Andrzej Zuberbier
Znaczenie wyrażenia
"nadprzyrodzony" u św. Tomasza z
Akwinu
Studia Theologica Varsaviensia 8/2, 61-91
1970
Studia Theol. Vars. 8(1970) nr 2
KS. ANDRZEJ ZUBERBIER
ZN ACZENIE W YRAŻENIA „NA D PR ZY R O D ZO N Y ” U ŚW. TOM ASZA Z AK W IN U
T r e ś ć : I. W yrażenie „nadprzyrodzony” w pism ach św. Tomasza z Akwinu. 1. K ontekst historyczny. 2. K ontekst w ew nętrzny. 3. Skoro widz tekstów Tom aszowych zaw ierających w yrażenie „supernaturalis”. 4. Skorowidz nazw, o których św. Tomasz orzeka nadprzyrodzoność po sługując się w yrażeniem „supernaturalis”. II. Nadprzyrodzony cel i szczęście. 1. Cel i szczęście. 2. Istota celu i szczęścia nadprzyrodzo nego. 3. Osiągalność celu i szczęścia nadprzyrodzonego. 4. Problem celu i szczęścia naturalnego.
Od początku bieżącego stu lecia trw a w śród filozofów i teo logów ożyw iona d y sk u sja n ad in te rp re ta c ją tek stó w ś w. T o
m a s z a z A k w i n u , dotyczących rela cji m iędzy n a tu rą
i tym , co n ad przy ro d zo ne *. D y sk u sja ta wiąże się szczególnie w o statnich lata ch d w u d ziestu z rew iz ją teo rii tzw . dw óch porządków (może lepiej powiedzieć po polsku: dwóch u k ła dów): n a tu ra ln e g o i n a d p rz y ro d z o n eg o 2.
Pozycja św. Tom asza z A k w in u je s t w ażnym m om entem dyskusji nie ty lk o ze w zględu n a jego a u to ry te t, ale także ze
1 Początek tej dyskusji w iąże się z dziełem P. R u s s e l o t SJ, L ’in tellectualisme de saint Thomas, Paris 1908, a następnie z w ystąpieniem Guy d e B r o g l i e SJ, De la place du surnaturel dans la philosophie de saint Thomas, w: Recherches de Science R eligieuse 14 (1924) 193—246, 481—496. Por. A. R. M o t t e OP, Désir naturel et beatitude surnaturelle, bibliographie critique, w: Bulletin Thom iste 1932, 125—130, 651—676; La possibilité de la vision béatifique, tamże 1935, 573—590; Z. A l s z e g h y SJ, La teologia dell’ordine soprannaturale nella scolastica antica. Cons- spectus bibliographicus, w: Gregorianum 31. (1950) 414—450; G. L a p o r - t a, La destinée de la nature hum aine selon Thomas d’Aquin, Paris 1965, 22.
2 Krytykę teorii „dwóch porządków” przeprowadził najbardziej za sadniczo H. d e L u b a c w swoich trzech znanych dziełach: Surnaturel,
Paris 1946; A ugustinism e et théologie moderne, Paris 1964; Le m ystère du surnaturel, Paris 1965. Temat ten podjęli także (po części w związku z w ystąpieniam i H. de Lubac) K. R a h n e r , H. U r s v o n В. e l t h a - s ar , L. M a l a y e z , E. S c h i l l e b e e c k x i inni.
6 2 K S . A N D R Z E J Z U B E R B X E R [21 w zględu n a to, że on w prow adził n a dobre w y rażen ie „nad p rzy ro d z o n y ” (su p erna tu ra lis) do języ k a teologicznego.
Z tego też w zględu po d jąłem analizę ty ch tek stó w z pism tom aszow ych, w k tó ry c h p o słu g u je się on t j r n w yrażeniem . S ta ra łem się u stalić o jak ich podm iotach i z jak iej ra c ji św. To m asz orzeka, że są nadprzyrodzone. C elem tak pom yślanej ana lizy było u sta le n ie znaczenia w y rażen ia „n ad p rzy ro d zo n y ” (su pernaturalis) dla św. Tom asza z A k w in u w nadziei, że ustalenie to nie będzie obojętne d la w spółczesnych d y sk u sji n a tem at nadprzyrodzonego w y niesien ia n a tu ry ludzkiej 3.
I. WYRAŻENIE „NADPRZYRODZONY” W PISMACH ŚW. TOMASZA Z AKWINU
1. K o n t e k s t h i s t o r y c z n y
Łaciński w y raz su p ern a tu ra lis je s t tłum aczeniem greckiego w y razu όπερθφυής O bok tego p rzy m io tn ik a używ ano w greckim języ k u fo rm y złożonej z przy słó w k a i rzeczow nika: ύπερ φόσιν.. Obie te fo rm y sp o ty k am y u Ojców K ościoła i p isarzy kościel n y ch p ierw szy ch w ieków 4, obok innych, rów noznacznych w y rażeń 5.
Τπερφόσιν zostało w p ie rw przetłu m aczo ne n a jęz y k łaciński, υπερφυής, przez w y rażen ie supra n a tu ra m 8.
Ł aciński p rzy m io tn ik su p erna tu ra lis nie p o w stał jed n a k na drodze p rzek ształcen ia gram atycznego w y ra ż en ia supra n a tu ram , lecz przez p rzetłu m aczen ie w p ro st greckiego υπερφυής.
Ł aciński w y raz su pern a tu ra lis w szedł do słow nika teo
3 Rozprawa, k tórą tu publikuję, opiera się w zasadzie na tekście mo jej pracy doktorskiej pisanej na Wydziale Teologicznym K.U.L. pod kie runkiem ks. proi. dr Antoniego Słomkowskiego. Ponieważ jednak od czasu jej napisania minęło kilkanaście lat, dlatego trzeba było doko nać w niej szeregu uzupełnień i zmian.
4 Por. H. d e L u b a c , Surnaturel... 329—353. A. D e n e f f e, Geschich
te des Wortes supernaturali§, Zeitschrift fü r katolische Theologie 48
(1922) 337—340. Pew ną ilość m ateriału patrystycznego odnośnie pojęcia nadprzyrodzoności zebrał także C. S c h r a d e r S. J., De triplici ordine:
naturali, prae te m a tu r ali et supernaturali commentarius, Wien 1864,
passim.
5 Por. np. G r e g o r i u s N y s s.., De beatutidinibus or. 7, (P.G. 46,. 1280). Cyt. za A. S ł о m к o w s k i, L ’Etat prim itif de l’hom m e dans la
tradition de l’Eglise avant saint Augustin, P aris 1928, 117.
6 Np. S. A m b r o s i u s , In Lucam 1, 2 n. 30 (P.L. 15, 1644): Neque enim ullam infantiae sentit aetatem , qui (Joannes Bapt. — dop. mój) su p ra naturam , supra aetatem in utero situs m atris, a m ensura perfectae· coepit aetatis plenitudinis Christi.
[3] Z N A C Z E N I E W Y R A Ż E N I A „ N A D P R Z Y R O D Z O N Y ” 6 3
logicznego w ieków śred n ich przez tłum aczenia, a później k o m en tarze do dzieł Pseudo-D ionizego A reopagity. P ierw szym tłum aczem Pseudo-D ionizego b y ł opat S ain t D enis w P ary żu , H i l d u i n (t 842). P rzełożył on De Coelesti H ierarchia, uży w ając w tłu m aczen iu trz y k ro tn ie przy słó w k a su p ern a tu r aliter, w czym raz zam iast greckiego όπερφοώς, d w u k ro tn ie zaś zam iast
greckiego υπερκοσμώς. J a k słusznie zauw aża H. d e L u b a c 8
znacznie k o n sek w en tn iej w sto su n k u do w yrazów g reckich tłu m aczył te k st Dionizego, w oparciu zresztą o p rzek ład H ilduina, J a n S z k o t E r i u g e n a (§ 877) 9. G recki w y ra z υπερφυής od daje on z re g u ły łacińskim supernaturalis, u żyw ając tego w y rażenia w tak ich fo rm ach gram atyczn y ch , jakich, tego w y m a gał tłu m aczo ny w y raz grecki, tzn.. w form ach: su p e rn a tu r alis, super n a tu r alis sim us, su p e rn a tu r aliter. Raz jed en grecki w y raz
όπερφυώς przełożył n a łaciń sk i e x ce lle n ter 10. Jeżeli stosunkow o bardzo rzadko tra fia m y w tłu m aczen iach Szkota E riu g en y n a w yrażenie su p e rn a tu r alis, to dlatego, że w tekście o ry gin alny m
Pseudo-D ionizego rzadko uży w ane było słowo б-εςφ υ ή ς. Rzadk
greckiego te rm in u i jego łacińskiego odpow iednika u derza zwłaszcza w zestaw ieniu ze sp o ty k an y m bardzo często greckim w yrażeniem ότζερούσιος i jego tłum aczeniem łacińskim Szkota E riugen y superessentialis u .
