PRACE INSTYTUTU BADAWCZEGO LESNICTWA
Warszawa 1978 Nr 563
Zenon Capecki
BADANIA NAD OWADAMI - KAMBIO- I KSVLOFAGICZNVMI ROZ' -
WIJAJĄCVMI SIĘ
W GORSKICH LASACH
ŚWIERKOWYCHUSZKO- DZONYCH PRZEZ WIATR I
OKlśćl1CCJIE)J;OBAHJ.1JI KAMBJ.10- l1 KCl1JIO<I>ArJ.1qECK11X HACEKOM:OIX, PA3- Bl1BAIOII1;11XC.fI B roPH:OIX EJIOB:OIX JIECAX IIOBPE2K)J;EHHbIX BETPOM ' M CHErOJIOMOM
UNTERSUCHUNGEN 'OBER KAMBIO- UND XYLOPHAGE INSEKTEN IN DURCH WIND UND WACHTE BESCHADIGTEN FICHTENBESTANDEN IM GEBIRGE
Praca zawiera wyniki kilkuletnich badań nad owa- dami ·żyjącymi w korze i drewnie świerka w lasa·ch górskich uszkodzonych przez wiatry huraganowe oraz
okiść. Ustalono czynniki wpływające na rozwój tych owadów, wymagania ekologiczne poszczególnych ga- tunków i tworzone przez nie zespoły siedliskowo-tro- ficzne. Schar.akteryzowano znaczenie gospodarcze po- szczególnych zespołów i gatunków, przebieg ich rozro- du w następstwie szkód atmosferycznych oraz czynni-
ki naturalne ograniczające liczebność populacji'.
.;:
I. WSTĘP
Czynniki atmosferyczne stanowią grupę konstruktywnych zjawisk naturalnych. Ich szczególne układy przyjmują jednak niekiedy charak- ter destrukcyjny, wyrządzając _ogromne szkody. W gospodarstwieileśnym
szkody te można podzielić na dwie grupy. Jedne wynikają z długotrwa-:
łego działania nietypowych warunków atmosferycznych, jak . bardzo ·ni- skie temperatury i ciągłe ulewne deszcze lub susze, drugie zaś powstają
nagle, jak wiatrołomy i śniegołomy.
W okresie powojennym lasy Europy środkowej stały się widownią powtarzających się szkód od wiatrów i okiści o niespotykanym nasileniu.
W Polsce największe rozmiary i największą częstotliwość osiągnęły one w terenach górsk!ch. Zarówno budowa morfologiczna świerka, jak i względy historyczno-gospodarcze sprawiają, że obiektem zniszczeń są głównie drzewostany świerkowe, zwłaszcza położone w Karkonoszach i zachodnich częściach Beskidów. Przede wszystkim w tych regionach, ale również i w pozostałych obszarach górskich szkody te stanowią czyn- nik decydujący o ogólnym stanie lasów i ich przyszłości, a więc o stop- niu zdolności wypełniania przez nie funkcji społecznych oraz o prowa- dzonej w nich gospodarce.
·Spustoszenia powodowane przez wiatr i okiść inicjują proces choro-
. I
bowy lasu bądź stanowią ogniwo procesu zapoczątkowanego już wcześniej
przez inne czynniki. Jednym z takich czynników wyprzedzających szkody atmosferyczne jest opieńka miodowa, której epifitoza obejmuje większość
lasów karpackich. Obfitość materiału pokarmowego, zmniejszenie odpor-
ności drzew niewyłamanych, zmiany powstające w środowisku leśnym
oraz zaburzenia gospodarcze stwarzają dogodne warunki do rozrodu owa- dów kambia- i ksylofagicznych, rozwijających się na świerku w znacznej liczbie gatunków. Rozród ten, szczególnie realny przy szkodach powsta-
jących ·w drugiej połowie życia drzewostanów, pociąga za sobą ginięcie dużej liczby drzew oraz staje się jedną z przyczyn nowych szkód atmo- sferycznych (ryc. 1). O ścisłym powłnowachyie tych dwu zjawisk natu- ralnych świadczy fakt, że odporność drzewostanów na ich działanie kształtuje się pod wpływem podobnych czynników zewnętrznych i we-
wnętrznych.
Na występowanie owadów wpływają ich właściwości biologiczne, liczne czynniki zewnętrzne, charakter drzewostanów, ich stan zdrowotny i sanitarny przed powstaniem szkód oraz gospodarcze postępowanie czło-
,
!_[3] Owady kambjo... i ksylofagiczne ·39
Ryc. l. ślady szkód wyrządzonych w lasach górskich przez wiatr i owady: a -
Tatrzański Park Narodowy, b - Nadl. Kowary, c - Nadl. Śnieżka
wieka. W rezultacie tworzą się cha~akterystyczne zespoły ekologiczne owadów, różniące się składem gatunkowym oraz liczebnością, częstotli
wością występowania i dynamiką rozrodu poszczególnych gatunków.
W lasach zagospodarowanych również znaczenie zespołów oraz · należą-
.40 Z. Capecki [4]
cych do nich gatunków jest rozmaite. Podstawową przyrodniczą i g~spo
darczą konsekwencją działalności owadów jest ubywanie drzew z lasu,
charakteryzujące nie tylko zagrożenie drzewostanów przez szkodniki, ale
będące także wykładnikiem ogólnej odporności środowiska leśnego.
