d n i e od tej g r a n i ­ cy b y ł a w ł a s n o ś ć królewska. O r g a n i z a c j ą życia g o s p o d a r c z e g o zaj­ mo w a l i się tutaj w ó j towie, w y w o d z ą c y się z ludności ruskiej . L u d ­ n o ści polskiej b y ł o tutaj niewiele, zn a j d o w a ł a się o n a pr z e d e w s z y s t k i m w takich miastec z k a c h , jak W i sznice, Włodawa.

N a p o ł u d n i o w o - z a c h o d n i c h k r a ń c a c h b a d a n e g o o b s z a r u s y t u a c j ę o s a d n i c z ą kształt o w a ł y , w p r z e c i w i e ń s t w i e do p o z o s t a ł y c h terenów,

zubożałe rody p o l s k i e ( W e r e s z c z y ń s k i c h * Hańskich, Kunickich). S t o s u n k o w o urodzajne ziemie ściągały w te st r o n y w p ó ź n i e j s z y m o- k r e s i e t a k ż e o s a d n i k ó w ruskich. L u d n o ś ć polska, jak się wydaje, m u s i a ł a jednak n a t y m o b s z a r z e przeważać. W XVII i p o c z ą t k a c h

XVIII w. p o s z e r z a ł a o n a swoje p o s i a d ł o ś c i w k i e r u n k u wschodnim. S z c z e g ó l n i e w i d o c z n e to b y ł o w okresie, gdy d o brami ziemskimi za­ rządzali m a g nłci pol s c y (Leszcz y ń s c y , Pirleje, K o n i e c p o l s c y , Z a ­ m o j s c y ) 9 , k t ó r z y ściąg a l i k o l o n i s t ó w z głębi kraju. P o l o n i z a c j ę u ł a t w i a ł o również istnienie takich osad miejskich, jak Horodysz- cze, W i s z n i c e , Sławatycze. S z c z e g ó l n e miejsce w t y m p r o c e s i e p r z y p a d ł o Włodawie, k t ó r a w XVI i XVII w. b y ł a w a ż n y m o ś r o d ­

5 M. B i e r n a c k a , Wsie

drobnoszlacheckie na Mazowszu

Podlasiu,

6 A. J a b ł o n o w 8 к i, Polska X V Iwieku pod wzglçde» geograficzno- -statystycznym, . t. 6, cz. 2 t Podlasie, Warszawa 1909, s. 183, 196.

7 Por. Słownik geograficzny

Królestwa Polskiego

innych krajów

s ło ­

wiańskich, t. 1-15, Warszawa 1890-1902; S, M i c h a 1 s k i,

Włodawa. Mo­

nografia statystyczno-gospodarcza, Lublin 1939.

8 Lustracje województwa ruskiego 1661-1665, c* . 3, Zieeie halicka i chełmska, Wrocław 1976.

k i e m h a n d l o w y m i k u l t u r a l n y m 10. W r e s z c i e d u ż ą rolę w p o l s z c z e n i u się ludności miejsc o w e j o d e g r a ł y kośc i o ł y w Opolu, W i s z n i c a c h , a w e W ł o d a w i e takie i klasztor. H a po ł u d n i o w o - z a c h o d n i e krańce o- m a w i a n e g o te r e n u przybyli w latach 1795-1815 kol o n i ś c i niemieccy. B y l i t o spolszczeni' osadnicy, m i e s z k a j ą c y w c z e ś n i e j na Kujawach i w środkowej P o l s c e 11.

W okresie niewoli omawiany o b s z a r nalegał do zaboru ros y j ­ skiego. Pod k o n i e c XIX i n a p o c z ą t k u XX w. d o s z ł o do w z m o ż e n i a p r z e ś l a d o w a ć religijnych. W 1875 r. w y s z e d ł de k r e t o likwidacji o b r z ą d k u g r e c k o - u n i c k i e g o i administ r a c y j n y m u z n a n i u unit&* za p r a w o s ł a w n y c h 12. W 1866 r. b y ł o tutaj 60,1* prawosławnych, 19,4% katolików, 17,5% Żydów, 3% protestantów. Reakcją na represje jest o p ó r unitów, chodzenie do kościołów, polsz c z e n i e się ludno­ ści ruskiej. W 1905 r. p o o g ł o s z e n i u unii tolerancyjnej 8 tys. (ok. 6%) p r a w o s ł a w n y c h p o w r ó c i ł o d o k o ś c i o ł a grecko-katolickiego. W w y n i k u jednak przewagi ludności praw o s ł a w n e j i ruskiej d o s z ł o