N astęp n y m tłum aczen iem P seudo Dionizego, dokonanym przed św. Tom aszem z A kw inu je s t tłum aczenie J a n a S a- r a c e n a (XII w.) i R o b e r t a G r o s s e t e s t e (f 1253). Ten o statn i tłu m aczy ł sam odzielnie De D ivinis N om inibus i De M ystica Theologia, p o p raw ił zaś p oprzednie tłum aczenie De Coelesti H ierarchia i De Ecclesiastica H ierarchia 12.
7 P. G. T h e r y, Etudes Di'onis siennes, Hilduin, traducteur de D énys,
Paris, J. Vrin 1937 t. II Edition de sa traduction, s. 487. Hilduin przeło żył także De Ecclesiastica Hierarchia. De Divinis Nominibus, De M ystica Theologia i listy.
8 H. de L u b a c, Surnaturel... 369.
9 Por. P. G. T h e r y , dz. cyt., t. 1, s. 166.
10 Tamże t. II s. 487 n. Np. De Coelesti Hierarchia c. 2 greckie w yra żenie ύπερφοών θ-εορεματών tłum aczy: supernaturalium speculationum
(P. G. 3, 140, P. L. 122, 1041). C. 3 τά τή θ-εαρ'/ία φοσικως y.ai ύπερφυώς tłumaczy: ilia... quae thearchiae naturaliter et supernaturaliter unita sunt (P. G. 3, 168, P. L. 122, 1046).
11 Por. np. P. L. 122, 1053 C. 1055 D. 1056 B. 1058 BD; 1060 C, 1061 B, 1063, 1064 D itd.
12 Por. U e b e r w e g , Grundriss... Die patristische und scholastische Philosophie, Berlin, 1928. 150, 35 п.; G. T h e r y , Jean Sarrazin „traduc teur” de Scot Erigens, Studia M ediaevalia in honorem... R. J. Martin
We w łasn y ch dziełach Szkot E riu g en a częściej stosuje w pro w adzone p rzez siebie w tłu m aczen iu P seudo Dionizego w y ra żenie „ n a d p rzy ro d zo n y ”. W n ajw ięk szy m sw ym dziele De D ivisione N aturae sto su je często orzeczenie „nad p rzy ro d zo n y ” do Boga. Mówi n a p rzy k ład , że boska n a tu ra je s t n a d p rz y ro -' dzona i n a d isto tn a 13. To zestaw ienie orzeczeń: n adprzyrodzony i n a d isto tn y p o w tarza się u Szkota E riu g en y n iejed n o k ro tn ie 14. W ola Boża je s t n ad p rzy ro d zo n ą ra c ją w szystkiego. N adp rzy rodzoną je s t stw ó rcza p rzy czy n a w szystkiego, co i s tn ie je 15. Szkot E riu g e n a tw o rzy tak że pochodny od p rzy m io tn ik a rze czow nik su p e m a tu ra lita s (nadprzyrodzoność), m ówiąc o nad- przyrodzoności bożej d o b ro c i16.
K o m en tato r Dionizego H u g o z e ś w. W i k t o r a (t 1141), p o sług u jąc się tłu m aczen iem łaciń sk im J a n a Szkota w yjaśnia w y rażenie „ su p ern a tu ra liu m sp ecu la tio n u m ”. Oznacza ono w e d łu g niego rozum ow ania p rzew yższające naszą n a tu rę i
całko-<34 K S . A N D R Z E J Z U B E R B I E R [4j
о . P..., Brugiis Flandrorum , de Tempel 1948, 359—381. Zachodzi pytanie, z jakiego tłum aczenia Pseudo Dionizego korzystał św. Tomasz. Z zesta w ienia zrobionego przez A. D e n n e f e ’a w ynika, że był to albo prze kład Jan a Szkota albo Ja n a Saracena (dz. cyt. 344 n.). M. D. C h e n u stwierdza, że Tomasz opiera się niekiedy na przekładzie Ja n a Szkota Eriugeny, ale głównie na przekładzie Ja n a Saracena (Introduction
a l’étude de S. Thomas d’Aquin, M ontreal — Paris 1950, s. 196).
Ponieważ Ja n Saracen jest zasadniczo zależny w swoim tłumaczeniu od Jan a Szkota (por. G. T h e r y, art. cyt.), dlatego wpływ tego ostat niego na św. Tomasza jest niewątpliwy.
Porów naj także, co o znajomości przekładu Ja n a Szkota w średnio wieczu, na niekorzyść przekładu H ilduina mówi G. T h e r y, t. I, 13.
13 J o a n n e s S c o t u s E r i uV e n a, De Divisione Naturae 1. 3 (P. L. 122, 689 В) (divina n atu ra — dop. mój)... infinita est, et s u p e r n a t u r a l i s e t s u p e r e s s e n t i a l i s (podkr. moje).
14 Por. np. ciekawy tekst P. L. 122, 680 D.: Ineffabilem et incompre- hensibilem divinae bonitatis inaccessibilem claritatem omnibus intellec- tibus sive hum anis, sive angelicis incognitam — superessentialis est enim et s u p e r n a t u r a l i s — eo nomine significatam crediderim, quae dum per seipsam cogitatur, neque est, neque erat, neque erit (podkr. ■w tekście moje).
15 Tamże P. L. 122, 668 C.: Divina voluntas... omnium s u p e r n a t u - t a 1 i s ratio est, 622: Nemo... est... qui non... exclam at totius causam uni- versitatis conditae creatricem s u p e r n a t u r a l e m esse (podkr. moje).
16 Tamże P. L. 122, 684 D: Neque haec dicimus illorum sensum ré fu tan tes, qui de nihilo, quo totius habitudinis privatio significatur. Deum omnia fecisse arb itran tu r, non autem de nihilo, quo superessentialitas et supernaturalitas divinae bonitatis a theologis innuitur. W yrazu su
pernaturalis używa Eriugena także w innych swoich pismach. Por. np. Versio operum s. Dionysii Areopagitae, praefatio (P. L. 122, 1035) ;Expo- sitiones super Ierarchiam Caelestem s. Dionysii, cap. 2 (P. L. 122, 154)
Z N A C Z E N I E W Y R A Ż E N I A „ N A D P R Z Y R O D Z O N Y ” 5 5
wicie dla nas niep o jęte 17. W yrażenie zaś z tego sam ego tłu m a czenia De coelesti hierarchia: quae d ivin ita ti n a tu ra liter et su p erna turaliter in su n t w yjaśnia, że w sposób nadprzy rodzon y jest w Bogu to, co stanow i jego istotę, co jest nim sam ym 18.
P i o t r L o m b a r d nie używ a w y rażenia „ supernaturalis”. Dla p rzy k ła d u i p o ró w n an ia z w y rażeniam i św. Tom asza, k tó re będziem y om aw iać, p o d ajm y te k st z S entencji, odnoszący się do cudów i darowi D ucha św. To w szystko — pisze P io tr Lom b a rd ■—■ co dla oznaczenia łaski stało się nie przez n a tu ra ln y ru ch rzeczy, ale w sposób cudow ny, m a swe p rzy czy n y w Bogu. Takim np. fak te m było stw orzenie n iew iasty z boku m ęża 19. O d arach zaś D ucha Św iętego rozum u i um iejętności mówi, że różnią się one od rozu m u i um iejętności, istn iejący ch w spo sób n a tu ra ln y w duszy ludzkiej. S ą to bow iem cn oty w lew ane do dusz w ie rn y c h przez łaskę. Te zaś, k tó re posiada człow iek w sposób n a tu ra ln y , udzielił Bóg przez dobrodziejstw o stw o rzenia 20. Zachodzi więc, jak w idać z pow yższych przykładów u P io tra L o m bard a przeciw staw ienie n a tu ry i łaski, oraz spo sobu n atu ra ln e g o , w ja k i coś się do konuje i sposobu cudow nego: n a tu ra — łaska, n a tu ra ln y — cudow ny.
R obert G r o s s e t e s t e , o k tó ry m ju ż w spom nieliśm y, jako o tłu m aczu P seudo Dionizego, w y ja śn ia w k o m en ta rz u do tegoż Pseudo Dionizego, że w y rażen ie „ su p e rn a tu ra lite r in te llig en s” oznacza: rozum iejąc po n ad zw ykłą, n a tu ra ln ą moc człow ieka 21.
