Katalog obiektów geoturystycznych w obrêbie pomników przyrody
i rezerwatów przyrody nieo¿ywionej
Tadeusz S³omka
1, Marek Doktor
1Catalogue of geotourist sites in areas of abiotic nature monuments and reserves. Prz. Geol., 59: 335–339.
A b s t r a c t. In 2009 the Ministry of Environment has granted the commission of preparing the ”Catalogue of geotourist sites” to the working group from the AGH-University of Science and Technology. The “Catalogue…” will include the geosites located in the areas of natural monuments and abiotic nature reserves. The interesting geological structure of Poland is a result of a variety of processes which created numerous geological objects. Many of them reveal both the outstanding aesthetic valours and the fascinating geological history, which may attract the visitors. The aesthetic valours, as e.g., monumental or unusual forms and/or unique character will draw attention of all visitors, despite their level of understanding of geological processes. The geological history will probably attract only a fraction of visitors, particularly professionals, including university students, as well as collectioners and other passionates of Earth sciences. Among thousands of abiotic nature reserves and nature monuments 150 top-class sites will be selected, professionally described and photo-graphed. The English version of this unique book will be available, as well. It is expected that the “Catalogue…” will contribute to promotion of geosites in Poland and abroad. The project will be financed by the National Fund for Environment Protection and Water Management.
Keywords: geotourist site, nature monument, abiotic nature reserve
Na zlecenie Ministerstwa Œrodowiska powstaje
Kata-log obiektów geoturystycznych w obrêbie pomników przy-rody i rezerwatów przyprzy-rody nieo¿ywionej, finansowany
przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospo-darki Wodnej. Niezwykle interesuj¹ca budowa geologicz-na Polski, kszta³towageologicz-na przez ró¿ne procesy, doprowadzi³a do utworzenia wielu obiektów geologicznych, atrakcyj-nych estetycznie i interesuj¹cych ze wzglêdu na genezê, które s¹ tak¿e atrakcyjne dla turystów. Czêœæ z nich dzia³a na wyobraŸniê wszystkich turystów ze wzglêdu na wyso-kie walory wizualne: monumentalnoœæ formy, unikato-woœæ itp.; inne s¹ obiektem zainteresowania tylko niektórych (pasjonatów lub badaczy nauk o Ziemi) z uwa-gi na interesuj¹c¹ historiê geolouwa-giczn¹. Spoœród kilku tysiêcy rezerwatów i pomników przyrody nieo¿ywionej wybranych zostanie 150 najbardziej atrakcyjnych. Profe-sjonalnie opisane i sfotografowane z³o¿¹ siê na unikatow¹ pozycjê ksi¹¿kow¹ wydan¹ w wersji polsko-angielskiej. Katalog powinien spe³niæ wa¿n¹ rolê promocyjn¹ w kraju i na œwiecie.
W 2006 r. na zlecenie Ministerstwa Œrodowiska powsta³ Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce (obejmuj¹cy wybrane stanowiska dokumentacyjne), zrea-lizowany przez zespó³ naukowców z Akademii Górniczo-Hutniczej i Pañstwowego Instytutu Geologicznego, a finan-sowany przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej (S³omka i in., 2006). Spotka³ siê on z du¿ym zainteresowaniem œrodowisk naukowych, samorz¹-dowych, turystycznych oraz indywidualnych pasjonatów nauk o Ziemi. Naturaln¹ kontynuacj¹ tego katalogu jest kolejny: Katalog obiektów geoturystycznych w obrêbie
pomników przyrody i rezerwatów przyrody nieo¿ywionej.
Budowa geologiczna Polski jest niezwykle intere-suj¹ca. Stykaj¹ siê tutaj wielkie strukturalne jednostki geo-logiczne Europy: prekambryjska platforma wschodnioeuro-pejska, paleozoiczna platforma Europy Œrodkowej i Zachodniej oraz alpejskie pasma fa³dowe Europy Po³udniowej (Po¿aryski, 1990; Dadlez, 1994; Stupnicka, 2007). Ró¿ni¹ siê one histori¹ geologiczn¹, wiekiem i wykszta³ceniem buduj¹cych je ska³ oraz morfologi¹. Wspó³czesna rzeŸba Polski zosta³a ukszta³towana w ostat-nich kilku milionach lat. Najwiêkszy wp³yw przynios³y zmiany klimatyczne i wywo³ana przez nie epoka zlodowa-ceñ (Mojski, 2005). Niew¹tpliwy, choæ nie do koñca rozpo-znany, jest tak¿e wp³yw ruchów pionowych skorupy ziemskiej.
