Walory geoturystyczne rzeŸby lessowej zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej
Wojciech Zg³obicki
1, Renata Ko³odyñska-Gawrysiak
1,
Leszek Gawrysiak
1, Andrzej Paw³owski
2Geotourism assets of loess relief in western part of the Lublin Upland. Prz. Geol., 60: 26–31.
A b s t r a c t. The characteristic group of loess relief in the western part of the Lublin Upland makes up a unique and varied landscape that is particularly attractive for tourists. Gullies, whose density exceeds 11 km/km2in the Kazimierz Dolny area, are the best known element of the loess land-scape. Along the gullies, tourist and interpretive trails have been established, but there is a lack of well-prepared geotourism trails. The southern part of the study area, the Urzêdów Hills, is particularly underdeveloped in terms of tourism. This study presents the key characteristics of loess relief in the western part of the Lublin Upland, the current development of tourist infrastructure, and prospects for geotourism based on the unique landforms in the area. A few geotourism trails focusing on the unique loess relief features have been proposed, and attention has been drawn to threats to these landscape assets posed by certain forms of adventure tourism and problems related to private land ownership. Keywords: geotourism, gullies, loess relief, Lublin Upland
Ukszta³towanie powierzchni wraz z budow¹ geologiczn¹ stanowi g³ówny czynnik krajo-brazotwórczy na obszarach les-sowych, jest jednoczeœnie kompo-nentem œrodowiska decyduj¹cym w wielu przypadkach o atrak-cyjnoœci turystycznej obszaru. W wiêkszoœci opracowañ doty-cz¹cych turystyki formy rzeŸby wymieniane s¹ jako istotne ele-menty przyrodniczych walorów turystycznych (Ko¿uchowski, 2005; Kurek i in., 2008). Ukszta³-towanie terenu wraz z budow¹ geologiczn¹ jest tak¿e podstaw¹ rozwoju geoturystyki (S³omka & Kiciñska-Œwiderska, 2004). Zachodnia czêœæ Wy¿yny Lubelskiej charakteryzuje siê wystêpowaniem wielu p³atów lessowych. Mi¹¿szoœæ tych pokryw waha siê od kilku do 30 m. Najwiêksze zwarte powierzchnie zajmuj¹ p³aty lessowe w obrêbie P³askowy¿u Na³êczowskiego i Wzniesieñ Urzêdowskich (Harasimiuk i in., 2008) (zob. ryc. 1). Gdy mi¹¿szoœæ lessu przekracza 4–5 m, dochodzi do wykszta³cenia siê specy-ficznego zespo³u form tworz¹cych rzeŸbê lessow¹ (Marusz-czak, 1958). Maruszczak (1958), twórca tego terminu, wyró¿-nia nastêpuj¹ce naturalne jej komponenty: niecki, suche doliny, m³ode rozciêcia erozyjne, miseczkowate zag³êbie-nia bezodp³ywowe, kot³y i studzienki. Charakteryzuje siê ona du¿¹ dynamik¹ wspó³czesnych przemian, indukowa-nych w g³ównej mierze dzia³alnoœci¹ cz³owieka. Najbar-dziej typowymi elementami rzeŸby lessowej s¹ m³ode rozciêcia erozyjne (w¹wozy) wystêpuj¹ce na obszarach
o urozmaiconym ukszta³towaniu powierzchni. Osi¹gaj¹ tu one najwiêksze rozmiary i gêstoœæ, która miejscami prze-kracza 11 km/km2(Maruszczak, 1973; Gawrysiak & Hara-simiuk, 2012). Powstanie tak znacznej liczby w¹wozów nale¿y wi¹zaæ z g³êbokim wciêciem doliny Wis³y na odcinku prze³omowym. Dziêki temu wysokoœci wzglêdne w zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej osi¹gaj¹ miej-scami 90 m. W rejonie Kazimierza i Parchatki, gdzie p³at lessowy nadbudowuje zbocze doliny Wis³y, skutkuje to powstaniem bardzo licznych w¹wozów. Dodatkowo kon-trast termiczny i wilgotnoœciowy miêdzy dnem du¿ej doliny rzecznej a obszarami lessowymi sprawia, ¿e wiêksza jest tu czêstoœæ gwa³townych ulew, sprzyjaj¹cych powstaniu w¹wozów (Rodzik i in., 1998). W¹wozy stanowi¹ najbar-dziej rozpoznawalny przez turystów element rzeŸby obsza-rów lessowych (Baran-Zg³obicka i in., 2010). Traktowane mog¹ byæ jako swoisty landmark tych terenów, coraz czêœciej dostrzegany przez autorów ogólnopolskich prze-wodników turystycznych. Mo¿liwoœci rozwoju geotury-styki zwi¹zane z wystêpowaniem osobliwych form rzeŸby lessowej, przede wszystkim w¹wozów, bêd¹ w przy-sz³oœci stanowiæ jeden z filarów Geoparku „Ma³opolski Prze³om Wis³y”.
W pracy przeanalizowano wystêpowanie form rzeŸby lessowej w obrêbie trzech mezoregionów zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej: P³askowy¿u Na³êczowskiego, Równiny Be³¿yckiej oraz Wzniesieñ Urzêdowskich (ryc. 1), scharakteryzowano te formy z punktu widzenia turystyki, oceniono ich wspó³czesne zagospodarowanie turystyczne oraz mo¿liwoœci wykorzystania walorów geoturystycznych, wskazano wreszcie zagro¿enia wynikaj¹ce z rozwoju tury-styki na tym obszarze.
1
Wydzia³ Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Marii Curie-Sk³odowskiej, al. Kraœnicka 2 cd, 20-718 Lublin; wojciech.zglobicki@umcs.pl.
2
Wy¿sza Szko³a Spo³eczno-Przyrodnicza im. Wincentego Pola w Lublinie, ul. Choiny 2, 20-816 Lublin. W. Zg³obicki R. Ko³odyñska- L. Gawrysiak A. Paw³owski
-Gawrysiak
Charakterystyka form rzeŸby lessowej
RzeŸba lessowa na Wy¿ynie Lubelskiej zwi¹zana jest z przestrzennym zasiêgiem kilkunastu p³atów lessowych, zajmuj¹cych ok. 30% jej powierzchni. W zachodniej czêœci regionu pokrywê lessow¹ tworzy szeœæ zró¿nicowanych pod wzglêdem powierzchni p³atów o przebiegu zachodni pó³nocny zachód–wschodni po³udniowy wschód (ryc. 1). W pó³nocnej czêœci Wy¿yny Lubelskiej wystêpuje najwiê-kszy z nich o powierzchni ok. 540 km2. Pokrywa on niemal ca³y P³askowy¿ Na³êczowski, determinuj¹c przebieg jego granic. Bardziej na po³udnie znajduje siê niewielki p³at o powierzchni ok. 24 km2, nadbudowuj¹cy po³udniow¹ krawêdŸ Równiny Be³¿yckiej na odcinku miêdzy miejsco-woœciami Dobre i Rogów. Pozosta³e cztery p³aty znajduj¹ siê w po³udniowej czêœci wy¿yny (Wzniesienia Urzêdow-skie). Najwiêkszy z nich ma powierzchniê ok. 210 km2
i rozci¹ga siê w wiêkszoœci wzd³u¿ po³udniowego brzegu doliny Wy¿nicy. Kolejny, o d³ugoœci prawie 40 km i szero-koœci do 4 km (ok. 120 km2
), znajduje siê miêdzy Kluczko-wicami i Wilko³azem. Dwa ma³e p³aty lessowe wystêpuj¹ w strefie po³udniowej krawêdzi Wy¿yny Lubelskiej.