17 H u g o A. S. V i e t . , Expos, in H iera rch io m coel. s. Dion. lib. 3, (P. L. 175, 970): s u p e r n a t u r a l i u m id est nostram naturam exce- dentium speculationum et omnino incom prehensibilium nobis (podkr. moje).
18 Tamże lib. 4 (P. L. 175, 1002 BC): ...Quae divinitati naturaliter in sunt, quoniam ex ipsa sunt: et supernaturaliter, quoniam idem cum ipsa sunt; naturaliter, quoniam coaeterna; s u p e r n a t u r a l i t e r , quoniam coessentialia; quod enim semper inest naturale est, quoniam natura ipsa est, et ipsum natura est (podkr. moje). O w pływ ie kom en tarza Hugona na komentarz Tomasza por. M. D. C h e n u , dz. cyt. 196.
19 P e t r u s L o m b a r d u s, S en t, lib. 2, dist. 18, 7 (P. L. 192, 689): Omnium ergo quae ad gratiam significandam non naturali motu rerum, sed m irabiliter facta sunt, absconditae causae in Deo fuerunt; quorum unum erat, quod m ulier facta est de latere viri dormientis.
20 Tamże lib. 3, dist. 35, 3 (P. L. 192, 828): Et notandum quod in tellec t s et scientia quae dicuntur dona Spiritus Sancti, alia sunt ab in telle- ctu et scientia quae naturaliter sunt in anima homini: haec enim virtu - tes sunt, quae per gratiam infunduritur animis fidelium ut ner eas recte vivant.' Ilia vero naturaliter habet homo ex beneficio creationis; a Deo tamen.
21 Com . D e M y s t. Theol. Cod. Lat. 18210 (Tegernsee 151) f. 82 Eb i f. 85 Vb. Cyt. za A. D e n e f f e, dz. cyt. 349.
6 6 K S . A N D R Z E J Z U B E R B I E R
W spółczesny św. Tom aszow i B o n a w e n t u r a (f 1274) nie zw ykle rzadko używ a w y rażen ia „n ad p rzy ro d zo n y ”, nieco czę ściej n a to m ia st w y rażen ia „ponad n a tu r ą ” (supra n a tu ra m ) 22. R zadko rów nież stosow ał w yrażen ie „ n a d p rzy ro d zo n y ” A 1- b e r t W i e l k i (f 1280). Mówi on jed n a k w sw ojej Su m ie Teologii, że N ajśw iętsza M ary ja P a n n a n aro d ziła się na sku tek pró śb sw ych rodziców i obietnicy bożej, a w ięc w sposób nad p rzy ro d zo n y P. W k o m en ta rz u do S e n te n c ji P io tra Lom - b a rd a stw ierdza, że ponad n a tu ra ln e je s t to w szystko, czego n a tu ra nie może uczynić, jak ty lk o p rz y jm u ją c posłusznie dzia łanie boże 24. W k o m en ta rz u A lb e rta W ielkiego do P seudo Dio nizego De Coelesti H ierarchia „n ad p rzy ro d zo n a su b sta n c ja ” (supernaturalis substantia) oznacza d u c h y czyste, w yrażenie zaś dionizańskie o poczęciu C h ry stu sa przez N ajśw iętszą Ma ry ję P a n n ę w sposób n ad przyrodzony, w y jaśnia, że moc n ad przy ro d zo n a oznacza moc bożą 25.
J a k w idać z p rzytoczonych p rzy k ład ó w w y rażenie „nadprzy rod zo ny ” stosow ane było w e w czesnej scholastyce i u współ czesnych św. Tom aszow i teologów dość p rzypadkow o i zdecy dow anie rzadko, a co za. ty m idzie — bez dokładniejszego spre cyzow ania jego treści.
A. L a d g r a f , s ta ra n n y badacz w czesnej scholąstyki, szcze gólnie w jej pom nikach rękopiśm iennych, stw ierd za, że w y rażenie „ n a d p rzy ro d zo n y ” w zb adanych p rzezeń źródłach ani raz u nie było u ży te w znaczeniu bard ziej zasadniczym dla n a u k i o łasce. J e d y n y m przeciw staw ien iem do łacińskiego po jęcia n a tu ralis było g ra tu itu m . Co w ięcej, stosow anie w y raż e n ia „n ad p rzy ro d zo n y ” w e w czesnej scholastyce nie dawało n iek ied y n a w e t p u n k tu zaczepienia d la u ży w ania tego w y ra żenia w jego dzisiejszym znaczeniu. Nigdzie n a w e t jed en raz — tw ierd zi A. L a n d g raf — n ie zastosow ano w y ra ż en ia „n ad przy rodzony” w w y raźn ie u stalo n y m znaczeniu 26.
22 Por. tamże 350.
23 A l b e r t u s M a g n u s , Sum m a Theologica II, tract. 8, q. 31, 2 a. 2 partie. 2 (t. 32, 346) B eata Maria Virgo per supplicationem et repromis- sionem fuit nata, ergo supernaturaliter...
24 In 4 Sent., d. 11, a. 4, sol. ad 3 (t. 29, 276, b)... supra naturam sunt omnia, quae natura non potest nisi obediendo...
25 Com. in librum De Coelesti Hierarchia 2, 4 A (t. 14, 34) i tamże t. 14, 889: Supernaturali virtute, id est virtute divina...
2S A. L a n d g r a f . Studien zur Erkenntnis der Übernatürlichen in der Frühscholastik, Scholastik 1929 s. 2.
1 7] Z N A C Z E N I E W Y R A Ż E N I A „ N A D P R Z Y R O D Z O N Y ’ 6 7 2. K o n t e k s t w e w n ę t r z n y 27
Na tle zarysow anego w yżej k o n tek stu historycznego odbija w yraźn ie stosunkow o częste stosow anie w y rażen ia „n a d p rz y rodzony” przez św. Tom asza z A kw inu.
Z w y rażen iem „n ad p rzy ro d zo n y ” św. Tom asz m usiał się ze tknąć w tłum aczeniach P seudo Dionizego, z k tó ry c h korzy stał pisząc k o m en tarze do De D ivinis N o m in ïb u s i om aw iając po szczególne zdania P seudo Dionizego w swoich d z ie ła c h 28. Spotkać mógł rów nież w y rażenie „ n a d p rzy ro d zo n y ” u A lb e rta W ielkiego. M om enty zetknięcia się św. Tom asza z w yrażeniem „n ad p rzy ro d zo n y ” b y ły p rzeto nieliczne. T ym bardziej ud erza częstotlitw ość stosow ania w y rażen ia „n ad p rzy ro d zo n y ” u św. Tomasza, a n a w e t w y bó r tego w łaśnie w y rażenia spośród in nych używ an ych p rzed św. Tom aszem zam iennie, a znacznie częściej niż „ n a d p rzy ro d zo n y ”. P rz y k ła d e m takiego określenia używ anego zam iennie z w yrażen iem „ n a d p rzy ro d zo n y ” może być w spom niane w yrażen ie „ n a d isto tn y :” (superessen tia lis) 29. Z atrzy m am y się n a obu m om entach, c h a ra k te ry z u ją c y ch od rębność św. Tom asza w u stosu n k o w aniu się do te rm in u „ n ad przy ro d zo n y ”.
D e n e f f e ilu s tru je częstotliw ość używ an ia przez św. To m asza w y rażen ia „ n a d p rzy ro d zo n y ” w skazaniem n a De Ver.
12,. 7, w k tó ry m to a rty k u le św. Tom asz używ a w y rażenia „n ad p rzy ro d zo n y ” dw adzieścia dw a r a z y 30. W ażniejsze jest jednak, że św. Tom asz posługiw ał się ty m w yrażeniem coraz częściej i w odniesieniu do liczniejszych podm iotów orzekania.
Ju ż ogólne zestaw ienie w skazuje, że w yrażenie „ n a d p rz y ro dzony” w S u m ie teologii w y stęp u je m niej więcej dziesięcio k ro tn ie częściej, niż w K o m e n ta rzu do S e n te n c ji31.
27 K ontekstem w ew nętrznym nazyw am tu całość pism Tomasza z A k winu, kontekstem zaś bliższym — zagadnienia, w związku z którymi uży wa św. Tomasz w yrażenia „nadprzyrodzony”.
28 Np. III 19, 1 ad 1. Św. Tomasz cytuje i om awia tekst Dionizego z E pistoła a d Ćaium:... Virgo supernaturaliter concipiens...