13 d o u t w o r z e n i a w 1912 r. guberni chełmskiej

Ob ecnie na skutek p o w o j e n n y c h p r z e s i e d l e ń p o z o s t a ł a na obs z a ­ rze b y ł e g o pow. w ł o d a w s k i e g o w zasadzie ludność polska, zróżni­ c o w a n a jednak w y z n a n i o w o i językowo. Obok k a t o l i k ó w są tutaj prawosławni ( p r zede w s z y s t k i m w n a j s t a r s z y m p o koleniu). P r z e w a ­ żającą część b a d a n e g o o b s z a r u zamieszkuje ludność dwujęzyczna, w w i e l u w s i a c h gwara p o l s k a w s p ó ł i s t n i e j e z gwarą ukraińską. W z a ­

jemny stosunek tych dwóch g w a r układa się różnie. N a połu d n i e od rzeki W ł o d a w k i są wsie, o d z i e na co dzień mówi się p o ukraińsku, a p o p o l s k u tylko w k o n t a k t a c h z ludźmi г zewnątrz. N a p o ł u d n i e zaś od tej granicy p o p o l s k u mów i ą pr a w i e w s z y s c y mieszkańcy na co dzień, a gwa r ą u k raińską p o s ł u g u j ą się starzy ludzie w rozmowie m i ę d z y sobą.

Przedst a w i o n e na w s t ę p i e możliwie s z c z e g ó ł o w o u w a r u n k o w a n i a h i s t o r y c z n e są jednak ko n i e c z n e dla w ł a ś c i w e j oceny sytuacji ję­ zykowej b y ł e g o pow. włodawskiego.

w artykule u w z g l ę d n i ł e m materiał zebrany z 36 wsi

dwujęzycz-10 S . K i c h a l i k i , p p . c i t . , s . 9 .

11 ' : ■

f o r . V . i l a d к

o

12 И. Ć w i k, J. R в d e r, o p . c i t . , s. 107. ^ Tamie.

nych, zebrany w latach 1975-19 78 od i n f o r m a t o r ó w - a u t o c h t o n ó w n a j ­ s t a r s z e g o pokolenia, p o s ł u g u j ą c y c h się gwarą ukr a i ń s k ą i polską. Dl a celów po r ó w n a w c z y c h w y z y s k a ł e m też materiał zebrany do Atla-

14 su gwar Lubelszczyzny .

Gwary w ł o d a w s k i e s t a n o w i ą interesujące s t u d i u m dl a p r z e ś l e ­ d z e n i a i n t erferencji językowych, tj. o d c h y l e n i a o d nor«ry języka ojczystego« w y t w o r z o n e g o n a skutek b i e g ł e g o p o s ł u g i w a n i a się je­ ży k i e m s ą s i a d ó w 1 5 . S y s t e m y fonetyc z n o - f o n o l o g i c z n e ukraińskich i polskich gwar tego t e r e n u są ni e tylko r e z u l t a t e m ich . rodziirego rozwoju, ale też k o n s e k w e n t n e g o p r z e n i k a n i a ni e k t ó r y c h eleirentów jednego s y s t e m u do d r u g i e g o i odwrotnie. W i e l o w i e k o w e w s p ó ł i s t ­ n i e n i e ludności ukraińskiej i polskiej p r o w a d z i ł o d o bilingwizmu. N i e o b o j ę t n e d l a an a l i z o w a n y c h s y s t e m ó w o k a z a ł o się w i ę c o b c o j ę z y ­ czne otoczenie.