Celem podjętej pracy było prześledzenie procesu występowania owa-
' .
dów kambio- i ksylofagicznych w drzewostanach starszych klas wieku
I
uszkodzonych przez wiatr i śnieg, jako podstawy do studiów nad stanem zdrowotnym drzewostanów, jego zróżnicowaniami i możliwościami stoso- wnej do tego racjonalizacji postępowania ochronnego. W szczególności
zamierzono ustalenie:
1) gatunków zasiedlających wyłamane drzewa i zagrażających uszko- dzonym drzewostanom,
2) składu i charakteru tworzących się zespołów owadów,
3) czynników wpływających na zasiedlenie drzew i kształtowanie się żespołów,
4) przebiegu rozrodu szkodników,
5) naturalnych czynników ograniczających występowanie' szkodników, 6) znaczenia gospodarczego występujących owadów.
Badania prowadzono w okresie poważnych szkód powstałych w gór- skich drzewostanach świerkowych, w warunkach intensywnej wyróbki
złomów i energicznego przeciwdziałania rozrodowi owadów. Stanowiło
to duże utrudnienie w obserwacjach, pozwalało jednak na uzyskiwanie bogatych doświadczeń praktycznych.
II. METODYKA PRACY
Badania prowadzono w lasac.h rosnących w krainach przyrodniczo-
-leśnych: Karpackiej, Sudeckiej i śląskiej (Dzielnica Przedgórza Sudec-
~iego ). Porównawczo korzystano z materiałów zebranych na pozostałych
obszarach kraju. Głównym założeniem realizacji celu badań było zebra- nie obfitego materiału w postaci owadów rozmnażających się w uszko- dzonych drzewostanach oraz obserwacji charakteryzujących ich występo
wanie. Prace podzielono na:
1) ogólne - o charakterze generalnego rekonesansu naukowego, 2) szczegółowe - zlokalizowane w wybranych kompleksach leśnych
i drzewostanach.
Prace ogólne zmierzały do zorientowania się o zróżnicQ,waniach wy-
stępowania owadów na terenach górskich jako funkcji odporności drze- wostanów i prowadzonej gospodarki. Obejmowały one przestudiowanie
dostępnych materiałów dotyczących miejsc występowania, wielkości i czę
stotliwości szkód od wiatru i okiści oraz obrazujących związane z tymi szkodami występowanie szkodników. Wyniki tych studiów stanowiły
.'(5] Owad11 kamMo-· ł ~lofagiczne 41
Tabela 1 Wykaz llłanowisk
Nr Omaczenie Położenie
sta·· no- stanowisk na mapie Nadleśnictwo kraina
I
dzielnica wys. n.p.m.wis ka .(ryc. 2) przyrodniczoleśna od-do
1 2 · 3 4
I
5 61
•
Tarnawa Vili-Karpacka Bieszczady 500-12502
•
Wetlina 500-13003
•
Cisna ~11604
•
Jaśliska Beskid Niski 580-8635
•
Krynica Beskid i Gorce Sądecki 550-11146
•
Rytro 350-12647
•
Pieniński PN 430-9808
•
Krościenko 540-12809
•
Kamienica 350-135010
•
Poręba Wielka 470-125011
•
Babiogórski PN Beskid Wysoki 780-172512 @ Rycerka 500-1236
13
•
Węgierska Górka 450-136614
•
Żywiec Beskid i Średni Mały 360-93415
•
Brenna Beskid Śląski 290-108016 . @ Tatrzański' PN Tatry 770-2499"
17
•
Międzylesie VTI-Sudecka Góry Sudeckie 450-1318' 18 19
• •
Bystrzyca Bielawa Kłodzka 400-1014 300-97720
•
Wałbrzych 340-85421 @ Kowary 400-1100
22
•
Śnieżka 900-110023
•
Karkonoski PN 750-160224
•
Szklarska Poręba 520-114025
•
Prudnik , V- Śląska Podgórze Sudeckie 250-89026
•
Jawor 120-47027
o
Rudy Raciborskie Kędzierzyńsko--Rybnicka 200-300
28
o
Kędzierzyn 150-25029
o
Zawadzkie Kotlina Opolska 200-25030
o
Dobrodzień 200-30031
o
Jełowa 170-26032
o
Kluczbork 150-25033
o
KuźniceKluczborskie 15~250
34 '
o
Gręęoszyce Wzgórza. Dolnośląskie 200-300
35
o
Kraków VI-Wyżyn ·Krak. OkręgLas Wolski Środkowo- Przemysłowy
-polskich 25~320
36
o
Ojoowski• PN 280-48042 Z. Capecloł
E&J
cd. tab. 1.
1
I
2I
3I
4I s
637
o
Supraśl II-Mazursko- Wysoczyzna-Podlaska Bielsko-Biało-
Stocka lS0-214
38
o
Czarna Białostocka 150-22039
o
Czarna Hańcza Suwalsko--Augustowska 100-150
40
o
Głęboki Bród 100-15041
o
Gołdap PojezierzeMazurskie 100-309
42
o
Mrągowo 100--22043
o
Górowo llawieck.ie 75-21644
o
Młynary Elbląsko--Warmińska 25-200
45
o
Zaporowo 25-15046
o
Olsztynek RówninaMazurska 100-250
47
o
Jodłowno I-Bałtycka PojezierzeKartuskie 25-274
48
o
Cewice 50-19049
o
Leśny Dwór Koszalińska 25-20050
o
Stary Kraków 0-72-
podstawę do wstępnych rozpoznań terenowych a następnie wyboru obiek- tów do badań szczegółowych.
