Elementy rzeczywistości mitycznej w New Age

Sławomir Jagodziński

Elementy rzeczywistości mitycznej w

New Age

Collectanea Theologica 69/3, 85-99

1999

Collectanea Theologica 69 (1999) nr 3

SŁAWOMIR JAGODZIŃSKI, WARSZAWA

ELEMENTY RZECZYWISTOŚCI MITYCZNEJ W NEW AGE W ybitny religioznawca M ircea E l i a d e (1907-1986) w książce Mity,

sny i misteria zajm ując się kw estią współczesnych m itów napisał: „W y­

daje się, że mit, podobnie zresztą ja k w ykorzystywane przez niego sym ­ bole, nigdy nie traci aktualności psychicznej: zm ienia tylko form ę i ka­ m ufluje swe funkcje. Jakże owocne byłoby więc kontynuow anie badań i dem askowanie kam uflażu m itów na poziom ie społecznym ” 1. Idąc za tym wezwaniem w niniejszym opracow aniu zostaną om ów ione przeja­ w y m itu w N ew Age. Czołowi teoretycy tego zjaw iska, n a przykład M. F e r g u s o n czy F. C a p r a , przedstaw iają go jako potężn ą sieć, która działa, aby dokonać radykalnych zm ian w świecie2. N ew Age, zw any rów nież N ow ą E rą lub E rą W odnika, to „współczesna, spirytualistycznie rozwijana, postępowa w iara w duchow ą transform ację człow ieka, która obejm uje najróżniejsze ruchy społeczne i hipotezy”3. W pływ przyszło­ ściowej i systemowej wizji proponowanej przez N ew A ge w idoczny jest w takich sferach jak: nauka (nowa fizyka, system owa biologia, psycho­ logia transpersonalna czy holistyczna medycyna), życie społeczne (al­ ternatywne wychowanie, ekologia, feminizm, tzw. now y porządek św ia­ ta itp.), sztuka (psychodeliczna muzyka, praktyki gnostyczno-ezoterycz- ne, m istyka natury, inteligencje pozaziem skie i inne)4.

Pom im o złożoności i pew nej m glistości system u m y ślenia w yznaw ­ ców Nowej Ery, m ożna w skazać głów ne jeg o zasady: 1. B óg je s t roz­ proszoną w e w szechśw iecie i obecną w każdym bycie energią kosm icz­ n ą (m onizm i panteizm ); 2. Ludzie są częścią bóstw a; 3. Jedy ną po­

1 Zob. M. E lia d e , Mity, sn y i misteria, Warszawa 1994, s. 18.

2 Zob. M. F e r g u s o n , N a rozdrożu:przem iana ludzkości, w: P. M a c u r a (red.), N ew Age, Kraków 1993, s. 29; por. F. C a p r a , P unkt zwrotny. Nauka, społeczeństwo, now a kultura, War­ szawa 1987, s. 38

3 Zob. M. F uß , N ew Age, w: H. W a l d e n f e l s , Leksykon religii, Warszawa 1997, s. 281; zob też, N e w Age, w: N ow a encyklopedia PW N, t. 4, Warszawa 1996, s. 442.

trzebą ludzkości je s t przem iana świadom ości (rozpoznanie organicz­ nej jedności w szechrzeczy i swojej boskości); 4. Zło nie istnieje; 5. Zba­ w ienie i szczęście to przejście do nowego rozum ienia rzeczywistości oraz życia zgodnego z now ym „wodnikow ym ” paradygmatem; 6. Prze­ m iana jednostki je s t punktem w yjścia do przem iany ogółu ludzkości i nastania epoki harm onii i pokoju. N ależy zauw ażyć, że interpretacja podanych wyżej zasad, bardzo często je st różna u poszczególnych au­ torów z nurtu N ew Age. Przew ażnie zależy ona od tego, czy dany pi­ sarz identyfikuje się z kierunkiem okultystycznym czy humanistycz­ nym ruchu5. Idee chrześcijańskie takie jak: personalny charakter zw iąz­ ku człow ieka z B ogiem , grzech jako odw rócenie się od Prawdy, czy boskość i w yjątkow ość postaci Jezusa C hrystusa nauczaniu Ery Wod­ nika są nieznane6. M onizm Nowej Ery je st najbliższy religiom W scho­ du, choć hinduiści i buddyści często tem u zaprzeczają, twierdząc, że optym izm N ew Age w ynika z niezrozum ienia ducha ich religii (ich zdaniem m aterialne życie na naszej planecie je st nieszczęściem, a praw­ dziw a rzeczyw istość leży zgoła gdzie indziej7.

N ew Age czerpie sw ą inspirację z w ielu źródeł. Do najważniej­ szych zaliczyć należy zarów no daw ne prądy gnostyckie, elementy religii i filozofii W schodu, ja k i now e teorie naukow e fizyki, psycho­ logii i przyrodoznaw stw a. W w ielu koncepcjach doktrynalnych N o­ wej E ry dostrzec m ożna rów nież zw iązek z rzeczyw istością m itycz­ ną. W iele opracow ań podejm ujących tem at N ew A ge wspomina o od­ rad zan iu się w ty m zjaw isk u daw nych m itów i czerpaniu z w ielu archaicznych tradycji. C elem niniejszej pracy je s t zaprezentowanie problem atyki obecności rzeczyw istości m itycznej w doktrynie N ew Age. Za punkt o dn iesien ia dla tych rozw ażań w zięta zostanie ko n­ cepcja m itu M. E liadego.

Kolejno zostaną om ówione następujące zagadnienia: epoka harmonii i pokoju, m yślenie m ityczne oraz organiczna jedność.

5 Por. S. D o b r z a n o w s k i, New Age zagrożeniem i wyzwaniem dla chrześcijaństwa,w. t e n ż e (red.), New Age, Pseudoreligia, Kraków 1994, s. 11 n.