Lessy spoczywaj¹ na pod³o¿u zbudowanym ze ska³ wêglanowych górnej kredy i paleocenu lub na przykry-waj¹cych je osadach plejstoceñskich. Ska³y górnokredowe (opoki i margle) stanowi¹ pod³o¿e lessów g³ównie w po³u-dniowej czêœci opisywanego terenu (Wzniesienia Urzêdow-skie). Na P³askowy¿u Na³êczowskim powierzchnia pod-lessowa jest silnie urozmaicona, buduj¹ j¹ przede wszyst-kim mi¹¿sze serie osadów glacjalnych i fluwioglacjalnych (Harasimiuk & Henkiel, 1976; Po¿aryski i in., 1994).
Obszary lessowe charakteryzuj¹ siê specyficznym typem krajobrazu, wyra¿onym du¿ymi ró¿nicami wysokoœci wzglêdnych, obecnoœci¹ silnie nachylonych zboczy oraz lekko falistych wysoczyzn. Krajobraz lessowy obfituje zatem w kontrasty, które czyni¹ go atrakcyjnym tury-stycznie. O jego specyfice decyduje wystêpowanie form rzeŸby typowych wy³¹cznie dla terenów z pokryw¹ les-sow¹. Mo¿emy do nich zaliczyæ zró¿nicowane typologicz-nie w¹wozy, miseczkowate zag³êbienia bezodp³ywowe (wymoki), jak równie¿ krawêdzie akumulacyjne p³atów lessowych (Maruszczak, 1958). Na obszarach lessowych wystêpuj¹ tak¿e doliny erozyjno-denudacyjne oraz niecki denudacyjne, które spotykane s¹ tak¿e w innych typach krajobrazu, ale na terenach lessowych posiadaj¹ niepowta-rzalne cechy. Poni¿ej przedstawiono charakterystykê form rzeŸby lessowej o wysokich walorach geoturystycznych.
W¹wozy.
Powstaj¹ w wyniku oddzia³ywania erozji bruzdowej skoncentrowanych wód, sp³ywaj¹cych okresowo po nachy-lonych powierzchniach. Pojêcie to obejmuje zró¿nicowan¹ pod wzglêdem typologicznym i morfologicznym grupê form erozyjnych, której ró¿norodnoœæ wi¹¿e siê z etapami ich rozwoju. Tworz¹ one specyficzne, zale¿ne od lokal-nych uwarunkowañ geologiczlokal-nych i geomorfologiczlokal-nych uk³ady przestrzenne i wystêpuj¹ w postaci silnie roz-ga³êzionych systemów lub krótkich, pojedynczych form.
Przestrzenny rozk³ad wystêpowania w¹wozów wyka-zuje du¿e zró¿nicowanie, polegaj¹ce na koncentracji form w¹wozowych na zwartych, dobrze wyodrêbniaj¹cych siê powierzchniach, okreœlanych mianem regionów w¹wozo-wych (Gawrysiak & Harasimiuk, 2012). Na opisywanym terenie mo¿emy wyró¿niæ siedem takich regionów. W pó³-nocnej jego czêœci s¹ to okolice Parchatki, Kazimierz– –Na³êczów, W¹wolnica–Zarzeka oraz okolice
miejscowo-œci Dobre, a w po³udniowej okolice Kluczkowic, Dzierz-kowic i Zdziechowic (ryc. 1).
Trzy pierwsze regiony po³o¿one s¹ na terenie zachod-niej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego. Przeciêtna gêstoœæ w¹wozów wynosi tu 2,5 km/km2, a maksymalna osi¹ga 11 km/km2
– w rejonie Parchatki (ryc. 2A), co powoduje, ¿e jest to jeden z najsilniej rozciêtych przez w¹wozy tere-nów w Europie (Gawrysiak & Harasimiuk, 2012). O nie-zwyk³ej gêstoœci w¹wozów w tej okolicy decyduj¹ zespó³ czynników geologicznych i hydrogeologicznych oraz du¿e wysokoœci wzglêdne. Korzystne uwarunkowania geolo-giczno-hydrogeologiczne wi¹¿¹ siê z wystêpowaniem mi¹¿-szej pokrywy lessowej (20–30 m) oraz obecnoœci¹ w pod-³o¿u lessu nieprzepuszczalnych glin zwa³owych, warun-kuj¹cych intensywne procesy sufozji inicjuj¹cej erozjê w¹wozow¹. Du¿y wp³yw na tak silne rozciêcie erozyjne tego obszaru mia³ wczesny rozwój osadnictwa i rolnictwa, które spowodowa³y postêpuj¹ce wylesienie.