Vf artykule p r z e d s t a w i o n e z o s t a n ą niektóre prz y c z y n y k s z t a ł t o ­ w a n i a

się

1, w proc e s i e p r z y s w a j a n i a o b c e g o s y s t e m u językowego d o c h o ­ d z i ł o do p r z e n o s z e n i a przez ludność dwuj ę z y c z n ą z s y s t e m u p r y - m a r n e g o do w t ó r n e g o o k reślonych cech, p o w s t a ł y c h w rezultacie tych sa m y c h n a wyków a r t y k u l a c y j n y c h .

W w i ę k s z o ś c i polskich gwar p ó ł n o c n y c h i niektó r y c h p o ł u d n i o ­ w o - w s c h o d n i c h w y s t ę p u j e p ó ł m i ę k k a w y m o w a в1 , zJ

,

: kos 'gatunek ptaka'; koz‘ak 'rodzaj grzyba, koźlarz' : kozak 'żołnierz ukraiński'; podobnie w gwarach ukraińskich, np. w2>a* 'oś' : wüoB 'wóz', wis‘ : wie 'ts.' itd. Jednak p o d w p ł y w e m

14 Materiały, zebrane w latach 1957-»959 pod kierunkiem prof. P. Sro­ czyńskiego, znajdują si« w Zakładzie Języka Polskiego UMCS.

15 Por. K. D e j n a, Z metodologii badań gwar peryferyjnych^ i wyspo­ wych, "Rozprawy Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Naukowego XXV, 1979, s, 35-40; B. D u n a j,' Zagadnienie interferencji ш Ьавалха^л dia­ l e k t o l o g i c z n y c h , "Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczej" XXXVII, 1980, s. 99-108.

okoli c z n y c h gwar z s y s t e m o w y m i, i W w y m o w i e m i e s z k a ń c ó w w s i p ó ł n o c n y c h i p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i c h p o j a w i a j ą się prz y k ł a d y m i ę k ­ k i c h à, i. S p ó ł g ł o s k i в 1 , s ‘ są w a r i a n t a m i f a k u l t a t y w n y ­ mi fonemdw /i/, /&/■.

Pr z e d s t a w i o n y typ interf e r e n c j i p o wstał w w y n i k u p r a w a w y ­ b o r u’6 m i ę d z y cechą p r y m a m e g o systemu, tj. w y m o w ą в1 , a* a

cechą w t ó r n e g o systemu, tj. a r t y k u l a c j ą é, i. Polszcząca się w prze s z ł o ś c i ludność u k r aińska m o g ł a do w t ó r n e g o s y s teru w p r o w a ­ d z i ć spółgłoski i, i, takie jak w języku ogólnopolskim, bądź p o z o s t a ć przy w ł a s n y c h в*, «*. Ze w z g l ę d u jednak na u k s z t a ł t o ­ w a n e wcz e ś n i e j p r z y z w y c z a j e n i a artykulacyjne ut r z y m a ł a on a w y m o ­ w ę t y p u а* ano, z* ima.

2. Przen i k a n i e n i e k t ó r y c h e l e m e n t ó w fonetycznych jednego s y ­ s t emu d o d r u g i e g o m o g ł o b y ć również rezult a t e m n i e w y k s z t a ł c e n i a prz e z ludność b i l i n g w i s t y c z n ą o k reślonych n a w y k ó w artykulacyjnych, konie c z n y c h w systemie wtórnym. Powstałe w ten sposób cechy ję­ zykowe jako I r r e l ewantne nie ut r u d n i a j ą komu n i k a c j i językowej, w s k a z u j ą jednak na ich o b c y charakter.

W p o l s k i c h gwarach o k o l i c W ł o d a w y w ich części pół n o c n e j i p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i e j sp ó ł g ł o s k i t, d p r z e d szczelinowymi S, M ( ~ * r ) nie ulegają asymilacji, np. koetieva, tëonek, dievo. Brak dziąs ł o w y c h t, d tłu m a c z y ć trzeba innym r o z w o j e m psł. # tr, * dr w g w arach ukraińskich. Formy te b o w i e m brzmią« koetereua, cferenok, d'ereoo. S t ą d też l u dność dwujęzyczna, z n ająca p i e r w o t n i e sy s t e m

ukraiński, p r z e c h o d z ą c n a s y s t e m polski nie m o g ł a p r z y s w o i ć t, d dziąsłowych, p o n i e w a ż ni e m i a ł a ich w p r y m a m y r a systemie. P o ­ d o bny sposób a r tykulacji znany był w g w a r z e M i l n a 17.