6 Por. C.V. M a n z a n a r e s , Nowa Era, w: t e n ż e , Prekursorzy Nowej Ery. Mały słownik,

Warszawa 1994, s. 91 n.

7 Por. J. A lla n , Poszukiwania duchowe, w: P. A l e x a n d e r (red.), Religie świata. Prze­ wodnik encyklopedyczny, Warszawa 1996, s. 405.

Epoka harm onii i pokoju

W myśl poglądów głoszonych przez ruch N ew Age, epoka, która m a nadejść, będzie w iekiem kom unii i harm onii m iędzy ludzkością, w szyst­ kimi stworzeniam i i boskością. Ta w izja „szczęśliwej przyszłości” n a­ wiązuje do w ielu utopii, jakie stworzyła zachodnia kultura: doskonałego społeczeństwa, nowego Edenu, pow rotu do raju i natury. Pojęcie „N o­ wej Ery” zakorzenione je st jednak przede w szystkim w m itologii „Z ło­ tego W ieku” .

M it „Złotego W iek u ”

M ircea Eliade w wielu swoich pracach używ a term inów „Złoty W iek” , „raj początków ”, „illud tem pus”. O kreślenia te odnoszą się do doskona­ łych i szczęśliw ych początków z m itycznej przeszłości. „Złoty W iek” um iejscowiony je st zazwyczaj w blisko okresu, w którym rozpoczynało się istnienie św iata8. Charakterystyczne jest, że rajską epokę odnaleźć m ożna w kulturach przyjm ujących zarów no koncepcję czasu cykliczne­ go, ja k i liniowego. M it „Złotego W ieku” ukazyw any je st przez Eliadego w kontekście przeżyw ania go przez człowieka. W kulturach pierw otnych odnajduje on znam ienną tęsknotę za rajem będącą pew nym pragnieniem przezwyciężenia aktualnej kondycji ludzkiej. To dążenie Eliade zalicza do najsilniejszych i najbardziej powszechnych pragnień, jakie przejawiają ludzie różnych kultur i religii. W szelkie m ity dotyczące epoki „Złotego W ieku” m ają pew ne wspólne motywy. U kazują one m ityczną społecz­ ność ludzką, która cieszyła się szczęściem, spontanicznością i w olno­ ścią; żyła w harm onii z naturą i w przyjaźni ze zw ierzętam i; miała m oż­ liwość łatwego kontaktowania się z bogam i, co zapewniało jej bliskość i opiekę Istot N adprzyrodzonych9. Niestety, na skutek jakiegoś tragicz­ nego w ydarzenia m itycznego nastąpił upadek człowieka. U tracił on swój pierw otny stan i kondycja jego istnienia radykalnie się zmieniła. Od tego m omentu ludzi zaczęły nawiedzać troski, cierpienie i śmierć. Zniszcze­ niu uległ harm onijny związek człow ieka ze św iatem przyrody oraz utra­ cony został dar szczególnej przyjaźni i bliskości Nieba. Cały świat i w szel­ kie ludzkie życie od tego czasu naznaczone zostały piętnem upadku10.

8 Zob. J. S m it h , Golden Age, w: M. E l i a d e (red.), Encyclopedy o f Religion, t. 6, N ew York 1987, s. 69.

’ Zob. H.B. P a r tin , Paradise, w: M. E l i a d e (ted.), Encyclopedy o f Religion, t. 11, s. 391. 10 Zob. M. E l i a d e , Mity, sny i misteria, s. 64.

M it „Złotego W ieku” według Eliadego w bardziej lub mniej złożonej form ie spotkać m ożna na całym niemal świecie. Wyobrażenia tej pra­ dawnej epoki rajskiej zawsze obfitują we wszystko to, co dobre i przy­ jem ne. Związana z tym je st wszechobecna tęsknota za rajem. Wyraża się

ona w wielkiej nadziei (obecnej w wielu społecznościach) na przekro­ czenie niedoskonałej kondycji ludzkiego istnienia i przywrócenie jej stanu rajskiego11. W kulturach pierwotnych m ożna wskazać pewne charakte­ rystyczne sposoby przywracania „Złotego W ieku”. N ależą do nich wszel­ kie religijne obrzędy dotyczące odzyskiwania czasu „początków”, takie jak: naśladowanie i odtwarzanie archetypicznych gestów bogów, m ają­ ce przywrócić szczególną z nimi łączność; praktyki seansów szamań­ skich; kult natury i odzyskiwanie harm onijnych z nią relacji.

Jedną z form tęsknoty za rajem odnaleźć m ożna w ruchach millenary­ stycznych. Podstaw ow ą ideą charakterystyczną dla millenaryzmu jest przekonanie o bliskim końcu obecnego świata i nastaniu nowej rzeczy­ wistości, bogatej w harmonię, pokój i szczęście. Odzyskanie pierwotnej doskonałości poprzedzone musi być serią katastrof i rozpadem tradycyj­ nych struktur społecznych. Gdy to się dokona, nastanie nowe życie12.

Eliade w swoich badaniach m itu „Złotego W ieku” wskazuje również na wiele jego form w e w spółczesnym świecie. Funkcjonujący mit rajski dostrzega on m.in. w tzw. religiach politycznych. Ideologia marksistow­ ska, na przykład, głosząc, że w wyniku zw ycięstwa proletariatu powsta­ nie idealne, bezklasow e społeczeństwo, korzysta z eschatologicznych m itów o nastaniu ziem skiego raju. Inny przykład stanowi niemiecki na­ rodowy socjalizm, który czerpiąc wzory z m itologii germańskiej próbo­ wał odnaleźć duchowe źródła „rasy”. W skrzeszenie w głębi duszy wiary w germańskich praprzodków miało przygotować naród do ostatecznej rozprawy i narodzin „nowego świata”13. Mityczne struktury „Złotego Wie­ ku” Eliade dostrzega też w pewnych zjaw iskach współczesnej kultury. M it rajski w ykorzystyw any je st w literaturze, filmie, obecny jest w róż­ nych formach rozrywki i niektórych modach. Ideologia nudyzmu, postu­ laty całkowitego w yzw olenia seksualnego, czy ruch hipisowski14 zdra­ dzają ślady „tęsknoty za rajem ” - dążenia do mitycznego stanu sprzed

" Tamże, s. 63.