Efektem dzia³ania procesów geologicznych (wietrze-nie, erozja, powierzchniowe ruchy masowe, kras itp.) na tak ukszta³towan¹ powierzchniê jest szerokie spektrum obiektów geologicznych, z których wiele mo¿e staæ siê produktem turystycznym z uwagi na wartoœci poznawcze, dydaktyczne czy estetyczne. Wiele z nich ma charakter unikatowy w skali Polski, a niektóre w skali Europy czy œwiata. S¹ to bardzo ró¿norodne obiekty: strzeliste szczyty, ska³ki ostañcowe i twardzielowe, w¹wozy, prze³omowe doliny rzeczne i g³êbokie doliny polodowcowe, wodospa-dy, jaskinie, wyst¹pienia ciekawych minera³ów, ska³ i ska-mienia³oœci, struktury tektoniczne, torfowiska i wiele innych. Wiele ciekawych obiektów geologicznych ods³oni³a dzia³alnoœæ cz³owieka w kamienio³omach, kopalniach odkrywkowych i podziemnych.
Generalnie obiekty geoturystyczne mo¿emy podzieliæ na dwie grupy: atrakcyjne dla wszystkich turystów i
atrak-Przegl¹d Geologiczny, vol. 59, nr 4, 2011
T. S³omka M. Doktor
1
Akademia Górniczo-Hutnicza, Katedra Geologii Ogólnej, Ochrony Œrodowiska i Geoturystyki, Wydzial Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, al.Mickiewicza 30, 30-059 Kraków; slomka@geol.agh.edu.pl, doktor@agh.edu.pl.
cyjne dla pasjonatów lub profesjonalistów z dziedziny nauk o Ziemi.
W grupie pierwszej znajduj¹ siê obiekty geologiczne o wysokich walorach wizualnych. To przede wszystkim monumentalne formy morfologiczne: skaliste turnie, olbrzymie ska³ki, kaniony, w¹wozy, wodospady, jaskinie itp. (ryc. 1). Takie obiekty dzia³aj¹ na wyobraŸniê prak-tycznie wszystkich ogl¹daj¹cych. Wiêkszoœæ z nich zado-wala siê wy³¹cznie prze¿yciami estetycznymi, ale niektórzy chc¹ wiedzieæ wiêcej: kiedy, dlaczego i w jaki sposób powsta³y te obiekty. Ale nawet ci, którym wystarcza prze-¿ycie estetyczne, z regu³y nie maj¹ nic przeciwko temu, aby dowiedzieæ siê czegoœ wiêcej. Trzeba im tak¹ mo¿li-woœæ zapewniæ i to jest zadanie geoturystyki. W tej grupie jest wiele obiektów powszechnie znanych, ale z regu³y powierzchownie. Sporo z nich posiada status rezerwatów przyrody lub pomników przyrody, ale tylko w nielicznych przypadkach zadbano o zamieszczenie przystêpnych infor-macji na temat chronionych atrakcji geologicznych. Dobrym przyk³adem jest Rezerwat Przyrody Homole w Pieninach (ryc. 2). W obrêbie rezerwatu umieszczono kilka tablic objaœniaj¹cych jego genezê, aktualn¹ budowê geolo-giczn¹ i bogat¹ florê (Birkenmajer, 1979; Krobicki i in., 2006).