3. Kształ t o w a n i e się interfe r e n c j i językowych na obsz a r z e bi- l i n g w i s t y c z n y m to nie tylko p r z e n o s z e n i e z s y s t e m u p r y m a m e g o d o w t ó r n e g o okreś l o n y c h elemen t ó w , ale także w ł a ś c i w e ich u s y t u o w a ­ nie w n o w y m systemie. J e s t to w i ę c p r o b l e m dystrybucji.

W e w s c h o d n i e j części g w a r w ł o d a w s k i c h w y m o w a typu beSiie, m o ­ gę, iепвг • jest z j a w l e k i e m p ó ź n y m i tłumaczy się interfe r e n c j ą g w a r ukraińskich. M i ę k k i e It, £ (ta o s t a t n i a w zapożyczeniach) w y s t ę p u j ą w systemie n a d b u ż a ń s k i c h gwar ukraińskich. Podczas

Por. Z. G o 1 i b, A. H e i n z , K. P o l a ń s k i , Słownik ter­ minologii językoznawczej, Warszawa 1968, i. 166.

’7 K. 0 e j n a, Gwara Milna, "Rozprawy Koni «ii Językowej Łódzkiego To­ warzystwa Naukowego” XIV, 1968., s. 22,

p o l s z c z e n i a się ludność tych terenów nie m u s i a ł a p r z y s w a j a ć ił, g (inaczej niż na o b szarach z a r t y k u l a c j ą t y p u kydaty, eołćtke), b o m i a ł a je już w p r y m a r n y m systemie. N a l e ż a ł o jedynie n a u c z y ć się nowej, nie znanej w ję z y k u ukraińskim, dystr y b u c j i tych dźwięków, a mi a n o w i c i e U, g p r z e d e ( ^ psł. *t>), np. młotJĆem, fcz, na­ to m iast k, g p r z e d k o n t y n u a n t a m i psł. *ę>, np. gęś, mogę, na beSkę. D w u j ę z y c z n a ludność o p r y m a r n y m systemie ukraińskim, k t ó ­

ra w c z e ś n i e j w y m a w i a ł a formy t y p u boiku, hue’, ale też eoł!otJie, p o l s z c z ą c się p r z e k s z t a ł c i ł a je pod w p ł y w e m analogii typuj ukr. eoiót&> - poi. elotke n a beitće, ger(e\ N a t o m i a s t w e w s i a c h środ- k o w o z achodniej części powiatu, które w syste m i e u k r a i ń s k i m nie m a j ą m i ę k k i c h li, g, lecz typ ky£, eołatke, dochodzi do p o w s t a ­ ni a w y m o w y beäke, moge.

4. N a obszarze b i l i n g w i s t y c z n y m s y s t e m w t ó r n y może p r z y c z y ­ n i a ć się do u t r z y m a n i a o k r e ś l o n y c h innowacji d i a l e k t a l n y c h sy­ st emu p r y m a m e g o .

W p ó ł n o c n y c h i p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i c h gwarach u k raińskich o k o ­ lic W ł o d a w y w y s t ę p u j e w y m o w a t y p u «dfa, x'ofu. S p ó ł g ł o s k a f * psł. w ś w i etle najno w s z y c h b a d a ń u w a ż a n a jest za w c z e s n ą in n o w a ­ cję języka staroruskiego'®. Zm i a n a w £, jaka d o k o n a ł a aię w c e n t r a l n y c h g w a rach ukraińskich, nie n a s t ą p i ł a w w i ę k s z o ś c i g w a r d i a l e k t u p o ł u d n i o w o - z a c h o d n i e g o . Istnienie w y m o w y typu ж $ а w gwarach w ł o d a w s k i c h w ich części północnej 1 p o ł u d n i o w o - w s c h o d ­ niej t ł u m a c z y ć nal e ż y w p ł y w e m g w a r polskich. Zmiana j (-*ds) w ï nie m o g ł a się dokonać, p o n i e w a ż ludność et n i c z n i e ruska m u s i a ł a już w ó w c z a s stykać się z p o l s z c z y z n ą 1 9 . W i e d z i a ł a wię c , że "pol- kirn żaba, zboże o d p o w i a d a - jak pisał Zdzisław S t i e b e r - mr. ża­ ba, sbiża,

ale

'8 Por. A. A. S a c h m a t o v , oćerk drevnejSego periods lstorll russkogo jazyka, Petersburg 1915, s. 38; Z . S t i e b e r, Małoruskie $ *

*dj i czesko-słowackie ? * *dj, £wsj Świat językowy Słowian, Warszawa 1974, s. 128.