12 Zob. J. S m it h , Golden Age, w: M. E l i a d e (red.), Encyclopedy o f Religion, s. 71. 13 Zob. M. E l i a d e , Mity, sny i misteria, s. 15 n.

14 Zob. M. P ę c z a k , Hipisi, w: t e n ż e , Mały słownik subkultur młodzieżowych, Warszawa 1992, s. 36 n.

upadku15. Według Eliadego mit „Złotego W ieku” nigdy zupełnie nie znik­ nął z ludzkiego m yślenia i zachowania. D aje o sobie znać w snach, fan­ tazjach i tęsknotach każdego człow ieka, ale rów nież w filozofiach, ide­ ologiach i m odach kulturowych całych grup społecznych.

Nowa E ra

Ruch N ew Age wpisuje się w te zjaw iska w e współczesnym świecie, w którym widoczne są struktury m itu „Złotego W ieku” 16. Podobnie ja k myśl m illenarystyczna, tak i Nowa Era określona je st pew nym i oblicze­ niami kalendarzow ym i. Pozostają one w ścisłym zw iązku z astrologią17. Zgodnie ze starożytnymi tablicami astrologicznymi po Wieku Ryb, w któ­ rym obecnie żyjemy, nastąpi okres zw any W iekiem Wodnika. M a się to dokonać na przełom ie X X i XXI w. N ow a Epoka przyniesie now y ład światowy, now ą przem ienioną ludzkość i now ą religię18. Według głów ­ nych teoretyków ruchu New Age przejście z jednej ery do drugiej nie dokona się w jednej chwili. Jest to ew olucyjny proces, który zdaniem M. Ferguson ju ż się rozpoczął. Pisze ona: „O garnęła nas w ielka prze­ miana, nieodw ołalna i przenikająca dreszczem (...) Chodzi tu o no w ą postawę ducha o przewrót świadomości m asy krytycznej osób, o sieć w y­ starczająco silną, by w sposób radykalny zm odyfikować naszą kulturę” 19. Z tych słów wynika, że naczelną ideą N ew Age je st dokonanie zupełnej przem iany obecnego świata. Aktualna stara epoka uw ażana je st za u pa­ dłą. To piętno upadku dotyczy zarówno człow ieka, ja k i całego jego oto­ czenia20. Główne cechy kończącego się obecnie wieku to w przew ażają­ cej większości zjaw iska negatywne, takie jak: podziały, brak zaufania, nienawiść, wojny i niesprawiedliwość. N a taki obraz współczesnej rze­

15 Zob. M. E l i a d e , Sacrum i profanum. O istocie religijności, Warszawa 1996, s. 172. 16 Por. A.E. K u b ia k , Co przyniesie N ow y Wiek? Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze (1996) nr 8, s. 2 n.

17 Zob. M. F u ß , E ra Wodnika, w: H. W a l d e n f e ls , L eksykon religii, s. 109: por. J. M a ­ k o w s k a , N ew Age, Problemy Opiekuńczo-W ychowawcze (1996) nr 8, s. 16, 25 n.

18 Zob. W. B o c k e n h e i m , Wodnik, era Wodnika, w : E ncyklopedia N ow ej Ery, Wrocław 1993, s. 373: por. G. D a n n e e l s , Now y ład, now a ludzkość, nowa wiara. N ew Age, Kraków 1992, s. 19.

19 Zob. M. F e r g u s o n , The Aquarian Conspiracy, Los A ngeles 1980, cyt. za: A. d e L a s ­ s u s , N ew Age, now a religia? Warszawa 1993, s. 8; por. J. P r o k o p iu k , N ew A g e M ovem ent, „i” m iesięcznik trochę inny (1990) nr 3, s. 43.

20 Por. L a z a r is , Czy ktokolw iek napraw dę w ie czym j e s t N e w A ge? „i” m iesięcznik trochę inny, s. 8 n.

czywistości złożyło się wiele czynników. Materializm, świecki hum a­ nizm, całkowita desakralizacja świata, rozdźwięk pomiędzy sferą nad- przyrodzoności a ludzkością - to tylko niektóre przyczyny degradacji świata, n a które wskazuje New Age21.

W takiej zdecydowanie negatywnej ocenie tego, co „tu i teraz”, w i­ doczny je st wyraźnie mechanizm, który prowadzi do popularyzacji idei 0 zbliżającym się „Złotym Wieku” . Silne bowiem poczucie niechęci i bra­ ku perspektyw na zrealizowanie potrzeb i pragnień człowieka jest pod­ stawowym czynnikiem, który ułatwia rozniecenie i utrzymanie w jego sercu płomiennej nadziei na lepszą przyszłość. Tak, jak wyłaniająca się kiedyś z pokolenia lat pięćdziesiątych kontrkultura22, tak obecnie ruch New Age stymulowany jest niezadowoleniem wielu ludzi z realiów współ­ czesnej epoki. Obraz nowej rzeczywistości, która m a się w przyszłości ukształtować, je st w dużej mierze przeciwieństwem tego co reprezentu­ je „upadły” świat23. W idoczna w tym je st wyraźna zbieżność obrazu Ery Wodnika i kształtu mitycznej epoki rajskiej, bogatej we wszelkie dobro 1 piękno. W przeciwieństwie do W ieku Ryb, Nowa Era będzie czasem pokoju, harmonii, jedności i odnowy. Społeczność ludzka w przyszłym świecie oparta będzie na nowych wzajem nych związkach ze światem natury. W ynikać one będą z organicznego podejścia do wszechświata, który dotychczas określany był w izjąm echanistyczną. Ludzie zrozumie­ ją, że świat je st żyw ym organizmem podtrzym ującym i karmiącym ich,

za który są odpowiedzialni. Takie podejście do środowiska, jak zapew­ niają liderzy N ew Age, zakończy erę w yzysku natury. Dominację czło­ wieka nad św iatem zastąpi poczucie w spólnoty z otaczającą go rzeczy­ wistością. Um ożliwi to ludziom życie w harmonii ze światem przyro­ dy24. N ow e społeczeństw o będzie społecznością zdecentralizowaną, w której ludzie opuszczą wielkie m iasta i zam ieszkają w małych m ia­ steczkach i wsiach. Tam możliwe stanie się życie w znacznie większej integracji z naturą25.