Ponadto przeanalizowano dla obszaru Karpat i Sudetów korelację na- silenia występowania szkodników, wielkości szkód atmosferycznych oraz
średnich temperatur i sumy opadów w poszczególnych latach i okresach wegetacyjnych. Informacje. co do szkód i szkodników uzyskano z połud
niowych OZLP, Zespołów Ochrony Lasu i nadleśnictw, dane zaś meteoro- logiczne - z notowań wybranych stacji Instytutu Meteorologii i Gospo- darki Wodnej (30) ..
Badania szczegóło1we izlokaH1zowano w je'dniostikach administracyjnych lasów państwowych według stanu podanego w Zasadach hodowlanych (33). Wykaz· i położenie oraz zróżnicowanie stanowisk obserwacyjnych podano w tabeli 1 i na rycinie 2.
W wybranych kompleksach leśnych i drzewostanach wykonywano w różnych okresach roku analizy entomologiczne złomów oraz drzew
stojących, charakteryzując ich stan, miejsce położenia lub wydzielania
się i sposób grupowania się. Analizy obejmowały ustalenie gatunków owadów zasiedlających drzewa, ich rozmieszczenie na strzałach z uwzględ
nieniem struktury obwodowej i warstwowej, faz rozwojowych oraz gę
stości zasiedlenia. Szkodniki rozwijające się pod korą określano przeważ
nie na miejscu notując obserwacje biologiczne, po czym pobierano wy- cinki do dalszych badań. W laboratorium prowadzono hociowle zebranych
t71
Owady kainbU;>- ·i kSylofagiczne 43. ' ; '
, .
I
050 048
o4g 047
., .,
IliI
~ )
(. '·~~ .··
'
'\ ··· ····.. ~ ··· ........... . „. ....
J
o~(J'~ ~/~•
26 V J3o 0J„2J ·.rtt ~ 19 J1 o JOo
~·"'\ 029
("'t:.,.V A
• .J..Ef--1'. • ..., e25 o28
'··\!.· 1~ ·-? . o 27
"" .
I, li, ... ... ,VIII- kf'ainy przyrodniczoleśne ' J ' - • -
.
._.. . ·~·_,.
\.045 0 4 j · - · - · - U".Jff . , .
„\044 400 \
{.. J90\
··.„„.... 042 li \
4!Jd···": ··· ··· ···o JB\
... „
·1oJJ\
'. t
.
IV
·~>/
•••• „ ••••••••••
.. ·· ·.
.„
•. „
...
\
„.„.'
.· , .
\ i'
}
/.·: ...
... ··· ...... /'..„
/
14 5
• • JJ ~ 7 ! 70 g .·· ·· .. ,·
\,-!, e • 6 "· 4 .·· ···.
~2r·~... • ~ 16 _,. ~7· -._!, s .~·_..- -·· '""'.: / J 2 ·, ··
i..<tf· ... ~~t! 1:.-..
·····.:~·
· ..
"Ryc. 2. Miejsca zbierania materiałów i przeprowadzania obserwacji na tle krain
przyrodniczoleśnych i zasięgu świerka
e
badania szczegółoweO badania porównawcze
@ badania ciągłe
materiałów, a następnie wykonywano . analizy żerowisk i oznaczano wy- hodowane szkodniki, 1.ch pasożyty i drapieżców.
Ro:zszerz.eniem badań s1zic:ze1gólowych rw cizal9ie ibyły k1iJ.k:Uile1mie obser- wacje ciągłe prowadzone w następujących terenach:
1) Kraina Karpacka: .pogranicze dzielnic Beskidu Wysokiego i ślą
skiego - Nadl. Rycerka (12) oraz Dzielnica Tatr - Tatrzański Park Na- rodowy (16); .
2) Kraina Sudecka: Nadl. Kowary (21).
Badania obejmowały powtarzające się obserwacje szczegółowe, a po- nadto obserwacje przebiegu rozrodu szkodników w rozmaitych położe
niach oraz w warunkach prowadzonego zwalczania i jego w,ykluczenia.
Modyfikację stanowiły badania porównawcze i uzupełniające polegające
na obserwacjach oraz wykonywaniu analiz laboratoryjnych próbek za- .siedlonych drzew pochodzących z terenów położonych poza górami. Miały
44
.
z~ Capec1ci (8) one na celu ·!'lozszer:zenie znaj1omości 'Ogólneg.o zasięgu występowaniaowadów o znaczeniu gospodarczym.
Po zakończeniu obserwacji uzyskiwano dla stanowisk badań szczegó-
łowych materiał stanowiący obraz zespołów owadów rozwijających się
pod korą i w drewnie oraz przebiegu ich rozrodu na tle kompleksu wa- runków środowiska leśnego i prowadzonej gospodarki.