Region w¹wozowy w okolicy miejscowoœci Dobre obejmuje w¹wozy w obrêbie krawêdzi Równiny Be³¿yc-kiej oraz doliny Wis³y i Kotliny ChodelsBe³¿yc-kiej. KrawêdŸ o wysokoœci wzglêdnej dochodz¹cej do 110 m buduj¹ opoki
Chodelka Wi s ³a Wy¿nica Tu czyn Bystra Parchatka Dobre Na³êczów Kluczkowice Wandalin Chruœlina Dzierzkowice Wy¿nica Kraœnik Zadworze Wilko³az Opoka Du¿a Zdziechowice Szczecyn P³askowy¿ Na³êczowski Na³êczów Plateau P³askowy¿ Be³¿ycki Be³¿yce Plateau Kotlina Chodelska Chodel Valley Wzniesienia Urzêdowskie Urzêdów Hills Dolina Prze³omowa Wis³y Œrodkowej M i ddle V istula R iver Gorge V alley 1 2 3 4 5 6 7 a e– 0 2,5 5 10km
propozycje tras geoturystycznych proposals of geotouristic trails
granice regionów geomorfologicznych (wg Maruszczak, 1972) borders of geomorphologic regions (after Maruszczak, 1972) granice regionów w¹wozowych
borders of gully regions
p³aty lessowe loess patches Regiony w¹wozowe: Gully regions: 1 2 – Parchatka – Kazimierz-Na³êczów 34 – W¹wolnica-Zarzeka – Dobre 5 6 7 – Kluczkowice – Dzierzkowice – Zdziechowice Kazimierz Dolny Warszawa Kraków Ryc. 2A Fig. 2A Ryc. 2B Fig. 2B Rogów Kopanina
Ryc. 1. P³aty lessowe zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej Fig. 1. Loess patches of western part of Lublin Upland
i margle górnego mastrychtu. Jest ona nadbudowana pokryw¹ lessow¹ o mi¹¿szoœci 10–15 m (Harasimiuk & Król, 1984). Na najbardziej stromym odcinku krawêdzi wystêpuj¹ poje-dyncze, krótkie w¹wozy V-kszta³tne. Zbocze ³agodniejsze rozcinaj¹ silnie rozga³êzione systemy w¹wozowe, których dolne odcinki wcinaj¹ siê w pod³o¿e skalne. W¹wozy tego obszaru wyró¿niaj¹ siê bardzo du¿ymi spadkami dna (Ko³odyñska-Gawrysiak i in., 2010).
Na Wzniesieniach Urzêdowskich wyodrêbniaj¹ siê trzy regiony w¹wozowe o znacznej gêstoœci tych form. Pierwszy z nich, rejon Kluczkowic (Wrzelowiecki Park Krajobrazowy), obejmuje zachodni¹ czêœæ p³ata lessowego rozci¹gaj¹cego siê miêdzy Kopanin¹ a Wilko³azem (pó³-nocny p³at lessowy Wzniesieñ Urzêdowskich). Gêstoœæ w¹wozów osi¹ga tu 4 km/km2(Gawrysiak & Harasimiuk, 2012). W rejonie Kluczkowic w¹wozy rozwinê³y siê na lewym zboczu doliny Potoku Wrzelowieckiego. Przewa-¿aj¹ tu niewielkie systemy w¹wozowe oraz liczne krótkie, pojedyncze formy rozcinaj¹ce strom¹ krawêdŸ p³ata les-sowego (ryc. 2B). W po³udniowej czêœci opisywanego obszaru wystêpuje kilka rozleg³ych systemów w¹wozo-wych, rozwiniêtych w ³agodnym prawym zboczu doliny potoku Podlipie w rejonie miejscowoœci Chruœlina.
Drugi region w¹wozowy na terenie Wzniesieñ Urzê-dowskich zlokalizowany jest w obrêbie najwiêkszego p³ata lessowego tego regionu. W¹wozy rozcinaj¹ tu lewe zbocze doliny Wy¿nicy w rejonie Dzierzkowic. Deniwelacje na ca³ym obszarze dochodz¹ do 90 m, a gêstoœæ w¹wozów siêga 4 km/km2(Gawrysiak & Harasimiuk, 2012). S¹ to w wiêk-szoœci silnie rozga³êzione systemy, „w³o¿one” w suche, asymetryczne doliny erozyjno-denudacyjne, uchodz¹ce do doliny Wy¿nicy. Osobliwoœci¹ wystêpuj¹cych tu w¹wo-zów jest to, ¿e w wiêkszoœci rozcinaj¹ one ca³¹ pokrywê lessow¹, ods³aniaj¹c w swoich dnach i zboczach pod³o¿e zbudowane ze ska³ górnokredowych, co nadaje im cechy odmienne od form, których g³êbokoœæ nie przekracza mi¹¿szoœci lessów.
Trzeci wyró¿niony na terenie Wzniesieñ Urzêdowskich region w¹wozowy wystêpuje w obrêbie niewielkiego p³ata lessowego zlokalizowanego w strefie po³udniowej krawêdzi Wy¿yny Lubelskiej, w rejonie Szczecyna i Zdziechowic. W¹wozy w rejonie Szczecyna (Szczeckie Do³y) rozcinaj¹ krawêdŸ Wy¿yny Lubelskiej, a w okolicy Zdziechowic zbocza prze³omowego odcinka doliny Karasiówki. Gêstoœæ w¹wozów osi¹ga tu 4 km/km2
(Gawrysiak & Harasimiuk, 2012). Specyficzne warunki geomorfologiczne strefy krawêdziowej z deniwelacjami przekraczaj¹cymi 100 m sprawi³y, ¿e przewa¿aj¹ tu krótkie, s³abo rozga³êzione sys-temy w¹wozowe lub pojedyncze V-kszta³tne formy – tzw. debrza (Harasimiuk, 1977).
W¹wozy drogowe.
Na obszarach lessowych o urozmaiconej rzeŸbie i du¿ym rozdrobnieniu gruntów rolnych znaczna czêœæ dróg grunto-wych przekszta³ci³a siê w w¹wozy drogowe zwane g³êbocz-nicami. Powstaj¹ one na skutek ukierunkowanego sp³uki-wania wzd³u¿ dróg gruntowych przebiegaj¹cych po stokach oraz mechanicznej dzia³alnoœci kó³ pojazdów (Zg³obicki, 1998). Gêstoœæ w¹wozów drogowych na niektórych obsza-rach zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej osi¹ga jedn¹ z najwy¿szych wartoœci w skali ca³ego regionu, tj. 1 km/km2. Du¿ym zagêszczeniem tych form – dochodz¹cym do 0,5 km/km2– charakteryzuj¹ siê wspomniane wy¿ej regiony w¹wozowe, ze szczególn¹ ich obfitoœci¹ (1 km/km2
) w rejo-nie Kazimierza Dolnego, Dobrego, Wy¿nicy, Dzierzkowic i Zdziechowic (Ko³odyñska-Gawrysiak i in., 2011). G³êbocz-nice najczêœciej maj¹ postaæ pojedynczych,
prostolinij-nych form, przebiegaj¹cych w obrêbie zboczy. W sprzy-jaj¹cych warunkach osi¹gaj¹ znaczne rozmiary – kilkaset metrów, a nawet wiêcej ni¿ 1 km d³ugoœci i do 10 m g³êbo-koœci (Zg³obicki, 1998; Ko³odyñska-Gawrysiak & Pajdow-ski, 2007). Najg³êbsze w¹wozy drogowe spotkaæ mo¿na na obszarach krawêdziowych, gdzie deniwelacje siêgaj¹ 100 m (okolice Skowieszyna, Dobrego, Chruœliny, Zadwo-rza). Osobliwoœci¹ intensywnie wykorzystywanych w¹wo-zów drogowych jest ich bardzo dynamiczny rozwój, pro-wadz¹cy niekiedy do powstania wachlarzowatych syste-mów o uk³adach odwrotnych w stosunku do w¹wozów seminaturalnych (Rodzik & Gardziel, 2004).