21 Zob. D.R. G r o o t h n i s , N ew A ge - czy napraw dę Now a Era? Katowice 1994, s. 49, 54 n.

22 Zob. M. P ę c z a k , K ontrkultura, w: N ow a encyklopedia pow szechna PWN, t. 3, s. 468. 23 Zob. F. C a p r a , P unkt zw ro tn y..., s. 559.

24 Zob. B. G r i f f i t h s , W poszukiw aniu najw yższej świadomości. Zachodnia nauka i wschodni

m istycyzm ku w izji now ej rzeczywistości, Bydgoszcz 1995, s. 303; por. R.N. Baer, W m atni N ew Age, w: R.N. B a e r , W m atni N ew Age, S. R o u v i l l o i s , N ew A ge - kultura ifilozofia,

Kraków 1996, s. 132.

Pow stanie kultury now ego św iata zw iązane będzie z docenieniem w niej aspektu żeńskiego. Spowoduje to kres dom inacji m ęskiej, którą cechują: agresywność, w spółzaw odnictw o, wyłącznie racjonalne i ana­ lityczne podejście do życia. Znaczenie kobiet bardzo w zrośnie dzięki ich intuicji i wrodzonej mądrości. Struktury m ałżeńskie i rodzinne nie przetrw ają długo, bo dla „W odnika” istotna jest wolność i tw órczość26. W now ym świecie zyska uznanie i poszanow anie różnorodność. K olor skóry, stan cyw ilny czy orientacja seksualna nie będzie pow odem dys­ krym inacji. Zapanuje swoboda seksualna w wersji idealnej, która do­ prowadzi do w yelim inow ania pornografii, prostytucji, gw ałtu, w ykorzy­ stywania seksualnego dzieci i innych przerażających form zachow ania seksualnego27.

Jednym z zadań Nowej Ery będzie pojednanie w szystkich religii, czy­ li „pow rót do starożytnej m ądrości” , która leży u ich podstaw . L udz­ kość zrozum ie w końcu, że w szystkie tradycje, od najbardziej p rym i­ tyw nych do najwyżej zaaw ansow anych, są ze sobą zw iązane i w zajem ­ nie od sieb ie zależne. W szy stk ie one u rz e c z y w istn ia ją s ta ro ż y tn ą m ądrość i holistyczne rozum ienie życia28. Skostniałe struk tury religii m u szą zostać odnow ione nie tylko w swej istocie, lecz przede w szy st­ kim w odniesieniu do innych tradycji. W yłoni się w tedy je d n a w ielka religia kosm iczna, uniw ersalna m ądrość, w której podstaw ow e w arto­ ści chrześcijaństw a utrzym ane b ę d ą w e w zajem nych żyw ych zw iąz­ kach z w artościam i innych religii29. N astanie czas, w k tó ry m ludzie i B óg zostaną ponow nie zjednoczeni. Rozw ój nowego, w yższego sta­ nu św iadom ości - św iadom ości B oga - pozw oli na bezpośrednie do­ świadczenie boskości zam ieszkującej w każdym człow ieku i w każdym innym bycie. D ni K róla-B oga przem iną, każdy stanie się królem -bo- giem lub królow ą-boginią. B oskość będzie się przejaw iać w e w szyst­ kim i nie będzie budzić lęku w nikim . K ażdy człow iek ostatecznie k o ­ rzystając ze swej boskiej energii osiągnie w łasną „doskonałość” . Za­ owocuje to pow staniem zjednoczonej kultury planetarnej, która zapewni w szystkim ludziom spełnienie ich natury i zrealizow anie m arzeń 30. R ealizow anie tak przedstaw ionej nowej w izji św iata w edług liderów

26 Zob. F. C a p r a , P unkt zw rotny..., s. 567, por. J. P r o k o p iu k , N ew A g e M ovem ent, s. 44. 27 Zob. J. W h it e , Św it E ry Wodnika. Spotkanie D ucha i Nauki, B ydgoszcz 1996, s. 24. 28 Zob. B. G r i f f i t h s , W poszukiw aniu najw yższej św iadom ości..., s. 307.

N ew A ge je st drogą do odnow y św iata, drogą do stanu rajskiego, jaki był udziałem człow ieka w m itycznych „początkach”31.

Opisy „odnowionego świata”, zawarte w wielu publikacjach z nurtu New Age, potw ierdzają odwieczne pragnienie drzemiące w człowieku - życia w pięknym, dobrym, pełnym harmonii i pokoju świecie. Pragnie­ nie to Eliade nazywa „tęsknotą za rajem ”, za owym stanem panującym przed m itycznym upadkiem. Tak, ja k nieraz już w historii, tak i obecnie przez ruch N ew Age wspom nienie ahistorycznej szczęśliwości „nawie­ dziło” ludzkość. Dzieje się tak zawsze w chwili, gdy człowiek uświada­ m ia sobie niedoskonałość i ograniczoność swojej egzystencji.