Wszystkie żerowiska oraz owady doskonałe kambio- i ksylofagów z rzędu tęgopokrywych (Coleoptera) i z rodziny trzpiennikowatych (Siricidae) oznaczano samodzielnie. Pozostałe owady, roztocze, bakterie
i grzyiby oznaozyli: Acarina - dr K. Samsińaik, PTaga, Nitidulidae - · dr inż. C. Okołów, Białowieża, Tenebrionidae - dr B. Burakowski, War- szawa, Stap'hylinidae - prof. dr hab. A. Szujecki, Warszawa, Formici-- dae - prof. ·dr W. Koehler, Warszawa, Braconidae- doc. dr M. Capek„
Bańska Szczawnica, Ichneumonidae - dr J. Sedivy, Praga i dr J. Oehlke„
Eberswalde, Porizontinae - dr K. Horstmann, Wiirzburg, Chalcidoidea-- dr Z. Boucek, Londyn, Stratiomyidae, Odiniidae i Muscidae - dr J. T ._
Nowakowski, Warszawa, Dolichopodidae - dr O. P. Negrobow, Woroneż
i dr R. Bańkowska, Warszawa, Lonchaeidae - dr G. Morge, Eberswalde,.
Cynipidae - dr E. Kierych, Warszawa, grzyby owadobójcze - · doc. dr hab. C. Kozłowska, Warszawa i doc. dr hab. S. Bałazy, Puszczykowo„
oraz bakterie owadobójcze - dr B. Głowacka-Pilot, Warszawa.
Zgromadzone materiały, owady i żerowiska znajdują się w zbiorach Pracowni Ochrony Lasów Górskich Instytutu Badawczego Leśnictwa.
w Krakowie.
III. WYNIKI BADAŃ
1. Przegląd gatunków
Podczas badań · stwierdzono występowanie w uszkodzonych drzewo- stanach 45 gatunków owadów żywiących się bezpośrednio i pośrednio.
korą lub drewnem świerka, których zestawienie podano poniżej.
Rząd: tęgopokrywe
Rodzina: drwionkowate rytel pospolity Rodzina: kołatkowate
stukacz podkorowiec Rodzina: bogaitlrowaite
kwietniczek czterokropek Rodzina: głaszczynowate
głaszczyn brodaty Rodzina: kózkowate
rębacz pstry
Coleoptera
Lymexylonidae
Hylecoetus dermestoides L. - n.
Anobiidae
Ernobius mollis (L.) - dn Buprestidae
Anthaxia quadripunctata L. - dn.
Serropalpidae
Serropalpus barbatus Schall. - n Cerambycidae
Rhagium inquisit01' (L.) ...:.... k
Owady kambia- i ksylofagiczne
zmorsznik czerwony
"Wykarczak sosno"WY,
ściga lśniąca ściga matowa try koń
kurtek mniejszy
zagwoździk skórzasty
łucznik
żerdzianka krawiec
żerdzianka szewc kozulka sosnówka tycz szary
Rodzina: ryjkowcowate
/wałczyk błyszczący
smolik harcy.ński
Rodzina: kornikowate
zakorek świerkowiec
polesiak górski
polesiak obramowany bielojad olbrzymi
czterooczak ·świerkowiec
szczeciniak czarny /oszczecik jasny drwalnik paskowany skrycik najmniejszy skrycik szary
/wgryzoń jodlowiec
drzewożerek jednóżenny drzewożerek wielożenny
bruzdkowiec zachodni rytownik pospolity korniczek plaskozębny
/korniczek wielozębny
kornik drukarz kornik drukarczyk
Rząd: błonkoskrzydłe
Rodzina·: trzpiennikowate kruszel czarny I
trzpiennik świerkowiec
/trzpiennik sosnowiec drzewiennik olbrzym /drzewiennik widmo Rodzina: mrówkowate
gmachówka pniowa
Leptura rubra L. - k
Criocephalus rusticus (L.) - n Tetropium castaneuin (L.) - dn Tetropium fuscum (F.) - dn Obrium brunneum (F.) - dn Molorchus minor (L.) - dn Callidium coriaceum (Pk) - dn Clytus lama Muls. - dn
Monochamus sartor (F.) - dn Monochamus sutor (L.) - dn
Pogonocherus fasciculatus (Deg,) - dn Acanthocinus griseus (F.) - dn
Curculionidae
Magdalts nitida Gyhl. - ni
Pissodes harcyniae Hrbst. - d Scolytidae
Hylastes cunicularius Er. - d Hylurgops glabratus (Zett.) - k Hylurgops palliatus (Gyll.) - k Dendroctonus micans (Kugel.) - d
Polygraphus poligraphus (L.) - d Phthorophloeus spinulosus Rey. - d
Xylechinus pilosus (Knoch.) - dl Trypodendron lineatum (01.) - n Cryptu'fgus pusillus (Gyll.) - k Crypturgus cinereus (Hbst.) - k Cryphalus piceae (iRatz.) - dl
Dryocoetes autographus (Ratz.) - k. Dryocoetes hectographus (Reitt.) - k Pityophthorus pityogra.phus (Ratz.) - d Pityogenes chalcographus (L.) - d Orthotomicus proximus (Eichh) - k Orthotomiaus laricis (Fabr;) - kl Ips typographus (L.) - d
Ips amitinus (Eichh.) - d Hymenoptera
Si'ricidae
Xeris spectrum (L.) - n
Sirex juvencus (L.) - n Sirex noctilw F. - ni Urocerus gigas (L.) - n
U.rocerus phantoma .(F.) - ni Formicidae
Ccimponotus herculeanus L. - n
Z gospodarczego punktu widzenia wyróżniono owady mogące rozwi-
jać ~ię pod korą jeszcze żywych drzew stojących, które określono mia-
·nem szkodników wtórnych dobijających drzewa - d, owady rozwijające
·s,ię w drewnie, 'Określone jako s1~k·odnild niszczące drewno - n, oraz. owady żyjące pod korą głównie drzew powalonych, o. mniejszej szkodli-
46 Z. Capeclcł [.lOJ
wości - k. Szkodliwość niektórych owadów dotyczy zarówno lasu, jak i drewna - dn. Gatunki spotykane bardzo rzadko ujęto w nawiasy.