Doliny erozyjno-denudacyjne i niecki denudacyjne.
Wystêpuj¹ powszechnie w krajobrazie lessowym, ale spotkaæ je mo¿na tak¿e na innych obszarach. W zasiêgu wystêpowania lessów nacinaj¹ one, a czêsto ca³kowicie rozcinaj¹ pokrywê lessow¹. Niecki denudacyjne osi¹gaj¹ niewielkie rozmiary. Powsta³y one w efekcie rozwoju pro-cesów soliflukcji, ablacji i sufozji. Wkraczaj¹ na obszar wierzchowinowy, gdzie tworz¹ zamkniêcia górnych
odcin-0 0 1 1 2km 2km Parchatka Chruœlina Kazimierz Dolny W³ostowice Skowieszyn Celejów Helenówka Wrzelowiec Bochotnica Wy¿nica Bystra Wi s³ a Wi s³a Potok Witoszyñsk i Potok Wrzelowiecki Podlipie A B
Ryc. 2. Ró¿norodnoœæ rzeŸby lessowej zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej. A – silnie rozciêta zachodnia czêœæ P³askowy¿u Na³êczowskiego (regiony w¹wozowe 1 i 2 na ryc. 1); B – s³abo rozciêta zachodnia czêœæ Wzniesieñ Urzêdowskich z osobliwymi formami akumulacji lessowej (region w¹wozowy 5 na ryc. 1) Fig. 2. Diversity of loess relief in western part of Lublin Upland. A – strongly dissected western part of Na³êczów Plateau (gully regions no 1 and 2 on fig. 1). B – poorly dissected western part of Urzêdów Hills, peculiar forms of loess accumulation occur (gully region no 5 on fig. 1)
ków dolin erozyjno-denudacyjnych. Licznie wystêpuj¹ tak¿e na zboczach tych form. Ich obecnoœæ przyczynia siê do tak charakterystycznej dla obszarów lessowych falistoœci rzeŸby zarówno wierzchowin, jak i zboczy. W niektórych s³abo rozciêtych przez w¹wozy czêœciach pokryw lesso-wych stanowi¹ one dominuj¹cy element krajobrazu, tak jak np. we wschodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego czy w okolicach Wilko³aza.
Krawêdzie p³atów lessowych.
S¹ to formy, które nale¿¹ do najwiêkszych osobliwoœci rzeŸby lessowej. Na opisywanym obszarze krawêdzie lessowe maj¹ zró¿nicowan¹ wysokoœæ, ale zawsze tworz¹ wyraŸne dominanty w krajobrazie. Najwy¿sze takie formy wystêpuj¹ tam, gdzie pokrywa lessowa nadbudowuje kra-wêdzie i progi morfologiczne o starszych za³o¿eniach. KrawêdŸ tak¹ mo¿na obserwowaæ w rejonie Skowieszyna, gdzie stanowi ona jednoczeœnie pó³nocn¹ granicê Wy¿yny Lubelskiej, oraz w rejonie Dobrego, gdzie nawi¹zuje do przebiegu krawêdzi strukturalnej (ryc. 2A). Do tego typu nale¿y krawêdŸ p³ata lessowego nadbudowuj¹cego po³u-dniow¹ krawêdŸ Wy¿yny Lubelskiej miêdzy Szczecynem a Zdziechowicami. Znacznie czêœciej wystêpuj¹ ni¿sze kra-wêdzie lessowe: po³udniowa krawêdŸ P³askowy¿u Na³ê-czowskiego w rejonie Kazimierza Dolnego oraz Hele-nówki (ryc. 2A). Osobliwoœci¹ s¹ tu obsekwentne doliny Grodarza i Potoku Witoszyñskiego rozcinaj¹ce krawêdŸ. Krawêdzie mo¿na obserwowaæ tak¿e na lessowych tere-nach Wzniesieñ Urzêdowskich – miêdzy Kluczkowicami i Wandalinem, Chruœlin¹ i Kazanowem, Dzierzkowicami i Wy¿nic¹, w rejonie Zadworza i Wilko³aza (ryc. 2B).
Wykorzystanie turystyczne i dydaktyczne rzeŸby lessowej
Zachodnia czêœæ P³askowy¿u Na³êczowskiego z racji po³o¿enia w obrêbie popularnego „trójk¹ta turystycznego” Kazimierz Dolny–Na³êczów–Pu³awy wyró¿nia siê pod wzglêdem zagospodarowania turystycznego w obrêbie Wy¿yny Lubelskiej.
W latach 50. ubieg³ego wieku Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze zaczê³o propagowaæ rozwój turystyki kwalifikowanej, wtedy te¿ rozpoczêto wytycza-nie sieci pieszych szlaków, które umo¿liwi³y penetracjê przestrzeni turystycznej poza tradycyjnymi miejscowo-œciami recepcyjnymi. W zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego wyznaczono i oznakowano m.in. szlaki spacerowe w rejonie Kazimierza: ¿ó³ty o d³ugoœci ok. 6 km (w¹wozy: Ma³achowskiego, Czerniawy, Kwaskowa Góra), czerwony o d³ugoœci ok. 4 km (ul. Zamkowa, Norowy Dó³), zielony o d³ugoœci ok. 5 km (w¹wozy G³êboczyzna i Granicznik) oraz szlaki turystyczne: Nadwiœlañski (jako fragment szlaku niebieskiego: Annopol–Dêblin), im. Bole-s³awa Prusa (czerwony: Lublin–Na³êczów–Kazimierz Dol-ny), Lessowych W¹wozów (czarny: Pu³awy–W³ostowice– Parchatka), Partyzancki (fragment szlaku niebieskiego: R¹blów–Rogalów–Kock–Ostrów Lubelski), Niepodleg³o-œciowy (fragment szlaku zielonego: Bochotnica–Wierzcho-niów–¯yrzyn–Baranów nad Wieprzem) oraz szlak rowe-rowy (czerwony: Lublin–Kazimierz Dolny). Jednak mimo uznania w¹wozów za wybitny walor krajobrazowy i atrakcjê turystyczn¹ brakowa³o wydawnictw poœwiêco-nych znaczeniu naukowemu i dydaktycznemu tego cen-nego naturalcen-nego laboratorium procesów geologicznych.