W grupie drugiej znajduj¹ siê obiekty czêsto nie wyró¿-niaj¹ce siê walorami wizualnymi, ale reprezentuj¹ce inte-resuj¹c¹, czasami fascynuj¹c¹ historiê geologiczn¹, unikatowoœæ albo typowy, ale doskonale wyeksponowany produkt procesów geologicznych. Takie obiekty rzadko
wzbudzaj¹ zainteresowanie powszechne, ale bardziej wyrobionemu turyœcie dostarczaj¹ wy¿szego rzêdu doznañ. Przyk³adów jest wiele. We fragmencie nieczynne-go kamienio³omu w Krakowie powsta³ Rezerwat Przyrody Nieo¿ywionej Bonarka (ryc. 3). Nie ma specjalnych walo-rów estetycznych, ale mo¿na w nim zapoznaæ siê z ró¿no-rodnymi produktami procesów geologicznych (Alexandrowicz, 1967; Gradziñski, 1972; Matyszkiewicz, 1989; S³omka, 1993). Niektóre z nich, to:
powsta³e wiele milionów lat temu w p³ytkich, ciep³ych morzach wapienie, margle i i³y oraz powsta³e w warunkach l¹dowych utwory typu cali-che (powsta³e w klimacie pustynnym na warstwach przypowierzchniowych ska³ klastycznych bogatych w CaCO3);
powierzchnie abrazyjne dokumentuj¹ce erozjê pla¿y i przybrze¿a z licznymi konkrecjami i p³askurami krzemieni, wciskami otoczaków kwarcowych i okr¹g³ymi œladami dr¹¿eñ je¿owców;
uskoki progowe i uskok zawiasowy, które powsta³y w efekcie nasuwania siê górotworu karpackiego na p³ytê monokliny œl¹sko-krakowskiej.
Kolejnym przyk³adem – tym razem rezerwatu o prze-ciêtnych walorach estetycznych, ale reprezentuj¹cego uni-katowe walory geologiczne w skali co najmniej europejskiej jest Rezerwat Przyrody Nieo¿ywionej Ska³ka
RogoŸnic-ka, wpisany w 1990 r. na Listê Œwiatowego Dziedzictwa
Geologicznego (ryc. 4). Zlokalizowany w gminie Bia³y Dunajec na Podhalu (Alexandrowicz i in., 1997) nale¿y do
Przegl¹d Geologiczny, vol. 59, nr 4, 2011
Ryc. 1. Ska³ka ostañcowa (Ostatnia) w Jerzmanowicach na Jurze Krakowsko-Czêstochowskiej, zbudowana ze skalistego wapienia oksfordzkiego; jedna z wielu spektakularnych, a ma³o znanych ska³ek. Fot. T. S³omka
Fig. 1. The Ostatnia tor in Jerzmanowice, the Kraków-Czêstochowa Jurassic Terrain; one of many spectacular landforms built of Oxfordian massive limestone. Photo by T. S³omka
Przegl¹d Geologiczny, vol. 59, nr 4, 2011
Ryc. 2. W¹wóz Homole w Pieninach wyrzeŸbiony w wapieniach krynoidowych jednostki czorsztyñskiej. Fot. M. Krobicki Fig. 2. The Homole Gorge in the Pieniny Mts. incised in crinoid limestones of the Czorsztyn Unit. Photo by M. Krobicki
pieniñskiego pasa ska³kowego. W ska³ce i nieczynnym kamienio³omie ods³aniaj¹ siê bloki jednostki skiej poprzesuwane uskokami. W profilu serii czorsztyñ-skiej wystêpuj¹ wapienie krynoidowe przykryte brekcj¹ sedymentacyjn¹ z³o¿on¹ z fragmentów wapienia krynoidowego zlepionych czerwonym muszlowcem, który przechodzi w muszlowiec bia³y z dajkami klastycznymi wapieni okru-chowo-krynoidowych, wype³niaj¹cych szczeliny tektoniczne powsta³e w dnie morskim wskutek trzêsieñ ziemi (Birken-majer, 1979). Bogata fauna muszlowca i jej znaczenie stra-tygraficzne, sedymentologiczne i tektoniczne czyni¹ ten obiekt unikatowym na skalê europejsk¹.
Ide¹ tematu realizowanego na zlecenie Ministerstwa Œrodowiska, a finansowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej, jest przybli¿e-nie szerszemu gronu odbiorców w kraju i za granic¹ naj-bardziej atrakcyjnych obiektów geoturystycznych chronio-nych w formie pomników i rezerwatów przyrody nieo¿y-wionej. G³ównym celem przedsiêwziêcia jest pe³na cha-rakterystyka geologiczna i turystyczna 150 obiektów geoturystycznych wytypowanych z grupy najwa¿niejszych oraz najciekawszych pomników (Art.40.1. Ustawy o Ochronie Przyrody) i rezerwatów przyrody nieo¿ywionej (Art.13.1. Ustawy o Ochronie Przyrody). Za obiekt geotu-rystyczny uwa¿a siê taki obiekt geologiczny, który jest lub mo¿e siê staæ przedmiotem zainteresowania tury-stycznego.