Nazwy i układ systematyczny przyjęto na podstawie „Kluczy do ozna- czania owadów Polski" oraz klucza „Opriedielitiel nasiekomych jewro- piejskoj czasti SSSR" (32).
W chodnikach tych owadów stwierdzono występowanie 102 gatunków
pasożytów, drapieżców i komensali, które wyszczególniono w załączniku.
2. Zespoły i mikrosukcesje
W drzewostanach uszkodzonych przez czynniki atmosferyczne można wyróżnić trzy grupy drzew stanowiących potencjalny materiał lęgowy
kambio- i ksylofagów:
Ryc. 3. Przykład wspólnego występo„
wania owadów: Ips typographus i Mo- nochamus
Ryc. 4. Przykład samotnego występo
wania owadów: Siricidae (spałowanie)
1) drzewa uszkodzone bezpośrednio w sposób uniemożli~ający dal- szy rozwój (złamane poniżej korony oraz wyrwane z korzeniami);
2) drzewa z uszkodzeniami bezpośrednimi, nie przerywającymi dalsze- go rozwoju (o uszkodzonych koronach, zranione i naderwane w sposób widoczny lub niewidoczny);
3) drzewa bez uszkodzeń, które w następstwie szkód bezpośrednich
nagle znalazły się w warunkach mikroklimatycznych zupełnie odmien- nych niż dotychczasowe .
•
(11)
0
Owady kambia- i ksylofagiczne 47
Pierwszą grupę drzew można określić jako drzewa powalone, a dwie
następne grupy ·- jako drzewa osłabione.
Owady zasiedlające te drzewa tworzą zespoły złożone z gatunków, którym odpowiada stan i warunki w jakich drzewa się znajdują (ryc. 3).
Niekiedy czynniki te dopasowują się tak ściśle do wymagań konkretnego owada, że przez dłuższy czas żaden inny gatunek nie może do niego do-
łączyć (ryc. 4). Przedmiotem badań „ jest pionierski zespół owadów za-
siedlających osłabione lub powalone drzewa zwykle przez okres 1 lub 2 lat. Sukcesja w tym czasie ma charakter wstępny, wiążący się głównie
z kolejnością pojawiania się poszczególnych gatunków. Można ją zatem
uważać za rodzaj mikrosukcesji (27), w której uczestniczą głównie ga- tunki gospodarczo szkodliwe. Sezonowy rytm aktywności tych owadów
Tabela 2 Fenologiczne pory rojenia się niektórych szkodników wtórnych świerka
Fenologiczna -pora roku
Gatunek szkodnika przed- wczesna wczesne wczesna
wiośnie wiosna wiosna
lato lato jesień
Hy/urgops palliatus Trypodendron lineatum Dryocetes
lps typographus Jps amitinus
Pityogenes Ćhalcographus Crypturgus
Hylastes cunicularius Rhagium inqusitor
'1
Pogonochaerus jasciculatus Pissodes harcyniae
Hylecoetus dermestoides Orthotomicus
:Pityoph(orus pityograjJhus Phtoroph/oeus spinulosus Tetropium
Molorchus minor Ohrium brunneum Hylurgops g/abratus
Po/igraphus
-
i - -po/ygraphus Ernobius mol/is
Camponotus herculeanus Leptura rubra
Monochamus
Anthaxia quadripunctata C/yttfs lama
SiriCidae
Callidium corieaceum . Serropa/pus barbatus
Criocephalus rusticus
48 Z. Ca.pecki
[l2]
rozpoczyna pojawienie się postaci doskonałych, co u omawianych gatun- ków synchronizuje się przeważnie z początkiem rójki. Z tabeli 2 wynika,
że można wyróżnić cztery fenologiczne ogniwa mikrosukcesji:
1) wczesnowiosenne (T. lineatum, H. palliatus), 2) wiosenne (I. typographus, P. chalcographus), 3) wiosenno-letnie (P. poligraphus, Tetropium),
4) letnie (Monochamus, A. quadripunctata, Siricidae).
N a podstawie wykonanych analiz poniżej podano skład zespołĆ)w oraz opis mikrosukcesji owadów występujących w okolicznościach najczęściej
spotykanych w uszkodzonych drzewostanach. Owady uszeregowano zgod- nie z naturalną kolejnością pojawiania się. Gatunki dominujące w zespo-
łach podkreślono, towarzyszące, zwykle występujące rzadko, ujęto w na- wiasy. Wybrane
.
przykłady kształtowania się zespołów \ i sukcesji przed- stawiono w postaci schematycznych rysunków. Objaśnienie zastosowanychoznaczeń przedstawia rycina 5.