W 1951 r. pojawi³a siê wa¿na popularnonaukowa publi-kacja obejmuj¹ca opisy wycieczek terenowych – „Prze-wodnik geologiczny po Kazimierzu i okolicy” autorstwa
K. i W. Po¿aryskich. W przewodniku opisano m.in. wycieczkê do w¹wozu Kwaskowa Góra z dynamicznymi procesami (Po¿aryska & Po¿aryski, 1951). Ksi¹¿ka ta by³a pierwszym wydawnictwem popularyzuj¹cym wartoœci przyrody nie-o¿ywionej okolic Kazimierza Dolnego przygotowanym na podstawie przeprowadzonych badañ naukowych.
Po utworzeniu w 1979 r. Kazimierskiego Parku Krajo-brazowego (KPK) ukaza³o siê kilka informatorów i prze-wodników, które zawiera³y propozycje tras przyrodniczych i zachêca³y do poznawania walorów objêtego ochron¹ obszaru lessowego (Harasimiuk, 1986; Piasecki, 1989). Od 1988 r. Zarz¹d Kazimierskiego Parku Krajobrazowego, a nastêpnie Zespó³ Parków Krajobrazowych Wy¿yny Lubel-skiej prowadzi³y systematyczn¹ dzia³alnoœæ zwi¹zan¹ z edukacj¹ œrodowiskow¹ (ekologiczn¹). Jednym z celów tej dzia³alnoœci, poza przekazywaniem wiedzy przyrodni-czej i kszta³towaniem postaw proœrodowiskowych, by³a potrzeba dywersyfikacji ruchu turystycznego w okolicach Kazimierza Dolnego. W jej ramach realizowano zajêcia kameralne i terenowe, oparte na systemie znakowanych œcie¿ek dydaktycznych, dla uczniów i studentów kierunków przyrodniczych (w skali roku z oferty skorzysta³o kilka-dziesi¹t grup z ca³ego kraju). W dwuczêœciowym „Prze-wodniku po œcie¿kach dydaktycznych Kazimierskiego Parku Krajobrazowego” (Paw³owski, 1995; Kowalczyk & Paw³owski, 1998) opisano ³¹cznie 11 tras, z których a¿ osiem dotyczy³o tematyki rzeŸby lessowej. W zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego œcie¿ki wyznaczono w jednej z najgêstszych sieci w¹wozów na naszym konty-nencie – w rejonie W³ostowic, Parchatki, Zbêdowic i Bochot-nicy, a tak¿e w Kazimierzu Dolnym (Kamienny Dó³, W¹wóz Ma³achowskiego oraz Korzeniowy Dó³ i Norowy Dó³). Na uwagê zas³uguj¹ tak¿e trasy szlaków i œcie¿ek przebiegaj¹ce przez akumulacyjne krawêdzie lessowe, jak np. œcie¿ka do Miêæmierza, gdzie na granicy P³askowy¿u Na³êczowskiego i Równiny Be³¿yckiej nawet niewprawny obserwator dostrze¿e kontrast miêdzy krajobrazami obu subregionów, z doskonale czyteln¹, biegn¹c¹ w linii prostej akumulacyjn¹ po³udniow¹ krawêdzi¹ P³askowy¿u Na³êczow-skiego. W znacznej mierze œcie¿ki dydaktyczne stanowi³y „przyrodnicz¹ nak³adkê” na funkcjonuj¹ce ju¿ tutaj szlaki turystyczne i spacerowe. Œcie¿ki dydaktyczne KPK z opisa-nymi stanowiskami (geostanowiskami) przyczyni³y siê równie¿ do spopularyzowania rzeŸby „lessowej wyspy” w strefie krawêdziowej Równiny Be³¿yckiej z tzw. rogow-sk¹ oœmiornic¹ – systemem w¹wozów lessowych z inte-resuj¹cymi Ÿród³ami potoku Jaworzanka na wschód od Dobrego, w rejonie Rogowa (objêtymi ochron¹) oraz punk-tem widokowym na wierzchowinie lessowej, w obrêbie wczesnoœredniowiecznego grodziska w Podgórzu (Paw³ow-ski, 1995; Kowalczyk & Paw³ow(Paw³ow-ski, 1998). Ponadto przez nadbudowan¹ pokryw¹ lessow¹ krawêdŸ Równiny Be³-¿yckiej przebiegaj¹ dwa szlaki rowerowe: Podgórz–Skrzy-niec z tras¹ tematyczn¹ „Grodziska nad Chodelk¹” (niebie-ski, „Dolina Chodelki” – ³¹czna d³ugoœæ 51 km) i Kazimierz Dolny–Rogów–Bêczyn (¿ó³ty, ³¹czna d³ugoœæ 68 km).
W porównaniu z zachodni¹ czêœci¹ P³askowy¿u Na³êczowskiego i Równiny Be³¿yckiej obszar lessowy w obrêbie Wzniesieñ Urzêdowskich dysponuje s³abszym zagospodarowaniem turystycznym. Niemniej jednak prze-biega tu kilka interesuj¹cych szlaków. We Wrzelowieckim Parku Krajobrazowym wyznaczono jedn¹ œcie¿kê dydak-tyczn¹ w Chruœlinie (gmina Józefów nad Wis³¹), na której obok miejsca bitwy z okresu powstania styczniowego – tzw. Z³ota Góra – zobaczyæ mo¿na intensywnie urzeŸbiony teren z sieci¹ w¹wozów lessowych (Paw³owski, 1999). Poza tym eksploracjê turystyczn¹ zachodniej czêœci
Wznie-sieñ Urzêdowskich, zw³aszcza w¹wozów w rejonie Klucz-kowic, u³atwiaj¹: szlak spacerowy po Wrzelowieckim Parku Krajobrazowym (zielony, ³¹cznie ok. 10 km) oraz znako-wane szlaki rowerowe: Kazimierz Dolny–Kraœnik (czer-wony, razem ok. 107 km) i Piotrawin–Skrzyniec (czarny, „Goœciniec Piotrawiñski” – ³¹cznie ok. 46 km), wyznaczo-ne przez Starostwo Powiatowe w Opolu Lubelskim i Urz¹d Marsza³kowski w Lublinie („Powiat Opolski...”, 2007).