19 Jak wynika z badaó historycznych, ludność etnicznie polska znajdowała sie ca południe od Włodawki, a wiec. na terenie Grodów Czerwieńskich, już co najmniej od XI w. (zob. wstęp). Również obszary na północ od Włodawki w po­ czątkach XI w. należały do parfstua polskiego i były kolonizowane przez Ma- zowszan, ale już "w XII w. jest w rekach ruskich spory rąbek południowo- -wechodni Mazowsza (na dzisiejszym Podlasiu), miedzy Łukowem a Brześciem i Włodawą". (J. N a t a n s o n-L e 8 к i, Rozwój terytorialny Polaki do roku 1572, Warszawa 1964, s. 33). Ziemie te, odzyskane na krótko w tl82 r., prze­ szły wraz z całą Rusią w rece litewskie i do Mazowsza już nie wróciły (por. t ätsie ).

n e m ó w £ i £ w ich w ł a s n y c h dialektach, co s p o w o d o w a ł o o d por­ n o ś ć tych d i a l e k t ó w na s z e r z ą c ą się o d w s c h o d u t e ndencją do

zmia-20

n y 5 * i" . Jak się przypuszcza, centrum tej zmiany zna j d o w a -21

ł o się n a p ó ł n o c n y m w s c h o d z i e d i a l e k t u ruski e g o . Zgodnie z t e ­ orią falową z m i a n a j ( * psł. * dj) w 2 d o t a r ł a b a r d z o o s ł a ­ b i o n a n a p e r y f e r i u m formowania się języka ukraińskiego. N a tereny n a d b u ż a ń s k i e p r z y s z ł a n a j p r a w d o p o d o b n i e j ta z m i a n a w tak n i e z n a ­ c z n y m natężeniu, że pocz u c i e różnicy fonologicznej . między f i $ w z m o c n i o n e przez uś w i a d o m i e n i e o d mienności w p o l s k i m systemie ję­ z y k o w y m p o z w o l i ł o ją zahamować.

5, W t ó r n y s y s t e m językowy na terenie b i l i n g w i s t y c z n y m ustala te ż c z ę s t o inny k i e r u n e k e w o l u c j i g w a r p e r y f e r y j n y c h niż gwar c e n ­ tralnych.

W o k r esie s t a r o r u s k i m spółgł o s k i w a r g o w e i pr z e d n i o j ę z y k o w e 22

w y s t ę p u j ą c e p r z e d s a m o g łoskami i, a b y ł y p ó ł p a l a t a l n e . Rozwój ich, jak p r z y p u s z c z a W ł a d y B ł a w Kuraszkiewicz, był niej e d n a k o w y na c a ł y m obszarze ukraińskim. W gwarach c e ntralnych p o szedł on w k i e r u n k u d y s p a l a t a l i z a c j i w y m i e n i o n y c h spółgłosek, n a t o m i a s t w gwarach p e r y f e r y j n y c h - palatalizacjl. W gwarach w ł o d a w s k l c h o k i e r u n k u r o zwoju półiriękkich w a r g o w y c h 1 p r z e d n i o językowych za­ d e c y d o w a ł a o s t atecznie o b e c n o ś ć s y s t e m u polskiego, w k t ó r y m sze­ regi p ó ł p a l a t a l n e p r z e s z ł y w palatalne. W ukrai ń s k i c h gwarach b a d a n e g o terenu n a s k r a w k u p ó ł n o c n o - z a c h o d n i m u t rzymują się je­ szcze pal a t a l n e w a r g o w e 1 p r z e d n i o j ę z y k o w e p r z e d i, np.

noa’4t‘i. Z n a c z n i e szerzej, b o aż całą zachodnią część (a na p o ­ ł u d n i u aż p o rzekę Bug) obejm u j e s p ó ł g ł o s k a l w typie maVina, dal'eko,

Z p o d a n e g o p r z y k ł a d u w i d a ć wyr a ź n i e , że s y s t e m w t ó r n y pełni często rolę arbitra w o b e c różnych z j a wisk i tendencji s y s t e m u p r y m a r n e g o .