23 Por. w yżej s. 7 i uw. (1).
30 A . D e n e f f e , Geschichte... jest to o tyle m ało miarodajne, że na owe dwadzieścia dwa razy orzeka św. Tomasz nadprzyrodzoność jed y nie o czterech podmiotach.
31 W oparciu o indeksy i sprawdzenie m iejsc analogicznych z zagad nieniami, w których w ystępuje w yrażenie „nadprzyrodzony”, w innych pismach św. Tomasza, w skazujem y w Skorowidzu Tekstów (zob.) na dziesięć takich m iejsc w In Lib. Sent., a ponad dziew ięćdziesiąt w S u m
6 8 K S . A N D R Z E J Z U B E R B I E R
P o ró w n a jm y dla p rzy k ła d u I 62, 2c z dw om a arty k u łam i K o m en ta rza do S e n te n c ji, dotyczącym i tego sam ego zagadnie nia, m ianow icie, czy do a k tu n aw rócenia się do Boga potrzeba ł a s k i 32. W K o m e n ta rzu z n a jd u jem y c h a ra k te ry sty c z n y dla w cześniejszej scholastyki podział darów bożych n a n a tu ra ln e i d arm o d an e (g ra tuita ), gdy w S u m ie teologii dzieli św. To m asz d a ry boże n a zgodne z n a tu rą i ponad n a tu rą (supra na- turam ). P on ad to w tekście S u m y w prow adza w yrażen ie n a d p rzyro d zo ny sp raw ca (agens supernaturale) i nad p rzyrodzona zasada (principium supernaturale).
W K o m e n ta rzu do S e n te n c ji określa św. Tom asz łaskę, jako form ę duszy, będącą p rz y p a d ło śc ią 33. W rów noległym tekście S u m y uży w a określenia nadprzyro d zo n a form a, czyli jakość 34. M niejsza różnica zachodzi wT o rzek an iu o celu. Rów noległe a rty k u ły z a w iera ją w yrażen ia: w K o m e n ta rzu do S e n te n c ji — cel całkow icie przew y ższający zdolności n a tu r y stw orzonej, cel po n ad n a tu rą (supra naturam ), w S u m ie teologii — szczę ście n ad przy ro dzo ne (beatitudo su p ern a tu ra lis) 35.
P rzem ian ę eu ch ary sty czn ą nazyw a św. Tom asz w K o m e n
ta rzu do S e n te n c ji ■— cudow ną (m iraculosa), zaś w S u m ie teo
logii — nad p rzy ro d zo n ą (su p ern a tu ra lis) 3e.
O gólniej m ówiąc, n ajw cześniej stosow ał św. Tom asz orze czenie „n ad p rzy ro d zo n y ” do podm iotów oznaczających bożą moc stw ó rczą 37 i do podm iotów zw iązanych w sw ej treści z po znaniem 38.
32 I 62, 2. U trum angelus indiguerit gratia ad hoc, quod converteretur in Deum. 2 Sent. 5, 2, 1 (artykuł zatytułow any identycznie) i 2 Sent. 28, 1, 4: U trum homo possit se praepare ad gratiam sine aliqua gratia.
33 2 Sent. 26, 1, 2: U trum gratia sit accidens. Oportet quod gratia sit
form a animae: et cum adveniat post esse complętum, de necessitate erit accidens...
34 I— II 110, 2c: U trum gratia sit qualitas animae. Deus... infundit ali- quas form as qualitates supernaturales...
35 3 Sent. 23, 1, 4, 3 ad 3:... ad finem supra naturam elevatum opor tet habitum gratuitum ... I—II 62, lc: oportet quod superaddantur ho- mini... aliqua principia per quae... ordinetur in beatitudinem supernatu- ralem . Oba cytowane artykuły dotyczą tego samego zagadnienia cnót teologicznych. W 3 S e n t 24, 3, 1 ad 3 w ystępuje także w yrażenie finis
supernaturalis.
38 4 Sent. 11, 1, 3 ad 3. Zmianę naturalną (m utatio naturalis) przeciw
staw ia św. Tomasz przem ianie cudownej (conversio miraculosa), doko nującej się w Eucharystii. I I I 75, 4c: Haec tam en conversio (substantiae panis in C hristum — uw. moja) non est similis conversionibus naturali- bus, sed est omnino supernaturalis...
37 Np. 2 Sent. 18, 1, 1 ad 5: Sent. 3, 2, 2: virtus supernaturalis. 2 Sent.
20, 1, 1 ad 4: principïüm supernaturale. De Pot. (Ok. roku 1260), 3, 1 ad 1 agens supernaturale, 6, lc: causa supernaturalis.
[ 9 ] Z N A C Z E N I E W Y R A Ż E N I A „ N A D P R Z Y R O D Z O N Y ” 6 9 W S u m m a contra gentiles (ок. rok u 1260), w k tó re j rzadko p osługuje się św. Tom asz w y rażen iem „n ad p rzy ro d zo n y ”, spo ty k am y orzekanie o łasce, że je s t n ad p rzyro d zoną p o m o c ą 39 i n ad p rzy rod zo n ą fo rm ą 40 oraz, w ty ch sam ych a rty k u ła c h do tyczących łaski, orzekanie nadprzyrodzoności o c e lu 41.
W S u m ie teologii sto su je św. Tom asz w y rażenie „n a d p rz y ro dzony” w szerszej m ierze odnośnie celu, szczęścia, dobra i cu dow nych w ydarzeń, zachow ując także w szystkie poprzednio już używ ane w yrażenia.
N otując rozw ój w coraz częstszym stosow aniu przez św. To m asza w y rażen ia „ n a d p rzy ro d zo n y ” zauw ażam y także p ew n ą re gularność w ro d zaju zagadnień, o k tó ry c h m ów iąc używ a w ła śnie w y rażen ia „nadp rzy ro d zo n y ”. T akim i zagadnieniam i są: a. pro ro ctw o 42, .
b. zagadnienia dotyczące aniołów, ich poznania, sto su n k u do łask i i chw ały, grzechu 43,
c. zagadnienia dotyczące łaski, cnót w lanych, darów D ucha ś w .44,
d. pierw otn ego sta n u człow ieka, grzech u p ierw orodnego 45 e. zagadnienia dotyczące C h r y s tu s a 46.
N ato m iast gdy wziąć pod uw agę k o n te k st n ajbliższy dla stw ierd zen ia podm iotów o k tó ry c h św. Tom asz o rzeka n a d p rz y - rodzoność okaże się, że najczęściej m ów i św. Tom asz o'.
a. n ad p rzyrod zon y m celu i szczęściu, b. nadp rzy ro d zo n y m po zn an iu i św ietle, c. n ad p rzy ro d zon ym d ob ru i darach.
O rzekając nadprzyrodzoność o jakichkolw iek podm iotach używ a św. Tom asz łacińskiego w y rażen ia su pernaturalis je d y
-38 3 Sent. 14. 1, 2 ad 1, De Ver. (rok 1256—1259) 12, 7: cognitio super naturalis. 3 Sent. 25, 2, 2 le, De Ver. 13, 2c: lum en supernaturale. D e Ver.
12, 7c, 9c: acceptio supernaturalis. De Ver. 12, 9c: iudicium superna- turale.
39 3 G ent. 147: auxilium supernaturale. 40 Tamże 150: form a supernaturalis. 41 Tamże 149, 150: finis supernaturalis.
42 De Ver. 12, II—I l 171—178.
43 1 Sen t. 37, De Ver. 8, De M alo 16, I 54—63.
44 3 Sent. 23 II., D e Ver. 14,, 27, 3 Gent. 149, 150, C o m p . Theo lo g. 143 п.,
I—II 62 п., 109—111, 141, D e V ir t. 1, 10. 10. I—II 2, 5, 6, 8, 10, 24, 136. 45 2 Sent. 20; 4 S e n t. 52, De M alo 5, I 94, 99.
7 0 K S . A N D K Z E J Z U B E R B I E R [1 0]
nie w form ie przy m iotn iko w ej, zaw sze w stop n iu ró w n y m 47, oraz w form ie przysłów kow ej : su p e rn a tu raliter 48.
Św. Tom asz zetk n ął się z w y rażeniem „n ad przyrod zony” w nielicznych w ypadkach. Częściej zapew ne sty k a ł się z w y rażen iam i uży w an y m i zam iennie z „ n a d p rzy ro d zo n y ”, jak w spom niane w yżej w y rażen ie „ n a d isto tn y ” 49. Św. Tom asz do konał zatem w yb o ru term in u , w prow adził przeto w yrażenie „ n a d p rzy ro d zo n y ” do sw ych pism nie przypadkow o.