Drzewa powalone:
t :::(_~'<
z kopzeniamiJ;;i
i_::(~<:'
z[amane.Q [ ...
:::::~ śc1~feZasiedlenie:
20
1----· -silne
P.poligf'ap/Jus I (1958)
13 przekPój /JO wgso.ło1 ·'
średnie i .sla/Je ---'. ści 13 m · /
I
10 l.typpgraphllS li (1069) ' N _,/
----
6
/Jpaf< za.siedlenia
s
na strzale
Ryc. 5. Objaśnienie oznaczeń użytych przy przedstawieniu wyników analiz zasiedle- nia drzew: O, 0,5, 6, ... , 20 - długość strzały w m; I, II (1968) - kolejność zasiedla- nia (rok) ; brak roku oznacza, że zasiedlenie dotyczy roku wykonania analizy1 a brak cyfr rzymskich - że zasiedlenie nastąpiło równocześnie; (60) - liczba chodników macierzystych (przy kornikach) lub larwalnych na długości odcinka strzały ok. 0,5 m;
N, S - strony świata
1
IOwady kambia- i kąlofagiczne . 49
a. S u kc e s j a o w a d 6 w n a drze w ach po w a 1 o ny c h
Drzewa powalone mogą być wyrwane z korzeniami, złamane lub ścię
te. Można zaliczyć do nich także złarnene części koron, odpady pozosta-
jące po wyróbce oraz pniaki. Wspólną cechą tych drzew jest położenie
w bliskości ziemi oraz wilgotność początkowo równa wilgotności żywego
drzewa. Na drzewach takich rozwija się największa liczba gatunków i osobników (r:yc. 6-25).
W miejscach otwartych, nasłonecznionych i mniej wilgotnych (w
związku z konfiguracją terenu, usytuowaniem
w
drzewostanie i jegoo
6 77...,_ _ _ _ ....,._ __ I. amitinus _ _ _ _ ..,__ I. flJpOIJf'aphus
P. chalcogf'aphus
Ryc.-6,· Swierk-85-letni, (/) 35 cm, powalony w maj.u 1969 r~ na połud
niowym brzegu lasu; Nadl. Rycerka oddz. 25, wys. 630 m, teren;·równy;
anał. 6 lipca 1969 r.
o
5 6 8 13 14 19 .· 21'---+--+-/. typographus I
-..i~--P. chalcographus
I
- - - I. amitinus H. palliafu:J __J _ .
· H.J;labratu.s /. tgpol}f'ttpltus, I. amifinus, · P. chalcographus Or. cinereas I
N S
ff. glahratiJs
J
ff.palllhtus li
ł - P.race Instytutu Badawczego
P. harcynille · X. spectrl/lflll
S.]uvenCtJS ·
I
·;· •. ,i
Ryc. 7. · Swierk 60-letni, (/) 23 cm, powalony iw z.dmie 1969/70 r. w drzewostanie przerzedzonym przez okiść;
Nadl. Bystrzyca Kłodzka
oddz. 245, wys. 750 m, te- ren równy; anal. 16 wrze-
śnia- 1970 r.
o o
''
Z_.· Capecki
7 11 14
I. typa- . graphus I.
T.lineatum li '"
fi n .siostrzana) Dl'tfO~oeies li . 21
P.chalco- . qraphus I lJ2 · przy zf'amemach, kolo sąkow,
pod rwconymi na strzaTą gaTęziam!
w
27
Ryc. 8. świerk 90-letni, (/) 45 cm, powalony wiosną 1969 r. i· okrzesa.-. ny, na zachodnim brzegu lasu; Nadl. Rycerka oddz. 53, wys. 640 m;
anal. 8 lipca 1969 r.
f fijpOIJ!'OpńtiS I
I
lcasfaneum IV (7968) T. linea_flJIT1 Ili (1968)
H. pa!ltatas W .
11. &_arfo
8 70
... ~·
·„ ~···
B /. typographus .t (195 . ...,.7...__-t
c.. /1. sartor li
~ ~ r - - - - - ó.juvenc~ Jl (1967)
. ·~ <Ci
-~ ~
o
Ryc. 9. świerk 100-letni, et>. ·3R cm; złamany w z1m1e · 1960/67 r.
w
miejscuotwartym; ocieniony tylec i poć;zątek części leżącej; Tatrzańąki PN .oddz. ~64,
wys. 1260 m, teren równy; anal. 25 września 1969 r.
~----H.qlabratus ./1. -. - - - 1 T lineatwn I - -·- - - - -
chodniki macierzy:sf e H. glab!'afus
. mlode chrzo,szcze
Ryc . . 10. świerk BO-letni, (j) 16 cm, złamany w zimie 1968/69 r. w przerze- dzo;nym drzewostanie; Nadl. Tarnawa oddz. 121, wys. 770 m, stok półn.
-wsch.; anal .. 1970 r:.