6. Zmiany s y s t e m ó w f o n o l ogicznych na obsz a r z e d w u j ę z y c z n y m m o g ą d o k o n y w a ć się n a skutek u s t a b i l i z o w a n i a się za p o ż y c z e ń (z

zachowaną stroną brzmieniową). W przypadku, gdy dochodzi do p o w ­ s t a n i a pary minimalnej, tzn. gdy p r z e c i w i e ń s t w o m i ę d z y głoskami

^ Z . S t i e b e r , loc. cit. Tamże.

22

Por. W. К u r a 8 г к i e v i с «, Ukraińska di/spalatal izacja w gwa­ rach podlaskich, "Z polskich studiów slawistycznych" 1963, seria 2, Języko­ znawstwo, 8. 23-37.

Idzie w parze ze z r ó ż n i c o w a n i e m funkcj o n a l n y m w y r a z ó w i ich form, dany dźwięk pełni funkcję dystynktvwną.

W pols k i c h g w arach o k o l i c W ł o d a w y m o ż n a znaleźć p r z y k ł a d y u- stabiliz o w a n y c h zapożyczeń z g w a r ukraińskich, np. kut‘a 'rodzaj p o trawy wig i l i j n e j ' , vid’ok 'mak samosiewny', hody 'trudno'. Za­ po ż y c z e n i a te z nie z m i e n i o n ą fonetyką p r z e niesione zostały przez ludność d w u j ę z y c z n ą o p r y m a m y m systemie ukraińskim. W języku o g ó l n o p o l s k i m s p ó ł głoski t*, d ' , h nie występują. W zapoży­ c z e n i a c h realizowane są one jako t’j, d‘ÿ, a w i ę c kut’^a, d’iak, x^lad 2 3 . N a t o m i a s t w p o l s k i c h gwarach ok o l i c W ł o d a w y (we w s i a c h d w u j ę z y c z n y c h ) w y r a z y zapożyczone nie u l e g a j ą t a k i m p r z e ­ k s z t a ł c e n i o m fonetycznym, jest zat e m kut‘a, d ‘ak, kulać1. Wy n i k a to z ut r z y m a n i a n a w y k ó w a r t y k u l a c y j n y c h w y u c z o n y c h w p r y m a m y m syst e m i e ukraińskim. D ź w ięki , d ‘ w c h o d z ą w opozycję pala- talna • n i e p a l a t a l n a z t, d t np. kut‘a 'rodzaj potrawy' s ku­ te 'od kuć', itttfok 'mak samosiewny' : iidok 'obraz, m a l o w i d ­ ło'. S p ó ł g ł o s k a h w y s t ę p u j e zaś w opozycji dźw i ę c z n a : b e z ­ d ź w i ę c z n a z X > np. hody 'trudno' s x°dy 'mleć d o jście do jakiejś sprawy', ham 'jeść' (д^гев ham3 w rozmowie do dziecka) : дога 'prostak'. Jak w y n i k a z podanych p r zykładów, spółgłoski t, d, h m a j ą m o ż l i w o ś ć z r ó ż n i c o w a n i a form i znaczeń wyrazów, z tego też w z g l ę d u na l e ż y je uznać za fonemy.