N ajbardziej znaczeniow o zbliżone, identyczn e budo w ą gra m aty czn ą b y ły dw a słow a: „ n a d su b sta n cja ln y ” (supersubstan- tialis) i „ n a d isto tn y ” (superessen tialis). Oba stano w iły tłu m a czenie greckiego słow a ύπεροόσιος, spotykanego często w pi sm ach P seudo Dionizego 50. U św. Tom asza sp o tykam y w yraże nie „ n a d su b sta n c ja ln y ” w K o m e n ta rzu do Deo D ivinis N om ini-
bus 1, 2. Św. Tom asz w y jaśn ia w yrażen ie „n a d su b sta n cja ln y ” przez „boski” (d iv in u s )51. A ni w y rażenie „ n a d su b sta n cja ln y ”, an i „ n a d isto tn y ” nie przeszło do term in olog ii św. Tomasza.
D ru ga g ru p a w y rażeń , podobnych w budow ie i treści do w y rażen ia „n ad p rzy ro d zo n y ”, to także tłum aczenia z greckiego
te k s tu Dionizego. Słowo ΰπεροοράνιος tłum aczone przez łaciń
skie supercoelestis (n ad n ie b ia ń sk i)52. O ba w y rażen ia kom en tu je św. Tom asz w In de D ivinis N o m in ib us 53. U m ysły nie biańskie (supercoelestia m entia) to aniołowie. „Ponadziem sko” zaś jesteśm y ośw iecani (superm undane illu m ina m u r), to znaczy ponad siłę n a tu ra ln e g o rozum u (super v ir tu te m n aturalis ra- tionis). P rz y m io tn ik „nad ziem sk i” spo ty k am y także w Sum ie teologii, gdy św. Tom asz m ów i o zachw yceniu św. P a w ła Apo
stoła. P rzez trzecie niebo, do którego został podniesiony św. P aw eł, m ożna by rozum ieć w ed łu g św. Tom asza jak ąś „nad
47 Por. wyżej podane form y stosow ane przez Jana Szkota: supernatu- ralissimus, supernatur alitas.
48 Z estawienie podm iotów, o których św. Tomasz orzeka nadprzyro- dzoność, z zagadnieniam i, w jakich to orzekanie ma m iejsce, wskazuje na ciekawy .fakt, że o celu i szczęściu nie orzeka św. Tomasz nadprzy- rodzoności w zagadnieniach poświęconych w prost celow i i szczęściu.
49 Por. w yżej s. 7 i 11 n.
50 Por. G. T h e r y, Etudes... t. II s. 487.
51 In De Div. Nom. 1, 2. Św. Tomasz cytuje Dionizego: (laudamus —
dop. mój)... Trinitatem, ad m anifestandum supersubstantialem fecundi- tatem trium personarum... i wyjaśnia: ex qua quidem fecunditate di vin a derivątur omnis fecunditas. Nieco dalej mówi: supersubstantialia scilicet divina...
52 Por. G. T h e r y, tamże.
i i i ] Z N A C Z E N I E W Y R A Ż E N I A „ N A D P R Z Y R O D Z O N Y ”
Tl
ziem ską w iz ję ” (visio su p erm u n d a n a ) 54. Św. Tom asz w y jaśn ia owe nadziem skie w izje w trz e ch stopniach odpow iadających „trzem n iebom ”. W izja nadziem ska nie m a więc za p rzedm io t sam ego Boga. To też „nad ziem sk i” posiada inne znaczenie aniżeli poprzednio w ym ienione: „ n a d su b sta n c ja ln y ” i „n ad - isto tn y ”. Podobnie jed n a k do ta m ty c h określeń —■ an i „ n a d ziem sk i”, an i „n ad n ieb iań sk i” nie zostaną p rz y ję te do słow nic tw a św. Tom asza.
N astęp n ą g ru p ę w y ra ż eń zbliżonych treściow o do w y rażen ia „n ad p rz y ro d zo n y ”, stanow ią im iesłow y z przed ro stk iem „ n a d ” (super): przew y ższający coś (superexcedens), dochodzący do czegośj_czy raczej ponad coś (superveniens) i dodany ponad coś (superadditus). W szystkie trz y w y stę p u ją w pism ach św. To m asza.
D obra p ro p o rcjo n aln e w sto su n k u do n a tu ry przeciw staw ia św. Tom asz dobrom przew yższającym tę p r o p o rc ję 55 . Isto ta boża je s t fo rm ą przew yższającą p ro p o rcję jak iejk o lw iek n a tu -
d y 56. Miłość w lan a przew yższa p ro p o rcję n a tu ry lud z
kiej 57. Z w y m ienionych tek stó w w idać, że w y rażen ie „przew yż szający n a tu r ę ” je s t rów noznaczne z „n ad p rzy ro d zo n y ”.
W yrażenia „dochodzący” używ a św. Tom asz dla w skazania czegoś dodatkow ego, co zm ienia istn ieją cy stan rzeczy. Mówi na p rzy k ład, że grzech zm ienia swój rodzaj, gdy dochodzi doń zło nieposłuszeństw a lub złam an ia ś lu b u 58. N a tu ra ln e skłon ności stanow ią podstaw ę (principium ) dla skłonności, k tó re po n a d nie „dochodzą”, czyli dla skłonności n a b y ty c h 59. N iekiedy w yrażen ie „dochodzący” oznacza coś nadprzyrodzonego, np. św iatło „dochodzące” dla w zm ocnienia n a tu raln eg o św iatła ro zu m u 60.
54 II— II 175, 3 ad 4:... Per tertium coelum potest in telligi aliqua v i sio supermundana.
55 I—II 109, 2c:... in statu naturae integrae, poterat homo per sua na~ turalia velle et operari bonum suae naturae proportionatum... non autem bonum superexcedens...
56 III 9, 3 ad 3:... Essentia divina est form a excedens proportionem cuiuslibet creaturae. Unde nihil prohibet quin, cum hac forma superrex- cedente...
57 II— II 24, 3c: Caritas... superexcedat proportionem naturae hu- manae...
58 I—II 89, 3c: Dignitas personae est quaedam circum stantia aggra- vans peccatum; non tamen transfert in ąliam speciem, nisi forte super- veniente deform itate inobedientiae, vel voti...
59 II— II 155, 2c:... N aturales inclinationes principia sunt omnium supervenientium ...
7 2 K S . A N D H Z E J Z U B E R B I E R [ 1 2 ] Im iesłów „d o d an y ” (ściślej „ n a d d an y ” — superaddiius) czę ściej niż poprzednie je s t uży w an y dla ok reślenia czegoś p rze ciw staw nego w sto su n k u do n a tu ry . Moc dodana, p ły n ąca z ła ski, przeciw staw ia się n a tu ra ln e j m ocy rozu m u 61. Doskonałość dodana nie w y n ik a z przyczyn n a tu ra ln y c h , ale z łaski i chw a ły 62. N a tu ra nie może dojść do p rzy ja źn i z Bogiem i dlatego trz e b a dodać m iłość 63. Tej sam ej fo rm y (superadditus) używ a św. Tom asz tak że wówczas, gdy nie chodzi o nic n a d p rzy ro
dzonego. Tak np. spraw ność je st czym ś dodanym do w ładzy, k tó rą udoskonala 64.
W ym ienione im iesłow y nie p rz y b ie ra ją więc trw a le sensu „nad p rzy ro d zo n y ”, ale w k o n k re tn y m w y p ad k u m ogą tak ie znaczenie posiadać.
Św. Tom asz poza p rzy m io tn ik iem „n ad p rzy ro d zo n y ” (su p er naturalis) i przysłów kiem „w sposób n a d p rzy ro d zo n y ” (super natu raliter) uży w ał tak że fo rm y złożonej z p rzy im k a i rzeczow nika: supra n aturam . Treściow o jest to w y rażen ie jednoznacz ne z p rzy m iotn ik iem „n ad p rzy ro d zo n y ”. To też p rz y b ad an iu znaczenia w y ra ż en ia „ n a d p rzy ro d zo n y ” u św. Tom asza będę brać pod uw agę także te tek sty , w k tó ry c h w y stę p u je w y raże nie „ponad n a tu r ą ” (supra naturam ).
Rola św. Tom asza w e w prow adzeniu do term in o lo g ii teo logicznej w y rażen ia „n ad p rz y ro d zo n y ” b y ła decydująca. W e
dług w szelkiego p raw dopodobieństw a —■ ja k ostrożnie w yraża
się D eneffe — o trzy m ał on praw o o b y w atelstw a w teologii dzięki św. T o m aszo w i65.