Na terenie Polski znajduje siê ponad 1400 rezerwatów przyrody, w tym ponad 100 o wysokich walorach
geolo-gicznych oraz ponad 1600 pomników przyrody nieo¿ywio-nej, w tym oko³o 400 o wysokich walorach geologicznych. Zatem nale¿y wytypowaæ 150 obiektów geoturystycznych spoœród ponad 500, uwzglêdniaj¹c walory naukowe, este-tyczne, dostêpnoœæ turystyczn¹, stan zachowania i wiele innych parametrów. Niestety – poza nielicznymi obiektami powszechnie znanymi, typu: W¹wóz Homole, Klif Or³owski (Kaulbarsz, 2005), czy Organy Wielis³awskie (Bobiñski i in., 1999) – wytypowanie wiêkszoœci pozo-sta³ych wymaga terenowej weryfikacji atrakcyjnoœci geo-logicznej i turystycznej.
Stan danych znajduj¹cych siê w archiwach wojewódz-kich konserwatorów przyrody o rezerwatach i pomnikach przyrody jest zró¿nicowany. Pe³niejsze dane dotycz¹ rezer-watów przyrody (wymóg przygotowania planu ochrony przyrody); a dane bardzo niekompletne i kiepskiej jakoœci – pomników przyrody. Wnioskuj¹cy o ustanowienie ochro-ny rzadko byli geologami, a wiele zg³oszeñ ma kilkadzie-si¹t lat. W dobie szybkiego rozwoju nauki opisy ska³ (np. wêglanowych czy klastycznych), struktur sedymentacyj-nych, tektonicznych itp. maj¹ ju¿ tylko historyczne znacze-nie. Z wyrywkowego przegl¹du zrealizowanego w trakcie przygotowania Katalogu obiektów geoturystycznych na
wy-branych stanowiskach dokumentacyjnych (S³omka i in.,
2006) oraz w³asnych doœwiadczeñ (wnioski dla ponad 100 pomników przyrody nieo¿ywionej – ska³ek, jaskiñ, ods³oniêæ – w województwie ma³opolskim) wynika, ¿e wykorzystanie materia³ów archiwalnych to tylko wstêp do w³aœciwej pracy.
Przegl¹d Geologiczny, vol. 59, nr 4, 2011
Ryc. 3. Rezerwat Przyrody Nieo¿ywionej Bonarka w Krakowie – powierzchnia abrazyjna na wapieniach oksfordzkich, obciêta uskokiem (czerwona linia); w g³êbi margle senoñskie. Fot. T. S³omka
Fig. 3. The Bonarka Abiotic Nature Reserve in Kraków; abrasion platform eroded in Oxfordian limestones and cut by a fault (red line), in the background – exposure of Senonian marls. Photo by T. S³omka
Do zrealizowania Katalogu obiektów geoturystycznych
w obrêbie pomników przyrody i rezerwatów przyrody nieo-¿ywionej nowy opis musi zostaæ:
zweryfikowany z opisem archiwalnym – jeœli istnie-je, poniewa¿ wiele pomników przyrody nie posiada opisów albo s¹ one wysoce niekompletne;
ponownie przygotowany (charakterystyka przyrod-niczo-geologiczna) zgodnie z aktualnym stanem wiedzy;
sfotografowany (pe³na specjalistyczna dokumenta-cja).
Utworzona zostanie baza danych umo¿liwiaj¹ca zin-wentaryzowanie obiektów w Centralnym Rejestrze Geo-stanowisk Polski oraz aplikacja internetowa z prze-gl¹dark¹.
W czêœci opisowej przedstawione zostan¹ informacje: rodzaj obiektu; lokalizacja administracyjna, geograficzna i geologiczna; po³o¿enie w stosunku do innych form ochro-ny przyrody; opis geologiczochro-ny i geneza obiektu; waloryza-cja geologiczna obiektu (œwiatowa, europejska, krajowa, lokalna); waloryzacja turystyczna oraz jej znaczenie dla form ochrony przyrody, w której obiekt siê znajduje (pomnik przyrody, rezerwat przyrody nieo¿ywionej); dostêpnoœæ obiektu; mo¿liwoœæ wykorzystania turystycz-nego (ekspozycja muzealna, œcie¿ka dydaktyczna); najwa-¿niejsza literatura Ÿród³owa; inne istotne informacje dotycz¹ce obiektu (podania, legendy itd.).