Obecnie w popularyzacji tematyki dotycz¹cej rzeŸby lessowej wiod¹c¹ rolê odgrywa dzia³alnoœæ Muzeum Przy-rodniczego – oddzia³u Muzeum Nadwiœlañskiego w Kazi-mierzu Dolnym. W skali roku odwiedza je 20–30 tys. zwiedzaj¹cych, przy czym dominuj¹c¹ grupê stanowi¹ zorga-nizowane wycieczki szkolne. W 2002 r. w muzeum otwarto sta³¹ wystawê „W krainie w¹wozów”, która w atrakcyjny sposób przybli¿a problematykê erozji w¹wozowej i obsza-rów lessowych. Ekspozycja umo¿liwia interaktywne zwie-dzanie, anga¿uj¹ce niemal wszystkie receptory – turyœci mog¹ np. nie tylko dotkn¹æ grudki lessu, ale tak¿e wzi¹æ j¹ do rêki. Obok plastycznej mapy zlewni Grodarza oraz makiet przedstawiaj¹cych stadia rozwojowe w¹wozów du¿e zainteresowanie wzbudza diorama w¹wozu drogo-wego – model g³êbocznicy lessowej. Atrakcyjnoœæ tego noœnika treœci edukacyjnych podnosi jego multisensoryczny charakter, który daje mo¿liwoœæ poznania badanego obiektu przy u¿yciu kilku zmys³ów (np. mo¿liwoœæ wys³uchania charakterystycznych dŸwiêków rolniczej, lessowej krainy). Ponadto w ofercie edukacyjnej placówki muzealnej znaj-duj¹ siê wycieczki przyrodnicze, podczas których oma-wiane s¹ m.in. ods³oniêcia geologiczne i formy rzeŸby lessowej. Wiele zajêæ terenowych odbywa siê w w¹wozie Norowy Dó³, po³o¿onym w s¹siedztwie XVI-wiecznego spichlerza mieszcz¹cego Muzeum Przyrodnicze.
Znaczenie w¹wozów lessowych jako wybitnego waloru i atrakcji turystycznej zosta³o docenione przez Lokaln¹ Organizacjê Turystyczn¹ (LOT) w Na³êczowie, zrzesza-j¹c¹ samorz¹dy zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej; przyjê³a ona nazwê LOT „Kraina Lessowych W¹wozów” (http://www.kraina.org.pl). Popularyzacji wêdrówek przy-rodniczych i wiedzy o w¹wozach s³u¿yæ ma m.in. opubliko-wany przez LOT przewodnik informator „Szlak lessowych w¹wozów” (Paw³owski i in., 2008).
Mo¿liwoœci wykorzystania w geoturystyce
Pomimo istnienia wielu œcie¿ek dydaktycznych na opi-sywanym obszarze nie wyznaczono do tej pory ani jednej œcie¿ki (trasy) geoturystycznej z prawdziwego zdarzenia. Prowadzone tu od wielu lat, g³ównie przez przedstawicieli lubelskiego oœrodka geograficznego, badania geomorfolo-giczne daj¹ naszym zdaniem dobr¹ podstawê do przygoto-wania wielu tematycznych œcie¿ek dydaktycznych ³¹cz¹cych przysz³e geostanowiska. Niektóre ze stanowisk znane s¹ ju¿ w œwiatowej literaturze geomorfologicznej – np. w¹wóz Do³y Podmularskie (patrz Schmitt i in., 2004; Dotterweich, 2008). RzeŸba lessowa stwarza mo¿liwoœci prezentacji szerokiego zakresu tematyki geologiczno-geomorfolo-gicznej po³¹czonej z aktywn¹ turystyk¹ piesz¹. Trasy geo-turystyczne mog¹ staæ siê narzêdziem pomagaj¹cym turyœcie zapoznaæ siê z niezwykle interesuj¹c¹ przesz³oœci¹ geologiczn¹ opisywanego terenu oraz zrozumieæ jej wp³yw na wspó³czesny krajobraz regionu. W ska³ach, które mo¿na tu obserwowaæ, zapisana jest d³uga i obfituj¹ca w wa¿ne wydarzenia historia geologiczna obszaru, stanowi¹ca ele-ment historii geologicznej naszego kontynentu. Najstarsze wystêpuj¹ce tu ska³y pochodz¹ z ery mezozoicznej (epoki panowania ciep³ych mórz), a najm³odsze powstawa³y
pod-czas czwartorzêdu, w warunkach kolejno nastêpuj¹cych epok lodowcowych (pokrywy lessowe).
Do najwa¿niejszych zagadnieñ, jakie mo¿na omówiæ na podstawie geostanowisk i œcie¿ek geoturystycznych, zaliczyæ nale¿y: budowê geologiczn¹ (czwartorzêd i ska³y starszego pod³o¿a), wp³yw cz³owieka na powstawanie i wspó³czesny rozwój w¹wozów, ewolucjê krajobrazu w warunkach antro-popresji oraz wspó³czesne procesy geomorfologiczne (ryc. 3, 4–7 – patrz na str. 60). Poni¿ej podano piêæ najciekawszych naszym zdaniem tras poprowadzonych w pó³nocnej i œrodko-wej czêœci obszaru, g³ównie systemami w¹wozowymi:
1. Korzeniowy Dó³–Do³y Podmularskie – czas przejœ-cia: ok. 2 h, problematyka: cechy lessu, typy i geneza w¹wozów i w¹wozów drogowych, tempo rozwoju w¹wo-zów drogowych, ska³y pod³o¿a podlessowego, wspó³czesny rozwój w¹wozów, wp³yw cz³owieka na rozwój w¹wozów, etapy erozji w¹wozowej (ryc. 4, 5 – patrz na str. 60).
2. W¹wozy okolic Stoku – czas przejœcia: ok. 3h, proble-matyka: ska³y pod³o¿a podlessowego, wspó³czesny rozwój w¹wozów, ekstremalne zjawiska sufozyjne, wp³yw starszej rzeŸby na rozwój w¹wozów (ryc. 6 – patrz na str. 60).
3. System w¹wozowy w Rogowie – czas przejœcia: ok. 3h, problematyka: typologia form w¹wozowych, wspó³-czesne procesy geomorfologiczne, elementy rzeŸby przed-w¹wozowej, Ÿród³a w w¹wozach, w¹wozy drogowe, wp³yw cz³owieka na w¹wozy – degradacja w¹wozów (ryc. 7 – patrz na str. 60).
4. Norowy Dó³–Góry–Bochotnica – czas przejœcia: ok. 3h, problematyka: morfologia wierzchowiny lessowej – m.in. wymoki, wp³yw nachylenia i litologii na rozwój w¹wozów drogowych, mozaika gleb jako efekt erozji na obszarach lessowych. 0 4 m 4 m margle marls glina zwa³owa glacial till piaski i ¿wiry sands and gravels gleby soils less loess koluwia colluvia
Ryc. 3. Budowa geologiczna zboczy w¹wozu Cha³ajowy Dó³ (za Gardzielem i in., 2006)
Fig. 3. Geological structure of Cha³ajowy Dó³ gully sides (after Gardziel et al., 2006)
5. Podgórz–Dobre – czas przejœcia: ok. 3h, problematyka: krawêdŸ akumulacyjna p³ata lessowego i jej cechy morfo-logiczne, wp³yw du¿ych deniwelacji na rozwój w¹wozów, budowa pod³o¿a podczwartorzêdowego, rzeŸba lessowa a rzeŸba bezlessowa – kontrast morfologiczny i krajobra-zowy, punkt widokowy na dolinê Wis³y, w¹wozy drogowe (ryc. 8 – patrz na str. 60).