P odobnie w ukrai ń s k i c h g w arach okolic W ł o d a w y w ich części p o ł u d n i o w o - z a c h o d n i e j n a s t ą p i ł o z a p o ż yczenie w y r a z ó w z gwar p o l ­ skich ze s p ó ł g łoskami f, g. Dźwięki te p e ł n i ą funkcję r ó żnico­ w a n i a form i znaczeń wyrazów, np. traf'yty 'trafić' s trav'yty

'trawić', g' ula 'guz' t k'ula ' t s . ', są zat e m samod z i e l n e p o d w z g l ę d e m fonologicznym. W c h o d z ą one w opozycje dźw i ę c z n a ; b e z ­

dźwięczna. Z w iększenie inwentarza fonemów o ///, / g /> nieznane w języku o g ó l n o u kraińskim, m o g ł o d o k o n a ć się jedynie na obszarze b i l i n g w i s t y c z n y m , gdzie gwary ukraiń s k i e w s p ó ł i s t n i e j ą z p o l s k i ­ mi. P o d s t a w ą tych zmian była p ł a s z c z y z n a fonetyczna. W p r z e s z ł o ­ ści ludność p o l s k a ruszcząc się p r z e n o s i ł a ok r e ś l o n e nawyki ar- t y kulacyjne z s y s t e m u p r y m a m e g o do wtórnego. P o w s t a ł e w ten sposób cechy miały p o c z ą t k o w o c h a r a k t e r fonetyczny, np. ubez- d ź w i ę c z n i a j ą e a w y m o w a spółgłoski w wyg ł o s i e , jak to jest n a

oo-por. Siownzk wymowy polskiej, red. M. Karaś, M. Madejowa, Warsza- wa-Kraków 1977,

ł u d n i o w o - z a c h o d n i m w y c i n k u badan y c h gwar, np. fcor'of. Spółgłoska f b y ł a p o c z ą t k o w o tylko w a r i a n t e m k o m b i n a t o r y c z n y m fonemu / v / . Później d o p i e r o n a sku t e k u s t a b i l i z o w a n i a się zapoży c z e ń z gwar p o l s k i c h ze s p ó ł g łoskami f, g , n a stąpiło ich u s a m o dzielnienie się fonologiczne. '

P o k a z a n e zostały tutaj p e w n e zjawiska bilingwizmu, pro w a d z ą -24

ce w k o n s e k w e n c j i do p o w s t a n i a gwar przejśc i o w y c h . O g ó l n i e m o ­ żna s t w ierdzić, że zmiany językowe, jakie dokonały się na o b ­ szarze w s p ó ł i s t n i e j ą c y c h gwar ukraińskich i polskich, w y n i k a j ą z p ł a s z c z y z n y fonetycznej, tj . p r a w a e k o n o m i i w y s i ł k u i prawa

w 25 w y b o r u

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej Lubi in

fbliks Czyżewski

SOME PROBLEMS OF BILINGUALISM ( ON THE EXAMPLE OF VLODAVIAN DIALECTS)

The paper discusses some problems of the linguistic interference forma­ tion in the bilingual, Polish-Ukrainian area of Wlodavian dialects. As a re­ sult of the many hundred years old coexistence of the Ukrainian and Polish populations certain elements of the Ukrainian linguistic system were borrow­ ed into the Polish linguistic system. A similar process took place in the opposite direction. The basic reasons for these transformations of both systems were of phonetic nature: the rules of choice and the minimalization of effort. The Polonized Ukrainian population as well as the Russified Po­ lish population started by moving some phonologically insignificant features from their primary to secondary système.

The acquisition of a secondary system depends considerably not only on the adoption of elements of the primary system but also on their proper di­ stribution.

24

Por. 2. S t i e b e r, Sposoby powstawania słowiańskich gvar przej­ ściowych, [wîl Świat Jçzykovy..., s. 33-65; K. D e j n a, Z metodologii badań...f s. 35-40.

The secondary system nay contribute to the preservation of earlier in­ novations of the primary system e.g. the consonant | of the type x'°ia !*» the Ukrainian dialects, but it may also advance evolution in a direction dif­ ferent from that of the central dialect e.g. the pronounciatiota of the type nos'it'i as opposed to the common Ukrainian no*‘yty.

Changes in phonological système may'result from stabilisation of borrow­ ings (with sound forms preserved). With the appearance of a minimal pair, i.e. when the opposition between sounds generates functional differentiation o r words and their forsis, given sounds obtain distinctive functions in Polish dialects the consonant h is in opposition to X, cf. Лат *eat î уал ‘cad*.

As a result of bilingualism there appeared transitory dialects in the area of Włodawa.