60 2 Sent. 9, 1, 2 ad 4 :.Lum en superveniens in intelligendo ad confor- tationem connaturalis luminis*..
61 I 12, 2: V irtus intellectualis creaturae lum en quoddam intelligibile dicitur... sive hoc intelligatur de v irtu te n atu ralł; sive de aliqua perfec- tione superaddita gratiae vel gloriae.
62 2 Sent. 3, 1, 4 ad 2: Perfectio superaddita non sequitur ex princi- piis naturae...
63 II— II 169, 2 ad 4: 3 Sent. 27, 2, 2 ao 4: N atura non potest pervenire ad am icitiam cum Deo et ideo oportet superaddi caritatem...
64 I— II 62, 3 ad 1: O portet quod in eo (in intellectu — dop. mój) po- n a tu r aliquis habitus naturalis superadditus potentiae...
65 A. D e n e f f e , Geschichte... 315 n:... Das eigentliche B ürgerrecht in der dogmatische Theologie erhielt es allem Anschein_nach durch den hl. Thomas... Por. także A. L a n d g r a f , Studien... 2 i H. L u b a s , R e
marques sur l’histoire du m ot „surnaturel”, Nouvçi’e Revue Théologique
1934 s. 255 n.: Supernaturalis n’apparaît pour la prem ière fois que dans; les traductions latines de Pseudo-Denys faites au IX -e siecle p ar Hil- duin et p ar Scot Erigène. Longtemps encore les théologiens l’ignoreront ou presque. P ierre Lom bard ne l’emploie pas. Son usage, ne se généra lisera qu’à p a rtir de St. Thomas d’Aquin...
[ 1 3 ] Z N A C Z E N I E W Y R A Ż E N I A „ N A D P R Z Y R O D Z O N Y ” 7 2
Św iadom e i częste p o sługiw anie się ty m o kreśleniem przez, św. Tom asza p o d k reśla rolę, ja k ą dla u sta le n ia tre śc i pojęcia nadprzyrodzoności u św. Tom asza posiada analiza znaczenia w yrażenia, „n ad p rzy ro d zo n y ” (sup ern atu ralis).
3. S k o r o w i d z t e k s t ó w T o m a s z o w y c h z a w i e r a j ą c y w y r a ż e n i e supernaturalis
Uw aga: poszczególne pism a Tom asza z A kw inu ułożone są w porząd k u chronologicznym , u stalo n y m przez M. G r a b - m a n n a i P. M a n d o n n e t ’a. Obok odnośników do te k stu podane są podm ioty, o k tó ry c h w d an y m tekście orzeka św. To m asz nadprzyrodzoność. W naw iasach podano teksty, w k tó ry c h św. Tom asz uży w a w y rażen ia supra n a tu ra m .
C o m m . I n L i b . S e n t e n t i a - r u m (1252—1256) I 37, 3, 3, ad 2: operationes II 18, 1, 1 ad 5: virtus II 20, 1, 1 ad 4: principium III 3, 3, 2, 2c: virtus III 14, 1, 2, ad 1: cognitio
(III 23, 1, 4, 3c: participatio, cogni tio, affectie)
(III 23, 1, 4, 3 ad 3: finis) (III 23, 1, 4, 3 ad 4: obiectum) III 24, 3, 1 ad 2: communicatio III 24, 3, 1 ad 3: finis, sup ern atu ra-
liter
III 33, 1, 2, 3c: bonum III 35, -2, 2, lc: lum en
(IV 17, 1, 3, lc: actus m eritorii) D e V e r i t a t e (1256—1259) (8, 3c: lumen)
12, 7c: acceptio, cognitio, iudicium, supernaturaliter
12, 7 ad 1: acceptio 12, 7 ad 3: su p e rn atu raliter 12, 9c: acceptio, iudicium
12, 12 ad 10: su p ern atu raliter 13, 2c: lum en
13, 2 ad 9: su p ern atu raliter 14, 10 ad.2: finis 14, 10 ob.3: finis 14, 10 ad 3: finis 27, 3c: effectus, esse I n S e r . B o e t h i i D e T r i n i - t a t e (1257—1258) 6, 3c: substantia S u m m a C o n t r a G e n t i l e s (ок. 1260) III 54: lum en III 57: lumen III 120: virtus III 147: auxilium III 147: finis III 150: finis, form a IV 52: beneficium D e P o t e n t i a (ok. 1260) 3, 1 ad l: agens 4, 2 ad 25: beatitudo, cognitio 6, lc: causa I n D e D i v i n i s N o m i n i b u s (1261)
I, 2: Deus, res. (im partibilitas — z tekstu Pseudo Dionizego) II, 3: donum.
C o m p e n d i u m T h e o l . (1260— 1266 M; 1271—1273 G)
143: auxilium , donum, supernatu raliter, (finis)
144: donum, su p ern atu raliter 147: cognitio
D e M a ł o (1263—1268) 5, 10: auxilium 5, 3c: cognitio
16, 3c: beatitudo, bonum, aliquid 16, 5c: supernaturalia, (id) 16, 6c: lum en
16, 6 ad 5: supernaturalia 16, 6 ad 9: cognitio
7 4 K S . A N D R Z E J Z U B E R B I E R [ 1 4 ] S u m m a T h e o l o g i c a , P a r s P r i m a (1267—1268) (12, 4c: cognitio) 12, 5c: dispositio 12, 11 ad 2: su p ern a tu ralite r (23, lc: finis, v ita aeterna) 54, 4 ad 2: m ysteria 57, 5c: cognitio, m ysteria
58, öc: ordinatio, su p e rn atu raliter, su p e rn a tu ra lia (60, 2c: ea) 60, 5 ad 4: b eatitudo 62, 2c: agens, principium , id 62, 3c: principium 63, 1 ad 3: b eatitu d o 75, 7 ad 1: finis 63, 3 ad 3: p rin cip ia 94, 3c: finis, s u p e rn a tu ra lia 94, 3 ad 3: su p e rn a tu ra lia Ç4. 4 ad 2: o peratio (99, lc: ea) 100, 1 ad 1: subiectio S u m m a T h e o l o g i a e , P a r s P r i m a S e c u n d à e (1269— 1270) (5, 5c: b eatitu d o , Visio) (5, 5 ad 1: visio) 17, 9 ad 3: donum 62, lc : b e a titu d o 62, 2c: fin is, id 62, 2 ad 1: s u p e rn a tu ra lite r
62, 3c: b e a titu d o , ' fin is, p rin c ip iu m , s u p e r n a tu ra lite r 62, 3 ad 1: h a b itu s 63, 3c: fin is 63, 3 ob.2: b o n u m 63, 3 ob.2: b o n u m 63, 3 ad '2: fin is
63, 3 a d 3: fin is, p rin c ip iu m 68, 2ć: p e rfe c tio 91, 4c: fin is 94. 4 ad 1: s u p e r n a tu r a lia 109, 2c: b o n u m , v irtu s 109, 7 ' a d 3: b o n u m 110, 1 c: q u id d a m 110, ?c: b o n u m , fo rm a , a u a lita s 110, 2 a d 2: s u p e r n a tu r a le 111, 1 ad 2: d o n u m 114, 2c: d o n u m D e V i r t u t i b u s (1270—1272) 1, ad 11: operatio, (id)
10 c: agens, principium , su p ern atu ralia 10 ad 1: perfectio 10 ad 13: agens S u m m a T h e o l o g i a e , P a r s S e c u n d a S e c u n d a e (1271— 1272)