Katalog ma spe³niæ wa¿n¹ rolê promocyjn¹ w kraju i na œwiecie. Zostanie opracowany w wersji polsko-angielskiej i wydany w nak³adzie 3000 egzemplarzy.
Literatura
ALEXANDROWICZ Z. 1967 – Projekt zagospodarowania rezerwatu przyrody nieo¿ywionej Bonarka w Krakowie. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 23/3: 52–54.
ALEXANDROWICZ Z., KROBICKI M., GONERA M.&
ALEXANDROWICZ W.P. 1997 – Projekt powiêkszenia i dydaktycz-nego uprzystêpnienia rezerwatu przyrody Ska³ka RogoŸnicka na Podha-lu. Chroñmy Przyrodê Ojczyst¹, 53 (4): 58–73.
BOBIÑSKI W., GAWLIKOWSKA E. & K£ONOWSKI M. 1999 – Impor-tant geosites of the Polish Sudetes. Pol. Geol. Inst., Spec. Papers, 2: 19–25. BIRKENMAJER K. 1979 – Przewodnik geologiczny po pieniñskim pasie ska³kowym. Wyd. Geol., Warszawa: 236 pp.
DADLEZ R. 1994 – Mapa tektoniczna Polski. [W:] R.Dadlez, W. Jaro-szewski: Tektonika. PWN, Warszawa.
GRADZIÑSKI R. 1972 – Przewodnik geologiczny po okolicach Kra-kowa. Wydawnictwo Geologiczne, Warszawa: 335 pp.
KAULBARSZ D. 2005 – Budowa geologiczna i glacitektonika klifu or³owskiego w Gdyni. Prz. Geol., 53: 572–581.
KROBICKI M., SIDORCZUK M. & WIERZBOWSKI A. 2006 – Jaworki – Homole George. [In:] A.Wierzbowski, R.Aubrecht, J.Golon-ka, J.Gutowski, M.Krobicki, B.A.Matyja, G.Pieñkowski, A.Uchman (eds.). Jurassic of Poland and ancien Slovakian Carpathians. Field trip guidebook of 7th International Congress on the Jurassic System. Poland, Kraków, September 6–18, 2006: 47–53.
MATYSZKIEWICZ J. 1989 – Wykszta³cenie i geneza epigenetycznych utworów krzemionkowych okolic Krakowa. Przewodnik 60. Zjazdu PTG, Kraków, 14–16 wrzeœnia 1989: 181–185.
MOJSKI J.E. 2005 – Ziemie polskie w czwartorzêdzie. Zarys morfoge-nezy. PIG, Warszawa: 404 pp.
PO¯ARYSKI W. 1990 – Kaledonidy œrodkowej Europy orogenem przesuwczym z³o¿onym z terranów. Prz. Geol., nr 1: 1–9. S£OMKA T. 1993 – Bonarka – Rezerwat Przyrody Nieo¿ywionej. Wydzia³ Ochrony Œrodowiska Urzêdu Wojewódzkiego, Kraków: 12 pp. S£OMKA T., KICIÑSKA-ŒWIDERSKA A., DOKTOR M. & JONIEC A. 2006 – Katalog obiektów geoturystycznych w Polsce. Projekt finanso-wany przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej. Kraków: 260 pp.
STUPNICKA E. 2007 – Geologia regionalna Polski. Warszawa: 346 pp.
Przegl¹d Geologiczny, vol. 59, nr 4, 2011
Ryc. 4. Rezerwat Przyrody Nieo¿ywionej Ska³ka RogoŸnicka. Brekcja sedymentacyjna przechodz¹ca w muszlowiec. Fot. K. Miœkiewicz Fig. 4. The Ska³ka RogoŸnik Abiotic Nature Reserve in the Pieniny Mts.; sedimentary breccia grades into coquina. Photo by K. Miœkiewicz