M yślenie mityczne

M ircea Eliade zajmując się badaniem reliktów postaw mitycznych we współczesnej kulturze, wskazuje na ich charakterystyczne aspekty. Za główne cechy myślenia mitycznego w umysłach ludzi nowożytnych, uzna­ je kreację wzorcowego m odelu oraz pow tarzanie zachowań wzorco­ wych32. W społeczeństwach archaicznych wyjaśnienie mityczne zawsze było odpow iedzią na konkretny problem związany z egzystencją czło­ wieka. N ie było ono nigdy czysto teoretyczne, dotyczyło przede wszyst­ kim praktycznego życia. Takiego typu wyjaśnienie charakteryzowały wielka emocjonalność, intuicyjność i często irracjonalność. Stanowi to przejaw jednego z zasadniczych rysów religii plemiennych, w których prawie wszystko ujm owane jest w kategoriach ludzkiego doświadcze­ nia33. Funkcjonujące przez opis przyczyny i skutku myślenie racjonalne dla społeczności pierwotnych nie było najistotniejsze. Najważniejsze było znalezienie uzasadnienia dla kształtu św iata takiego, jakim się on jaw i człowiekowi. M it m ając charakter totalny doskonale tę funkcję w ypeł­ niał. U kazyw ał bowiem m odele wyjaśniające zarówno budowę kosmosu i relacje w nim występujące, ja k i dawał wzorce dla wielu aktywności ludzkich34.

31 Zob. J. W h ite , Św it E ry W odnika..., s. 268 n.

32 Zob. M. E l i a d e , Mity, sn y i m isteria, s. 22; por. S. T o k a r s k i, Eliade i Orient, Wrocław 1984, s. 76

33 Zob. T. D aj с z er, Egzystencjalny charakter m itu, Studia Theologica Varsoviensia 15(1977) nr 1, s. 130.

M ityczny model, z racji swego sym bolicznego charakteru, nie m a nic wspólnego z obiektywnym ujęciem obrazu wszechświata. Przedstaw ia on subiektywne odczucia człow ieka uznającego kosm os za organicznie pow iązaną jedność wszelkich istot i bytów. W zw iązku z tym w w yja­ śnieniach podaw anych przez m ity dostrzec m ożna, n a przykład, sw o­ bodne powoływanie się na zjaw iska przyrodnicze w celu tłum aczenia sytuacji osobistych, albo z kolei ukazywanie stosunków społecznych jako uzasadnienie określonych zjaw isk ze świata fauny i flory. Zaw sze bo­ w iem celem m itycznej „lo g ik i” po zostanie prakty czne rozw iązanie sprzeczności życia społecznego przez przedstaw ienie ich w jasn y spo­ sób i dostarczenie logicznego m odelu, w którym m ogą być przezw ycię­ żone35.

Myślenie mityczne ujm uje rzeczywistość wprost, a nie pośrednio przez m yślenie dyskursywne. Postulaty zdecydowanego odejścia od w yłącz­ nie intelektualnego wyjaśniania św iata i życia zawarte są w w ielu publi­ kacjach z nurtu New Age. N a przykład w książce Za głosem intuicji au­ t o r k i - S . G a w a i n i L. K in g -p r z e k o n u ją c z y te ln ik a , że praw dziw a odnowa człow ieka dokona się tylko wtedy, gdy uaktywni on intuicyjną stronę swojej natury. W now ym świecie - stw ie rd z a ją - trzeba „nauczyć intelekt uznawać w intuicji w artościow e źródło inform acji i porad36. To wyraźne dopuszczenie do głosu przenikniętej emocjami i czasam i ryzy­ kownej i intuicyjnej strony natury człow ieka sprawia, że w w ielu poglą­ dach głoszonych przez ruch Nowej Ery dostrzec m ożna cechy m yślenia mitycznego. Jak ju ż było w spom niane zasadniczą cechą takiego typu m yślenia jest budowanie m odeli w yjaśniających rzeczywistość. W N ew A ge funkcję kreowania wzorcowych rozwiązań doskonale pełni swoiście pojęta nauka. Zanim zostanie rozw inięty ten w ątek należy wcześniej stwierdzić, że człowiek od daw na przejaw ia dążenie do pogodzenia w y­ znawanego przez siebie św iatopoglądu ze zdobyczam i nauki. N a przy­ kład w przekonaniu wielu ludzi religia dopiero w pow iązaniu z nauką jaw i się jako rzeczywistość pew na i sprawdzalna. R oszczenie do nauko­ w ego wym iaru głoszonych poglądów je st jednym z istotnych elem entów doktrynalnych N ew Age37.

35 Zob. L. D u p r e , Inny wymiar: filo zo fia religii, Kraków 1992, s. 191; por. M. E lia d e ,

H istoria wierzeń i idei religijnych, Warszawa 1988, t. 1, s. 27.

36 Zob. S. G a w a in , L. K in g , Za głosem intuicji. J a k udoskonalić siebie i zm ienić życie

naszej planety, Warszawa 1995, s. 85.

Zwolennicy Nowej Ery odstępująod tradycyjnie rozumianej nauki opar­ tej na filozofii kartezjańskiej (dualizm, mechanicyzm, skrajny racjonalizm), proponując w zamian tzw. holistyczne jej ujęcie38. Osobą, która zajmuje się tąproblem atykąjest fizyk atomowy i filozof - Fritjof Capra. W swoich publikacjach usiłuje on zaadaptować osiągnięcia współczesnej fizyki i in­ nych nauk szczegółowych do doktryny New Age39. W Punkcie zwrotnym pisze: „Coraz więcej uczonych, zdaje sobie sprawę, że myśl mistyczna tworzy spójne i sensowne podstawy filozoficzne dla współczesnych teorii naukowych, dla takiej koncepcji świata, w której odkrycia naukowe m ęż­ czyzn i kobiet m ogą pozostawać w idealnej harmonii z ich celami ducho­ wymi i religijnymi przekonaniami40. Widoczne jest tu dążenie do dotych­ czasowego, analitycznego myślenia ujęciem syntetycznym. Wszechświat wobec powyższego to nie maszyna, ale jeden wielki i żywy organizm funk­ cjonujący nie dzięki mechanice, lecz w oparciu o relacje jakościowe. Nie ma w świecie elementów antagonistycznie do siebie nastawionych, ale wszystkie one razem stanowią w ielką „rodzinę”. Capra uważa, że zwrot od pojęcia części ku pojęciu całości jest podstawowym kryterium nowego paradygmatu w nauce. W tradycyjnym myśleniu naukowym uważano, że dynamikę jakiegoś złożonego systemu można zrozumieć na podstawie cech poszczególnych jego części. N owy sposób wyjaśniania rządzi się odwrot­ ną zasadą. W łasności poszczególnych części składowych da się zrozumieć jedynie w aspekcie całości. To bowiem, co nazywamy częścią jest osta­ tecznie tylko fragmentem nierozerwalnej sieci wzajemnych relacji41. Na­ uka opierająca się na takich prawach staje się potężnym narzędziem badań świata. Dążenie do ukazania elementów uniwersalnej i generalnej wizji rzeczywistości m a ogromny wpływ na procesy, za pom ocą których ludzie starają się poznawać siebie i sw ojąpozycję w świecie42. Zasadniczą cechą metody naukow ej, według Capry, jest stopniowe formułowanie kolejnych, wzajemnie zazębiających się, modeli i teorii, przy jednoczesnym tworze­