2, 3c: cognitio, visio, participatio 2, 3 ad 1: cognitio 5, 1 ad 1: v eritas 6, lc: principium 6, 2c: principium 8, lc: lu m en 8, 1 ad 1: b eatitu d o 8, 1 ad 2: su p e rn a tu ra lite r. 8, 1 ad 3: donum 8, 3 ad 3: lu m e n 8, 4c: bonum , v erita s 10, 4c: bonum 10, 4 ad 2: fin is 24, 2 c: com m unicatio 136, 3 ad 2: b onum 136, 3 ad 3: am or 171, 2c: cognitio (171, 2 a d 3: aliquid) 173, 2 ad 3: lu m e n 174, 2c: v e rita s 174, 2 a d 3: aliq u a 174, 3c: v e rita s 174, 4 ad 1: v e rita s 174, 5c: v e rita s 17^, le: aliq u a 175, 1 ad 2: s u p e rn a tu r a lite r 175, 5c: s u p e rn a tu ra lia 178: 1 c: cognitio 178, 1. ad 3: a liq u id 1.78, 2c: cognitio S u m m a T h e o l o g i a e , P a r s t e r t i a (1272—1273) (9, 2 ob. 3: scientia) 13, 2c: agnes 19, 1 ad 1: supernaturaliter 28, 1 ad 4:. virtus 28, 2 ad 3: su pernaturaliter 32, 4c: supernaturaliter, virtus 33, 4c: conceptio C hristi 43, lc: doctrina Christi
75, 4c: conversio panis in corpus Christi
76, 7c: intellectus, modus, ea 83, 4c: virtus
[ 1 5 ] Z N A C Z E N IE W Y R A Ż E N IA „ N A D P R Z Y R O D Z O N Y ” 7 5 4. S k o r o w i d z n a z w , o k t ó r y c h ś w. T o m a s z o r z e k a n a d p r z y r o d z o n o ś ć p o s ł u g u j ą c s i ę w y r a ż e n i e m super n a tu r alis acceptio — De Ver, 12, 7c De Ver, 12, 7 ad 1 De Ver. 12, 90 agens — De Pot. 3. 1 ad 1 De Virt. 10 c., ad 13 I 62, 2c III 13, 2c aliquid — De Mąlo 16, 3c II—II 171, 2 ad 3 II—II 174, 2 ad 3 II—II 175, lc II—II 178, 1 ad 3 am or — II—II 136, 3 ad 3 auxilium — Comp. Theol. 143 De iVIaio 5, 10 3 Gent. 147 beatitudo — De Pot. 4, 2 ad 25 De Malo 16, 3 I 60, 5 ad 4 I 63, 1 ad 3 I—II 62, 3c I—II 62, lc I —II 62, 1 ad 3 II—II 8, 1 ad 1 beneficium — 4 Gent. 52 bonum — 3 Sent. 33, 1, 2, 3c De Malo 16, 3c — I—II 109, 2c I—II 109, 7 ad 3 I—II 110, 2c II—II 8, 4c II—II 136, 3 ad 2 c a u s a — De Pot, 6, lc cognitio — De Ver. 12, 7c De Pot. 4, 2 ad 25 De Malo 5, 3c ' De Malo 16, 6 an 9 С о т р . Theol. 147 3 Sent. 14, 1, 2 ad 1 (I 12, 4c) II—II 2, 3 ad 1 (II—II 5, lc) II—II 171, 2c II—II 178, 10 communicatio — 3 Sent. 24, 1, 3, 1 ad 2 II—II 24, 2 ad 1 conceptio Chr. - I ll, 33, 4c conversio — III 75, 4c Deus — In De Liv. Nom. 1, 2 disposito — - I 12, 5c doctrina Chr. — III 43, lc donum — ln De Div. Nom. 11, 3 С о т р . Theol. 143 С о тр . Theol. 144 I—Il 17, 9 ad 3 I—Il 111, 1 ad 2 I - II И4, 2c I I —II 8, I ad 3 effectus — De Ver. 27, 3c II—II 178, lc esse — De Ver. 27, 3c finis — 3 Sent. 24, 1, 3, 1 ad 3 De Ver. 14, 10 ob. 2 De Ver. 14, 10 ob. 3 De Ver. 14, 10 ad 3 3 Gent. 149 (3 Gent. 150) (С отр. Theol. 143) I 75, 7 ad 1 I 94, Зс I—II 63, Зс I—II 63, 3 ad 2 I—II 63, 3 ad 3
7 6 K S . A N D R Z E J Z U B E R B I E R [ 1 6 ] I—II 94, 4c II—II 10, 4 ad 2 form a — 3 Gent. 150 3 Gent. 151 I—II 110, 2c habitus — I—II 62, 3 ad 4 (im partibilitas) — In De Div. Nom. 1, 2 inspiratio — I Gent. 4 intellectus — III 76, 7c is, ea, id — (De Malo 16, 5c) (De Virt. 1, ad 11) (I 60, 20) (I 62, 2c) (I 99, lc) (I—II 62, 2c) (I—II 175, 5c) III 76, 7c iudicium — De Ver. 12, 7c De Ver. 12, 9c lum en — 3 Sent. 35, 2, 2, lc (De Ver. 8, 3c) De Ver. 13, 2c 3 Gent. 54 II—II 8. lc II—II 8, 3 ad 3 II—II 173, 2 ad 3. modus — III 76, 7c m ysterium — I 54, 4 ad 2 operatio — De Virt. 1 ad 11 I 94, 4 ad 2 ordinatio — I 58, 5c participatio — II—II 2, 3c; De Virt. 10 ad 1 perfectio — I—II 68, 2c principium — I 62, 2c I 62, 3c I 63. 3 ad 3 I—И 63, 3 ad 3 II—II 6, lc qualitas — I—II 110, 2c quiddam — I—II 110, lc res — In De Div. Nom. 1, 2 scientia Christi — III 9, 2 ob. 3 subiectio — I 100, 1 ad 1 substantia
— In Lib. Boethii de Trin. 6, 3e veritas — II—II 5, 1 ad 1 II—II 8, 4c ' II—II 174, 2c II—II 174, 2 ad 3 II—II 174, 3c II—II 174, 4 ad 1 II—II 174, 5c virtus — 3 Gent. 120 I—II 109, 2c III 28, 1 ad 4 III 32, 4c III 83, 4c
visio divinae essentiae — (I—II 5, 5c) (I—II 5, 5 ad 1) II—II 2, 3c vita aeterna — (I 23, lc) Ponadto: supernaturale-lia — De Ver. 12, 8 ad 3 De Malo 16, 5c De Malo 16, 6 ad 5 I 58', 5c
[ 1 7 ] Z N A C Z E N I E W Y R A Ż E N I A „ N A D P R Z Y R O D Z O N Y ” 7 7
su p ern atu raliter
— 3 Sent. 24, 1, 3, 1 ad 3 De Ver. 12, 7c De Ver. 12, 7 ad 3 De Ver. 12, 12 ad 10 С о тр . Theol. 143 ■ I 94, 3c I 94, 3 ad 3 I—II 110, 2 ad 2 (I—II 94, 4 ad 1) С о т р . Theol. 144 1 12, 11 ad 2 I 58, 5ę I—II 62, 2 ad 1 I—II 62, 3c II—II 8, 1 ad 2 II—II 175, 1 ad 2 III 19, 1 ad 1 III 28, 2 ad 3 III 32, 4c II—II 178, 1 ad 1 II. NADPRZYRODZONY CEL I SZCZĘŚCIE
1. C e l i s z c z ę ś c i e
W yrażenie „cel n ad p rzy ro d zo n y ” (fin is supernaturalis) spo ty k am y ju ż w K o m e n ta rzu do S e n te n c ji w a rty k u le pośw ięco n y m cnocie w ia ry 6S. W tak im sam ym k ontekście w y stę p u je ono w De v e rita te 67. W S u m m a contra g en tiles wiąże się określenie ce lu nadprzy rod zo n eg o z zagadnieniem ł a s k i 66, w S u m ie teo
logii, zaś z zagadnieniam i w iedzy koniecznej człow iekow i w je go p ierw o tn y m stanie do dążenia do c e lu 69, cnót w la n y c h 70, p ra w a bożego 71 i w ia ry 72. O d n ajd u jem y je p onadto w a rty k u le, dotyczącym istn ien ia gatu n k o w ej różnicy m iędzy duszą ludzką a aniołem . Z n a jd u je się ono w odpowiedzi na zarzut, k tó ry z tożsam ości celu, m ianow icie szczęścia wiecznego, w y p ro
w adza w niosek o gatu n k o w ej tożsam ości duszy ludzkiej
i anioła 73.
W pow yższym zestaw ieniu w idoczne jest, że w yrażenie „cel n a d p rzy ro d zo n y ” po jaw ia się p rzy om aw ianiu środków doń
« 3 Sent. 24, 1, 3, 1 ad 3.
67 De ver. 14, 10 ad 2, 3. Tytuł artykułu brzmi: U trum necessarium est habere finem.
68 3 Gent. 149, 150.
69 I 94, 3c. Tytuł artykułu brzmi: U trum prim us homo habuerit scien- tiam omnium.
70 I— II 62, 3c. T ytuł artykułu brzmi: U trum eonvenienter ponantur très virtutes theologicae: fides, spes et caritas.
71 I—II 91, 4c. Tytuł artykułu b rzm i:,U tru m fuerit necessarium esse aliquam legem divinam.
72 II— II 10, 4 ad 2. T ytuł artykułu brzmi: U trum quaelibet actio infi- delis sit peccatum.
7S I 75. 1 ad 7. Tytuł artykułu brzmi: U trum anim a et angelus sint unius speciei.