Systemy w¹wozowe s¹ obecnie powszechnie wyko-rzystywane przez osoby uprawiaj¹ce turystykê aktywn¹ i kwalifikowan¹. W niektórych przypadkach jej niekontro-lowany rozwój lub charakter mog¹ stanowiæ powa¿ne zagro¿enie walorów rzeŸby lessowej. Szczególne niebez-pieczeñstwo wi¹¿e siê z ruchem quadów i samochodów terenowych w w¹wozach. Prowadzi on do niszczenia form oraz – przez degradacjê szaty roœlinnej – do uruchomienia procesów erozyjnych na znaczn¹ skalê. W obecnej sytuacji prawnej nie ma mo¿liwoœci skutecznej ochrony w¹wozów przed tymi zagro¿eniami. W przypadku szczególnie cennych rejonów (okolice Korzeniowego Do³u, Do³y Podmularskie) zasadne by³oby w zwi¹zku z tym rozwa¿enie utworzenia obszarów chronionych o wy¿szych rygorach ochrony – rezerwatów przyrody. Wymaga³oby to jednak zmian w³asnoœciowych – wykupu gruntów od ich obecnych w³aœci-cieli. Kolejnym zagro¿eniem nie tylko œrodowiska, lecz tak¿e rozwoju turystyki jest fakt, ¿e w dalszym ci¹gu nie-które w¹wozy s³u¿¹ jako dzikie wysypiska œmieci. Istot-nym problemem jest te¿ grodzenie w¹wozów i uniemo¿li-wianie wstêpu do wielu znanych i interesuj¹cych obiektów, nawet tam, gdzie przebiegaj¹ szlaki turystyczne, spacero-we i œcie¿ki dydaktyczne. W³aœciciele gruntów, na których po³o¿one s¹ te w¹wozy, czêsto maj¹ jednak do tego prawo.
W ostatnich latach w licznych w¹wozach drogowych Lubelszczyzny przeprowadzono prace zmierzaj¹ce do zabezpieczenia tych form przed negatywnymi skutkami erozji. Zabiegi te maj¹ na celu utrzymanie funkcji komu-nikacyjnej w¹wozów drogowych i polegaj¹ g³ównie na utwardzeniu ich den przy u¿yciu ró¿norodnych materia³ów, g³ównie a¿urowych p³yt betonowych (ryc. 9 – patrz na str. 60). Poza utrzymaniem dro¿noœci wa¿nym aspektem zwi¹zanym z realizacj¹ zabezpieczeñ w obrêbie w¹wozów drogowych jest tak¿e potrzeba zachowania ich walorów turystycznych. Wi¹¿e siê to z zastosowaniem rozwi¹zañ uwzglêdniaj¹cych potrzeby ochrony krajobrazu, pozwa-laj¹cych zachowaæ walory wizualne tych form oraz ich wartoœci dydaktyczne.
RzeŸba lessowa zachodniej czêœci Wy¿yny Lubelskiej obfituje w wiele interesuj¹cych obiektów, które ³¹cznie z walorami geologicznymi umo¿liwiaj¹ opracowanie wielu atrakcyjnych tras geoturystycznych w ramach pro-jektowanego geoparku „Ma³opolski Prze³om Wis³y”. Szcze-gólnie istotne by³oby skierowanie uwagi na po³udniow¹ jego czêœæ o s³abo rozwiniêtej infrastrukturze turystycznej oraz rzadko odwiedzan¹ przez turystów. Jednoczeœnie pamiêtaæ nale¿y o trudnych do rozwi¹zania problemach zwi¹zanych z zagro¿eniami walorów geomorfologicznych oraz kwestiach dostêpnoœci niektórych obiektów po³o¿o-nych na terenach prywatpo³o¿o-nych.
Literatura
BARAN-ZG£OBICKA B., ZG£OBICKI W. & BOJCZUK P. 2010 – Percepcja obiektów geomorfologicznych Lubelszczyzny a mo¿liwoœci rozwoju geoturystyki. Probl. Ekol. Kraj., 26: 315–328.
DOTTERWEICH M. 2008 – The history of soil erosion and fluvial deposits in small catchments of central Europe: Deciphering the long-term interaction between humans and the environment. Geomorphology, 101: 192–208. GARDZIEL Z., HARASIMIUK M., JEZIERSKI W., PAW£OWSKI A. & ZG£OBICKI W. 2006 – Erozja w¹wozowa w zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego. Prz. Geol., 54: 768–776.
GAWRYSIAK L. & HARASIMIUK M. 2012 – Spatial diversity of gullies density on Lublin Upland and Roztocze Hills (SE Poland). Ann. UMCS, B, 67 [w druku].
HARASIMIUK K. 1977 – Rozciêcie erozyjne na po³udniowo-zachod-niej czêœci krawêdzi Wy¿yny Lubelskiej miêdzy Goœcieradowem a Zdziechowicami. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 193: 77–90.
HARASIMIUK M. 1986 – Kazimierski Park Krajobrazowy. Wojewódzki Oœrodek Informacji Turystycznej, Lublin.
HARASIMIUK M. & HENKIEL A. 1976 – Wp³yw budowy geologicz-nej i rzeŸby pod³o¿a na ukszta³towanie pokrywy lessowej zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego. Ann. UMCS, B, 30/31: 53–76. HARASIMIUK M. & KRÓL T. 1984 – KrawêdŸ Równiny Be³¿yckiej w okolicy wsi Dobre. Przewodnik Ogólnopolskiego Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, cz. II, 13–15 wrzeœnia 1984, Lublin: 113–118.
HARASIMIUK M., NOWAK J. & SUPERSON J. 2008 – Budowa geo-logiczna i rzeŸba terenu. [W:] Uziak S. & Turski R. (red.) Œrodowisko przyrodnicze Lubelszczyzny. Lubelskie Tow. Nauk., Lublin: 9–73. KO£ODYÑSKA-GAWRYSIAK R., GAWRYSIAK L., BUDZYÑSKI A. & GARDZIEL Z. 2011 – W¹wozy drogowe Wy¿yny Lubelskiej i Roztocza oraz sposoby ich zabezpieczania przed procesami niszcz¹cymi. Ann. UMCS, B, 66.
KO£ODYÑSKA-GAWRYSIAK R., KOZIE£ M. & JEZIERSKI W. 2010 – The structural escarpment in Dobre: an area of unique environ-mental value strongly transformed by gully erosion. [W:] Warowna J. & Schmitt A. (red.) Human impact on upland landscapes of the Lublin region. Kartpol, Lublin: 171–178.