38 Por. H. W a j d e n f e l s , F enom en chrześcijaństw a w śród religii św iata, Warszawa 1995, s. 17.

39 Por. P.H. L o c h h a a s , Co to jest... Ruch N ew A ge, Bielsko-Biała 1993, s. 22.

40Zob.F . C a p r a , P unkt zwrotny..., s. 114; por. R. T o m c z a k , Bezdroża New Age, Zielona Góra 1994, s. 22 n.

41 Zob. F. C a p r a , D. S t e i n d l - R a s t , T. M a tu s , N ależeć do wszechświata. Poszukiwania

na pograniczu nauki i duchowości, Kraków 1995, s. 116 n.; por. K. M ą d e l, New Age: Gnosis rediviva? Horyzonty Wiary 5 (1994) nr 1, s. 62 n.

42 Zob. F. C a p r a , Tao fizyk i. W poszukiw aniu podobieństw między fizy k ą współczesną a m i­

niu odpowiadających im organizacji społecznych43. W ten sposób czło­ wiek korzystając z procesu naukowego i gromadząc w iedzę m oże jedno­ cześnie bezpośrednio poznawać swoje miejsce w świecie oraz zgłębiać tajemnicę swojej egzystencji44. Chociaż istnieje różnica pom iędzy nauko­ w ą weryfikacją teorii a afektyw ną weryfikacją mitu, to należy stwierdzić, że w wielu koncepcjach N ew Age myśl naukowa działa w podobny spo­ sób jak myśl mitologiczna w społecznościach archaicznych45. Holistyczny wym iar nowej nauki pozwala jej formułować modele odnoszące się zara­ zem do ludzkości, historii i całego wszechświata. Sposób wyjaśniania, któ­ rym się ona posługuje, jest analogiczny do tego, jaki jest zawarty w w yja­ śnieniu mitycznym. A ktualną rzeczywistość interpretuje się przez pryzmat modelu. W przypadku mitu ta interpretacja jest religijna, symboliczna i kul­ turowa. W przypadku nowej nauki jest to interpretacja oparta na abstrak­ cyjnym modelu zbudowanym na podstawie oderwanych od życia ekspery­ mentów46.

Charakterystyczne dla N ew A gę usiłow anie pow iązania osiągnięć nauki z m ityczno-religijnym sym bolizmem wynika z dw óch zadań, j a ­ kie liderzy tego ruchu sobie stawiają. Po pierw sze - zbudow anie holi­ stycznych m odeli, które wyjaśniałyby podstaw y i naturę w szystkiego co istnieje, a po drugie - okazanie „głębokiego sensu” istnienia świata i czło­ wieka. Realizując te cele N ew Age wykorzystuje różne now e teorie n a­ ukowe oraz wraca do w ielu dawnych mitów. W szystkie niem al główne idee, na których opiera się w izja wszechświata Ery W odnika m ają zw ią­ zek z rzeczyw istością m ityczną.

Organiczna jedność

W iele elem entów doktryny ruchu N ew Age określić m ożna przede w szystkim jako odradzający się m it jedności. Jego duchow ą esencję sta­ now i postulat rozpoznania pow iązania i w spółzależności w szystkich aspektów świata. M a to doprowadzić do pełnej komunii i harm onii wszel­ kich istnień na ziemi.

43 Zob. F. C a p ra , D. S t e i n d l - R a s t , T. M a tu s, N ależeć do w szechśw iata..., s. 46; por. F. C a p r a , P unkt zwrotny..., s. 363.

44 Zob. J. W h ite , Św it E ry Wodnika, s. 37 n.; por. M. G a r d n e r , N e w Age. N otatki o p o g ra ­

niczu nauki, Łódź 1994, s. 144 n.

45 Zob. S. R o u v i l l o is, N ew A g e - kultura ifilo zo fia , w: R.N. B a e r , W m atni N ew Age·, S. R o u v i l l o i s , N ew Age - kultura i filo zo fia , s. 348.

M onizm

Uznawanie jedności organicznej świata jest najbardziej charaktery­ styczną cechą religii pierwotnych. W rozumieniu wielu z nich kosmicz­ na całość obejm uje przyrodę, człowieka, świat duchów, przodków, hero­ sów m itycznych, a naw et bogów. W szechświat w pojęciu ludów archa­ icznych jest realnym, żyw ym i świętym organizmem. Pomiędzy różnymi bytam i w nim istniejącym i występuje jedynie różnica stopnia, a nie na­ tury47. W szystko jest nierozdzielnie powiązane i włączone w jedną total­ n ą wspólnotę. Rozszyfrowanie takiej struktury Kosmosu u wielu plemion należy do jednych z ważniejszych aktów poznawczych związanych z ini­ cjacją48. Poznanie mitycznej jedności pierwotnej dotyczy świata takiego, jakim był przed stworzeniem. Nie był to chaos, ale niezróżnicowany byt, który pochłaniał wszelkie formy. Ta jedność kosm iczna oznaczała rów­ nież jakąś całkowitość zaw ierającą w sobie wszystkie możliwości. D la­ tego też w wielu obrzędach rytualnych ludów archaicznych pojawia się dążenie do przynajmniej intencjonalnego powrotu do mitycznej Wszech- jedni49. W iedzę o takiej właśnie strukturze świata człowiek archaiczny czerpał z mitów. One to opowiadając o tym, ja k in illo tempore świat rozpoczynał swe istnienie, ukazują taką jego naturę i budowę, która nie­ dostępna jest dla em piryczno-racjonalnego poznania50.