· · @ii]~· ·~"'-'-·-"""-~--~~~o-w_a_d_y_k_a_iti_~_ib_·~-:.:_i_.kSIJ_._Z_qf_a_gi_~c_zn_e~~~~~~~~-=-..::.51
T.casfaneum lJryocoefes 15)
P. chalcographus (188 J
lcasfaneum (10) S. barbo:tus { J) ·
. . _
__
/.amitinus ----~11. sutor Ryc. 11. Swierk 95-letni, (/J 26 cm ścfęty 15 lip-
ca 119·73 .r. na południowym brzegu lasu; Ta-
trzański PN oddz. 100, V/ys. 1010 .in, teren równy; zasiedlenie na wys. 10 m; anal.1974 r.
Ryc. 12. Swierk 70-letni; od-
łamany wierzchołek na połud
niowym brzegu lasu; N adl.
Rytro od dz. 67, wys. 900 m, teren równy; anal. 11 lipca 1969 r.
. ~ ..
•. '·~ . J.'
\, '' '
c w
o
7 5 7 72 211·
'---+H. glabraflts I (1958)
+---t
T.Lineatum \ P. cha/cographuę
... - - 1.tr.mifinu.s .._ _ _ ._,.
:...,...---· i: typographus
· . ·. 'i
(1~59) .lrociny
r.
castaneum I (1§58)1
D. autogNiphus //(1968).Ryc . . 1~. Swierki 100-letnie; Ryc. 14. Swierk 130-letni,. (/) 45 om,„powfilony w wier;lthołki ·po wytóbce zło• ,'- maju 19.68 r. na ipółnoonYlń b.rżeg·u·1ąs,(l; tatrżański
mów · na otwartej 'pdWi.erzch- PN oddz. · 72, . wys. 1200 m,' teren . równy"; arial. 25 ni; Nadl. Węgierska Górka czer.wca 1969 r. · ·
oddz. 194, wys. 750 m, stok
południowy; 15 maja 1969 r.
28 29
o
~ jb·
...__ ____ P. cha/cographus i l.amifinus - - - 1 ~
't:: ::i
Ryc. 15:„. świerk 85-letni; (/>- 30 ·em, powalony w , .maju 11969. r. · na półn()cnyn:i
brzegu lasu·; Naidl. Ry;cerka · Od.dz. · 25; ·wys: 630· m, stok · !Półn~p.r.;. · anal:. I · .;_
30 maja 1'969 r. •(ib& zasiedlenia), II - 6 łi\Pca 1.969 r. · · "' = • • ' • · ' ' · · · •
o
.JT. castaneu.m
Drgocoetes
I. fypogrophus
. T. casfaneum n ... 1o..
. vryocoeurt,B ·
I. fypogrophus
,, ,·
H.gla/Jrdfus
23
T. castaneuln
S.J~ventas
/). . Iw.
r
caslaMł.Jftf'r!JOCOefeS
-~.
Ryc. 16. Swierk 1100-letni, <:/> 32 cm, powalony w maju :1968 r. 111a zachod- nim brzegu lasu, w cieniu; Tatrzański PN oddz. 264, wys. 1260 m, teren
równy; ~mal. 25 września 1969 r.
w
~··p iL---:---i
.... - - - / . typographus l.amillnus
P. chalcllf}raphus
·'
I •. • 4 ,- • ' J
Ryc.· 17. świerk o~
. .
90-letnir (/J 45 cm, powalony w kwietniu t~7o r.,' odciętY. :i1,Qkrzę.., sany 10 majauno
r,,na
.Północnym brzegh lasu; Nadl. Rycerlta. od.dz. 05, wyst~630,mi;teren równy; anal. · 3 czerwca 1970 r. · · · . ,
o s
10T. lineatum H. palliafus I
D.proximus chodn. macierz.
I. amitinus li
/.tgpograpńus ///
P. chalcofraphus
•,' -
26
I
i ' : , . · •
N . 30 31
Ryc. 18. Swierk 95-letnd, <1> 34 cm ścięty i ok!rze&any 28 lis~da '3:969 r. na
północnym brzegu lasu; Nadl. Rycerka oddz. 25,
wys.
630. m, teren równy; anal.3 czerwca 1970 r.
I
f1'1)
NO
o
17 22 JO53
SW J5
lamitinus - - - P. cha/co,aphus li
Ryc. 19. SwieI'lk 90-letni, (/) 43 cm, ścięty 25 marea 1971 r. na południowym brzegu lasu, lekko ocieniony; Nadl. Rycerka oddz. 25, 630 m, teren równy; anail. 21 maja
1971 r.
.„„.
I.__ ____ l amifin~ 11 _ _ _ P.chalcographus li I
H. palliatus I z boku i od spodu
w
. N 19 20
Ryc. 20. Swierk 51-letni, (/) 25 cm, ścięty w marcu 1969 r. wewnątrz drzewo- stanu i okrzesany; Nadl.
Rycerka oddz. 32, wys.
640 m, stok północny; anal.
6 lipca 1969 r.
o
7,8 4,4 6f1 10o
Tl
l.typogpaphas
l.amlfinus P. chalcographus ./
2/XI - - - JV//
· P.chalcographus - - - -
N 2 IX
„--~ · QN
_, '
u s . s
tr 1
Ryc. 21. Swierk 100-letni, (/) 18 cm,
ścięty 6 czerwca. 1_970 r. na półn.
·wsch. brzegu_ lasu; Nadl. Kowary oddz . . 226, wys. 850 m, stok półn.