KO£ODYÑSKA-GAWRYSIAK R. & PAJDOWSKI P. 2007 – Warunki rozwoju oraz cechy wspó³czesnej aktywnoœci w¹wozu drogowego Rogów– –Zagajdzie. [W:] Harasimiuk M., Brzeziñska-Wójcik T., Dobrowolski R., Mroczek P. & Warowna J. (red.) Budowa geologiczna regionu lubel-skiego i problemy ochrony litosfery. Wyd. UMCS, Lublin: 219–224. KOWALCZYK L. & PAW£OWSKI A. 1998 – Przewodnik po œcie¿kach dydaktycznych Kazimierskiego Parku Krajobrazowego, cz. II. Zespó³ Lubelskich Parków Krajobrazowych, Lublin.
KO¯UCHOWSKI K. 2005 – Walory przyrodnicze w turystyce i rekreacji. Wyd. Kurpisz, Poznañ.
KUREK W., FARACIK R., MIKA M., PAWLUSIÑSKI R., PITRUS E. & PTASZYCKA-JACKOWSKA D. 2008 – Turystyka. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa.
MARUSZCZAK H. 1958 – Charakterystyczne formy rzeŸby obszarów lessowych Wy¿yny Lubelskiej. Czas. Geogr., 29: 335–354.
MARUSZCZAK H. 1972 – Wy¿yny Lubelsko-Wo³yñskie [W:] Klima-szewski M. (red.) Geomorfologia Polski, t. I. PWN, Warszawa. MARUSZCZAK H. 1973 – Erozja w¹wozowa we wschodniej czêœci pasa wy¿yn po³udniowopolskich. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., 151: 15–30. PAW£OWSKI A. 1995 – Przewodnik po œcie¿kach Kazimierskiego Parku Krajobrazowego, cz. I. Zarz¹d Zespo³u Lubelskich Parków Kra-jobrazowych, Lublin.
PAW£OWSKI A. 1999 – Wrzelowiecki Park Krajobrazowy. Informator. Zarz¹d Zespo³u Lubelskich Parków Krajobrazowych, Lublin. PAW£OWSKI A., RODZIK J. & WAWER K. 2008 – Szlak lessowych w¹wozów. Lokalna Organizacja Turystyczna „Kraina Lessowych W¹wozów”, Na³êczów.
PIASECKI K. 1989 – Kazimierski Park Krajobrazowy. Przewodnik przyrodniczo-krajoznawczy. Wyd. PTTK Kraj, Warszawa.
Powiat opolski. Malowniczy Prze³om Wis³y i Dolina Chodelki. Mapa
turystyczno-przyrodnicza w skali 1:100 000. Kartpol, Lublin 2007. PO¯ARYSKA K. & PO¯ARYSKI W. 1951 – Przewodnik geologiczny po Kazimierzu i okolicy. Wyd. Muzeum Ziemi, Warszawa.
PO¯ARYSKI W., MARUSZCZAK H. & LINDNER L. 1994 – Chro-nostratygrafia osadów plejstoceñskich i rozwój doliny Wis³y Œrodko-wej ze szczególnym uwzglêdnieniem prze³omu przez wy¿yny po³udniowopolskie. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 147: 1–58.
RODZIK J. & GARDZIEL Z. 2004 – Uk³ady krajobrazowe w¹wozów kazimierskich (geneza i warunki rozwoju). [W:] Kucharczyk M. (red.) Wspó³czesne problemy ochrony krajobrazu. Zarz¹d Zespo³u Lubelskich Parków Krajobrazowych, Lublin: 85–92.
RODZIK J., JANICKI G., ZAGÓRSKI P. & ZG£OBICKI W. 1998 – Deszcze nawalne na Wy¿ynie Lubelskiej i ich wp³yw na rzeŸbê obsza-rów lessowych. Dok. Geogr., 11: 45–68.
SCHMITT A., SCHMIDTCHEN G., RODZIK J., ZG£OBICKI W., DOTTERWEICH M., ZAMHÖFFER S. & BORK H.R. 2004 – Historical gully erosion in southeast Poland, an example from the loess area of the Lublin Upland. [W:] Li Y., Poesen J. & Valentin Ch. (red.) Gully erosion under global change. Sichuan Science and Technology Press, Chengu, China: 223–230.
S£OMKA T. & KICIÑSKA-ŒWIDERSKA A. 2004 – Geoturystyka – podstawowe pojêcia. Geoturystyka, 1: 5–7.
ZG£OBICKI W. 1998 – W¹wozy drogowe pó³nocno-zachodniej czêœci P³askowy¿u Na³êczowskiego. [W:] Dobrowolski R. (red.) IV Zjazd Geomorfologów Polskich, G³ówne kierunki badañ geomorfologicznych w Polsce. Stan aktualny i perspektywy, t. III. Przedowdnik
Zdjêcie na ok³adce: Liczne rozciêcia w¹wozowe tworz¹ce typowy krajobraz badlands, Bardenas Reales (Navarra, Hiszpania). Niecka Ebro, miocen, i³owce, mu³owce, piaskowce (zob. Zg³obicki i in., str. 26). Fot. W. Zg³obicki
Cover photo: Numerous steeply incised gullies and ravines forming typical badlands landscape of Bardenas Reales (Navarre, Spain). Miocene claystones, siltstones and sandstones of the Ebro Basin (see Zg³obicki et al., p. 26). Photo by W. Zg³obicki
(patrz str. 26)
Ryc. 4. Ods³oniêcie w w¹wozie Do³y Podmularskie Fig. 4. Exposure in Do³y Podmularskie gully
Ryc. 6. Studnia sufozyjna w okolicach Stoku Fig. 6. Piping sinkhole in the vicinity of Stok
Ryc. 8. Ods³oniêcie w zboczu w¹wozu, skarpa w Dobrem (less stokowy przykrywaj¹cy rumosz opok)
Fig. 8. Exposure in the side of gully, escarpment in Dobre (slope loess covering opoka debris)
Ryc. 5. W¹wóz drogowy Korzeniowy Dó³ Fig. 5. Sunken road Korzeniowy Dó³
Ryc. 7. Niszczenie dna w¹wozu w wyniku turystyki na quadach Fig. 7. Degradation of gully bottom as a result of tourism by quads
Ryc. 9. Zabezpieczenia przeciwerozyjne (w¹wóz w okolicach Kazimierza Dolnego). Ryc. 4–9 fot. W. Zg³obicki
Fig. 9. Anti-erosional measurements (gully in the vicinity of Kazimierz Dolny). Figs. 4–9 photo by W. Zg³obicki