Język m itologiczny uznaw any jest przez wielu publicystów i pisarzy N ew Age za najbardziej adekwatny do przedstawiania wielu teorii zwią­ zanych z now ą wizjąrzeczywistości. F. Capra pisze, cytując słowa Anandy Kumaraswam iego, że „mit ucieleśnia największe przybliżenie prawdy, jakie daje się ująć w słowach”51. Idea głoszona przez New Age, że wszyst­

ko jest jednością, choć m a swoje odpowiedniki w myśli religijno-filozo- ficznej Wschodu52, jest również współczesną w ersją mitu o jedności pier­ wotnej wszechświata. Takie nurty w ramach nurtu Nowej Ery, jak nowa fizyka, psychologia transpersonalna, głęboka ekologia, okultyzm to zja­ wiska, które w różny sposób zdradzająm onistyczną w izję świata53. Mo-47 Zob. M. E l i a d e , Sacrum i profanum ..., s. 93; por. T. D a j с z er, Buddyzm w swej specyfi­ ce i odrębności wobec chrześcijaństw a, Warszawa 1993, s. 25.

48 Zob. M. E l i a d e , Traktat o historii religii, s. 59.

49 Zob. t e n ż e , M efistofeles i androgyn, Warszawa 1994, s. 120. so Zob. t e n ż e , Traktat o historii religii, s. 404.

51 Zob. C a p ra , Tao fizy k i..., s. 54; por. B. G r i f f i t h s , P ow rót do środka, Warszawa 1996, s. 82.

52 Zob. F. C a p ra , Jedność wszystkich rzeczy, Nomos. Kwartalnik religioznawczy 1 (1992) nr 1, s. 23.

nizm oznacza, że wszystko, co istnieje, przenika się, je st ze sobą pow ią­ zane i współzależne. Człowiek, zwierzęta, przyroda, ale także i B óg to fragmenty jednej rzeczywistości nie podlegającej żadnym ostatecznym podziałom. W szelkie różnice są tylko pozorne54. W spom inany ju ż fizyk Capra uważa, że doskonały stan świadom ości to taki, w którym czło­ w iek odrzuca wszelkie ograniczenia i dualizmy, a jego cała istota zlew a się w uniwersalną, niezróżnicow anąjedność55. K onsekw encjąm onistycz- nego ujęcia św iata przez N ew Age jest uznanie, że ostatecznie w szystko, co istnieje, m a jednakow ą, boską naturę. Ta idea panteizm u zaprzecza radykalnej transcendencji Boga i w prost prow adzi do Jego depersonali­ zacji. Adepci Ery W odnika określają B oga takim i terminam i jak: ener­ gia, siła, najw yższa świadomość. M ają one podkreślać pogląd, że byt najwyższy nie je st „kim ś” lub „czym ś” zew nętrznym , ale jest obecny we wszystkim i działa w każdej istocie żywej i w każdej rzeczy56. W izja rze­ czywistości, proponowana przez N ew A ge, w dużym stopniu odpow iada m itycznem u obrazowi wszechświata. Z asadniczą cechą jednego i dru­ giego ujęcia jest bow iem istnienie stopniow ego zróżnicowania w szel­ kich bytów, które stanow ią pewne continuum. W szystko, począw szy od najniższych form m aterii przez formy w italne i um ysłow e aż do ducho­ w ych i nadprzyrodzonych, jest zespoloną organicznie jednością57.

A ndrogynia

M yśl o jedności pierwotnej W szechśw iata w ystępuje w wielu m itach kosm ogonicznych. Tego typu mity, o których była ju ż m ow a w pierw ­ szym rozdziale tej pracy, m iały wielkie znaczenie w życiu ludzi archa­ icznych. W iele kosm ogonii wyjaśniając akt stw orzenia ukazuje go jako podział doskonałej prehistorycznej pełni58. Przykładem m oże być popu­ larny w wielu m itologiach m otyw jaja kosm icznego. Obrazuje on całko­ w itą pełnię, która była na początku czasu. Podział, jak i dokonał się p óź­ niej, dał początek N iebu i Ziem i59. K ategoria jaja kosm icznego w yraża 54 Zob. U.K. L e G u in, Osoba i ja źń ..., „i” m iesięcznik trochę inny (1991) nr 4(5), s. 54.

55 Zob. F. C a p r a , P unkt zw rotny..., s. 506; por. D.R. G r o o t h n i s , N ew A ge - czy napraw dę

Nowa Era? s. 19 n.

S6Zob. S. G a w a in , L. K in g , Za głosem intuicji..., s. 24 n.; por. J. J a s t r z ę b s k i , S. B e d ­ n a r e k , Panteizm , w: Encyklopedia N ow ej E ry, s. 268.