-zach; anal. I ~·3 lipca 1970r.,11- 2 września 1970 r. ·
Ryc. 22. Swierk 50-letni, (/) 20 cm, ścięty w zimie 1967/68 r. wewnątrz
drzewostanu; Nadl. Rytro oddz. 77, wys. 1050 m, teren równy; anal.
6 sierpnia 196S r.
.54 . . . . ·~~ Ca.pec~ • [18)
o
'ima · Dryocoetes
li---
Ryc. 23. Swierk 30-letni; odłamany wierzcho-
łek wewnątrz drzewostanu; Nadl. Rycerka, lasy gr. Sól, wys. 600 m, stok północny; anal.
24 lipca 1969 r.
a
I. fgpographus
Żer> regeneracyjny
T.lineatum
bryocoefes _ _ __.
aLaflicis
.o '·' „/:'
'"'
b
I C /.
typographus___ !?"""""
_.
H. derme~toides
Ryc. 24. Swierki 115-letnie; wycinki odziomków z iwyróbki zimowej ocienri.one pre:~ maliny: a - siłnie, b - słabo; Nadl. Węgderska Górka oddz. 93, wyB. 675 m, stok południowy, ainal. 23 lipca 1969 r.
D 1
P. cha/COljf1aphtJSJ H.cunicularius (1968) Dryocoef es
-Rh. inqui.3ifor ----.J
- ti<Pes f'ójki
Ryc. 25. Swierk; walki (/) 9 cm, częściowo zasypane stru-
żynami z papierówki; Nadl. Węgierska Górka, oddz. 206, wys. 700 m, teren wilgotny, równy-; anal. 15 maja 1969 r.
zwarciem, położeniem w obrębie powierzchni wyłamanego lasu lub zrębu
oraz na strzałach) występują:
lps typographus Xeris spectrum
lps amitinus
Pityoge.nes chalcographus Crypturgus 'Ci??:ereus
.(Pogonocherus fasciculatus) . (Pissodes· harcyniae) ·
Pityophtorus pityographus
U rocerus gigas (Sirex juvencus) ( Molorchu,s minor)
(Polygraphus poligraphus) Monochamus
W: miejscach słabiej nasłonecznionych, wewnątrz drzewostanów, od -0cienionej, bliższej ziemi strony drzew występują:
Trypodendron lineatum Hylurgops palliatus Dryocetes
Hylastes cunicularius Rhagium inquisitor Hylecoetus dermestoides
Orthotomicus Tetropium
Hylurgops glabratus (Sirex juvencus)
(Serropalpus barbatus)
O.wady kambiO• i. ksyU?fagic:zne.
55
· W zależności od wyróżnionego ·na wstępie sposobu powalenia · drzew
·2aznaczają się· różnice występowania · owadów. Drzewa wyrwane ·
z
ko-rzeniami zasiedlane są z reguły później, mhiej licznie i mniej regula·rnie
niż drzewa złamane lub ścięte. W wyższych położeniach, w miejscach ocienionych, bywają zasiedlane czasem dopiero w drugim okresie wege- tacyjnym po powaleniu. Okrzesanie takich drzew sprzyja zasiedleniu przez drugi zespół owadów. Ten sam zespół zasiedla tylce drzew złama
nych. Najczęściej lokuje się tu drwalnik i polesiak obramowany, rzadziej
dołączają się drze~ożerki. i rytel oraz kornik drukarz. Podobne gatunki,
zwłąszcza rytel, ·drwalnik (rzadziej trzpiennikowate) i zmorsznik, zasie-
dlają pniaki. _ _.
Części złomów leżące na ziemi oraz drzewa odcięte. od korzeni stano-
wią najlepszy materiał lęgowy dla obydwu zespołów owadów. Zmiany
zachodzące podczas wyróbki do chwili okorowania z reguły sprzyjają
zasiedleniu. Drzewa powalone w jesieni i na początku zimy zasiedlają
obydwa zespoły, powalone zaś później - . zwykle tylko zespół pierwszy.
Na drzewach powalonych w lecie częściej niż kornik drukarz występują
kornik drukarczyk i rytownik.
b. S u k c e s j a o w a d ó w n a d r z e w a c h o s ł a b i o n y c h
Osłabienie drzew wynika z ogólnych zaburzeń wewnętrznych (fizjo- logicznych) lub lokalnych uszkodzeń zewnętrznych (mechanicznych). Za- burzenia fizjologiczne są następstwem uszkodzenia korzeni (naderwanie,
Ryc. 26. Korony świerków uszkodzone przez stale wiejące, zimne wiatry: a - Nad!.
Poręba Wielka, b - Nadl. Kowary, c - Tatrzański PN
56 Z. Capeeki ·[20}
porażenie przez grzyby pasożytnicze, wyładowania elektryczne, susza itp.
lub gwałtownej zmiany warunków mikrosiedliskowych wskutek nagłego odsłonięcia drzew. Te ostatnie zmiany łączą się zwykle z redukcją części
aparatu asymilacyjnego, największą na nasłonecznionych i nawietrznych brzegach lasu oraz na szczytach wzniesień i grzbietach. Osłabione drzewa
stają się wówczas widoczne z daleka wskutek lekko przyżółkłej (jakby