57 Zob. J.A. K ł o c z o w s k i , M iędzy sam otnością a wspólnotą. Wstęp do filo zo fii religii, Tarnów 1994, s. 139.

58 Zob. M. E lia d e , M efistofeles i androgyn, s. 85.

zatem w iarę człowieka w pierw otną doskonałość wszechświata. Wiara ta m a swoje odzwierciedlenie w wielu rytuałach i obrzędach plemien­ nych, których naczelną ideą jest znoszenie sprzeczności i integrowanie przeciwieństw. Z tym zagadnieniem związane są obecne w wielu mitach formuły androgynii boskiej i androgynii ludzkiej. Idea androgynii zakła­ dała współistnienie w j ednej istocie cech płci męskiej i żeńskiej. Na płasz­ czyźnie teologicznej wyraża ona w sposób obrazowy paradoks istnienia bóstwa, które będąc „wszystkim ” łączy w sobie wszelkie przeciwień­ stwa. N a płaszczyźnie ludzkiej form uła ta przekazuje mityczne wyobra­ żenie o totalnej jedności człowieka i jego pierwotnej doskonałości. Liczne m ity ukazują pierw szego człowieka albo jako istotę dwupłciową, albo jako zrośniętą ze sobą parę ludzką. Obecność więc cech zarówno m ę­ skich, ja k i żeńskich je st w tych przekazach symbolicznym wyrażeniem pew nego ideału człowieczeństwa60.

Liczne publikacje z nurtu New Age zaw ierają opisy „odnowionego” człowieka, który będzie żył w nadchodzącym Wieku Wodnika. W ięk­ szość z tych opisów, ja k się okazuje, wykorzystuje tę sam ą formułę an- drogynicznej jednostki ludzkiej, ja k ą spotkać można w wielu m itolo­ giach61. W yraźne tego potwierdzenie znajdujemy na przykład w książce S. Gaw ain i L. K ing Za głosem intuicji. W jednym z rozdziałów tej po­ zycji czytamy, że zdolność do rozwijania swojego potencjału i wewnętrzną spójność zapewni człowiekowi jedynie harmonijny w nim związek „ener­ gii kobiecej” i „energii m ęskiej”. Pierwiastek żeński reprezentowany jest przez to, co nazyw am y m ądrością intuicyjną. Łączy się on z takimi ce­ chami jak: opiekuńczość, uczuciowość i stanowi najdoskonalszą część jaźni. Elem ent m ęski utożsam iany je s t z działaniem, jednością wykony­

w ania różnych czynności w świecie fizycznym a przede wszystkim z ra­ cjonalnym m yśleniem 62. We współczesnej kulturze S. Gawain i L. King dostrzegają ogrom ną dom inację pierw iastka męskiego, przy jednocze­ snym tłum ieniu kobiecej mądrości intuicyjnej. Stan ten jest przyczyną wielu nieszczęść dzisiejszego świata i ham uje rozwój ludzkości. A utor­ ki w ięc z entuzjazm em odnoszą się do takich zjaw isk jak homo- czy bi- seksualizm. Te orientacje bowiem, ich zdaniem, stanowią wielki krok na drodze do przełamywania tradycyjnych, sztywnych stereotypów. Na przy­ kład m ężczyzna w innym m ężczyźnie może znaleźć pomoc w poznawa­

60 Tamże, s. 43.

61 Por. F. C a p r a , P oza św iatem przeciw ieństw, Nom os. K w artalnik Religioznawczy, s. 27. 62 Zob. S. G a w a i n , L. K i n g , Za głosom intuicji..., s. 64.

niu kobiecej strony swojej jaźni, nie czując się zm uszony do odgryw ania dawnej, narzuconej m u roli męskiej w zw iązku dw ojga osób63. W sw o­ istej nowej duchowości Ery W odnika zanika więc w ielow iekow y kon­ flikt płci. Pierwiastki m ęski i żeński, w m yśl haseł N ew A ge, pow inny uaktywnić się w każdym człowieku. Jednocześnie poziom rów now agi m iędzy tymi siłami decydować ma o stopniu dojrzałości człow ieka64. W poglądach owych dostrzec m ożna m ityczną ideę, w edług której do­ skonałość polega ostatecznie na „zbiegu przeciw ieństw ” (coincidentia

oppositorum) wewnątrz danego bytu. R eintegracja przeciw ieństw jest

jednym z najbardziej archaicznych sposobów w yrażania prapełni i je d ­ ności kosmicznej sprzed stworzenia, paradoksu rzeczyw istości Boskiej oraz idealnego obrazu człow ieka65. Odwoływanie się do takiego m odelu m itycznego pojawiające się w N ew Age w skazuje na odradzające się we współczesnym świecie pragnienie odzyskania stanu ludzkości doskona­ łej. Pragnienie to, widoczne w w ielu m itologicznych tradycjach obecnie osiągnęło swój „now oczesny” wymiar.

Reasum ując należy stwierdzić, że w doktrynie ruchu N ew Age za­ w artych jest wiele elem entów rzeczyw istości m itycznej. N ajbardziej w i­ doczny jest odradzający się m it „ Złotego W ieku”, który w yraża się z je d ­ nej strony w ielkim niezadow oleniem i krytyką w spółczesnej kultury, z drugiej pragnieniem radykalnej przem iany „upadłego” św iata w pełen harmonii i pokoju „raj na Z iem i”. Postulaty radykalnego przejścia od „rozum ienia” ku „odczuw aniu” oraz interpretowanie św iata przez pry­ zm at kreowanych modeli w zorcowych zdradzają cechy m yślenia m itycz­ nego, Takie modele, ja k m odernistyczna w izja rzeczyw istości, czy obraz doskonałej androgynicznej ludzkości są współczesnym i wersjam i daw ­ nych mitów. W popularyzacji poglądów N ew Age p ełn ią one bardzo w ażną rolę. M ają pom agać człow iekowi w przekraczaniu tego, czego dostarcza m u bezpośrednie dośw iadczenie i prosta logika oraz zapewnić odkrycie „ukrytego wym iaru w szechśw iata”.

Sław om ir JA GODZIŃSK1

63 Tamże, s. 76 n.

64 Zob. J. J a s t r z ę b s k i , S. B e d n a r e k , Fem inizm , w: E ncyklopedia N o w ej E ty, s. 125. 65 Zob. M. E l i a d e , Traktat o historii religii, s. 407: por. t e n ż e , M efistofeles i androgyn, s. 99, 116.