7 8 K S . A N D R Z E J Z U B E R B I E R [ 1 8 ] w iodących: w iary, łaski, cnót w lanych, p raw a bożego, nie zaś w zagadnieniach pośw ięconych specjalnie c e lo w i74.
W yrażenie „szczęście n ad p rzy ro d zo n e” (beatitudo su p ern a turalis) z n a jd u jem y w De p oten tia Dei, w a rty k u le dotyczącym, stw o rzenia m aterii, ale w kontekście zw iązanym z poznaniem, an ielskim 75., W podobnym kontekście z n a jd u je się w y rażenie „szczęście n ad p rzy ro d zo n e” w De m alo i w S u m m a theologiae, m ianow icie w a rty k u ła c h dotyczących grzechu aniołów i ich n a tu ra ln e j d o sk o n ało ści7б. W S u m ie w y stę p u je ponadto w a r ty k u ła c h pośw ięconych cnotom teologicznym i darow i ro zum u 77.
O braz te n sta je się bardziej jed n o lity , gdy wziąć pod uw agę najb liższy k o n te k st w k tó ry m w y stę p u je w yrażenie „szczęście n ad p rzy ro d zo n e”. Otóż w obu Q uaestiones disputatae: De m a
lo i De p o te n tia 78 k o n te k st najbliższy m ówi o niem ożliw ości osiągnięcia szczęścia nadprzyrodzonego przez aniołów ich m ocą.
n a tu ra ln ą . Szczęście nadprzy ro d zon e przew yższa m ożliwości n a tu ry i nie sposób go osiągnąć bez Boga, daw cy łaski. W ty m sam ym kontekście w y stę p u je w yrażenie „szczęście n a d p rz y ro dzone” w S u m ie te o lo g ii79, z ty m że m ow a tu o człow ieku: m usion otrzym ać od Boga zasady działania, cnoty teologiczne, b y móc osiągnąć nadprzy ro dzo n e szczęście 80. .
74 W podanym zestawieniu zauważyć można także, że św. Tomasz, 0 czym już wspominałem, używa w yrażenia „cel nadprzyrodzony” częś ciej w dziełach późniejszych niż we wcześniejszych.
15 De pot. 4, 2 ad 25. Tytuł artykułu brzmi: U trum m ateriae form atio tota simul fuerit an successive.
76 De malo 16, Зс. Tytuł artykułu brzmi: U trum angelus peccando appeterit aequalitatem divinam. I 63, 1 ad 3: U trum m alum culpae in angelis esse possit. I 60, 5 ad 4: U trum angelus natural·! dilectione dili— gat Deum plus quam seipsum.
77 I—II 62, 1c., ad 3; 3c. Tytuł zagadnienia: De virtutibus theologicis.
II—II 8, 1 ad 1. Tytuł artykułu brzmi: U trum intellectus sit donum Spi
ritus Sancti.
78 De malo 16, 3; De pot. 4, 2 ad 25.
79 Np. I— II 62, lc: Unde oportet quod superaddantur nomini divini-tus aliqua principia, per quae ita ordinetur ad beatitudinem supernatu- ralem , sicut per principia n aturalia ordinatur ad finem connaturalem... 1 II 62, 3c: V irtutes theologicae hoc modo ordinant hominem ad beati
tudinem supernaturalenr, sicut per naturalem inclinationem ordinatur homo in finem sibi connaturalem ... Unde oportuit quod... aliquid homi- ni su p ern atu raliter adderetur ad ordinandum insum in finem superna- turalem . Por. I 60, 5 ad 4 i 63, 1 ad 3.
80 Cel oznaczać może albo samą rzecz, która _ jako dobro stanowi przedm iot dgżenia, albo posiadanie, osiągniecie tej rzeczy dobrej (por.
I—II 3, lc; 8 ad 2). Osiągnięcie przez człowieka lub anioła celu osta
[ 1 9 ] Z N A C Z E N I E W Y R A Ż E N I A „ N A D P R Z Y R O D Z O N Y ” 7 9
2. I s t o t a c e l u i s z c z ę ś c i a n a d p r z y r o d z o n e g o . W w ym ienionych tek stach, w k tó ry c h w y stęp u je w y rażenie ,,cel n ad p rzy ro d zo n y ” lub „szczęście n ad p rzy ro d zo n e”, św. To m asz zak łada istn ienie takiego celu czy szczęścia, a jeżeli określa na czym te n cel i szczęście polega, to przecież tego nie do wodzi.
Cel do k tó reg o człow iek zdąża określa św. Tom asz jak o „nad przy rod zon y i boski’'- 81. K iedy indziej nazyw a te n cel życiem w iecznym , polegającym na oglądaniu Boga, k tó re przew yższa n a tu rę każdego stw o rzenia 82.
Znacznie w y raźn iej określa św. Tom asz n a czym polega ów cel i szczęście, n iedostępne dla n a tu ra ln y c h sił aniołów i czło w ieka, w tek stach, w k tó ry c h w y stę p u je w y rażenie „szczęście n ad p rzy ro d zo n e”. J e s t ono p ełn y m w idzeniem Boga 83, pozna niem Słow a w jego istocie 84.
Celem do któreg o człow iek dąży i przed m iotem szczęścia jest więc Bóg w sw ojej istocie. U jm u jąc rzecz od stro n y ak ty w n o ści człow ieka, jego szczęściem i celem jest w idzenie Boga w je go istocie.
P oniew aż cytow ane tek sty , w k tó ry c h w y stę p u ją określenia „cel n a d p rz y ro d z o n y ” i „szczęście nad p rzy ro d zo n e” , zak ład ają istn ien ie tego celu i szczęścia i nie dow odzą n a czym w isto
cie te n cel i szczęście polegają, dlatego to nie isto ta tego celu i szczęścia stanow i rac ję dla k tó re j św. Tom asz nazyw a je n a d przyrodzonym i. In n y m i słowy, o stateczny cel i szczęście stw o rzeń ro zum nych nie dlatego je s t n adprzyrodzone, że polega n a w idzeniu Boga 85.
(por. I— II 1, 8c; 3, lc). Cel więc w znaczeniu dobra, do którego osta tecznie dąży stworzenie rozumne jest przedm iotem .iego szczęścia. Jest nim Bóg, jest ono przeto niestworzone. Cel w znaczeniu posiadania tego dobra, szczęście, jest widzeniem Boga, jest przeto czymś stworzonym. Wyrażenie „szczęście n a d p r z y r o d z o n e ” jest równoznaczne z w yrażeniem „cel nadprzyrodzony” rozum ianym jako posiadanie najwyższego dobra, czyli widzenie Boga.
81 I—II 91, 4c: (Lex divina) ordinat hominem ad supernaturalem fi- nem et divinum.
82 I 23, le: Finis ad quem res creatae ordinantur est duplex. Unus qui excedit proportionem n atu rae creatae et facultatem . Et hic finis est vita aeterna, quae in visione divina consisttt; quae est supra naturam cuiuslibet creaturae. Por. I—II 109, 5c; 114, 2c. ii.
83 De malo 16, 3c. 84 De pot. 4, 2 ad 25.
85 Omówione teksty w skazują również na to, że św. Tomasz mówiąc o istocie celu i szczęścia (np. I 12; I— II 2 i 3) mówi o celu i szczęściu nadprzyrodzonym.
8 0 K S . A N D R Z E J Z U B E R B I E R [ 2 0 ]
3. O s i ą g a l n o ś ć c e l u i s z c z ę ś c i a n a d p r z y r o d z o n e g o .
F akt, że człow iek lu b anioł zm ierza do celu n adp rzy ro dzo ne go, stanow i dla Tom asza z A kw inu przesłan kę do u zasadnie nia konieczności w łaściw ych środków , k tó re by do niego p row a dziły. W ten sposób a rg u m e n tu je św. Tom asz w S u m m a contra
gentiles, dowodząc konieczności pom ocy bożej, czyli łaski, w dążeniu w oli do celu 86. Je d n ą p rzesłan k ą je s t istnienie celu
nadprzyrodzonego, przew yższającego poznawcze, n a tu ra ln e
zdolności. D ru g ą p rzesłan k ę stanow i zasada, że dążyć m ożna ty lk o do rzeczy poznanej. S tąd w niosek, że pomoc łaski bożej, p olegająca p rzy n a jm n ie j n a ośw ieceniu rozum u, uprzed za dą żenie w oli człow ieka do celu ostatecznego.
W ten sam sposób d o g o d z i św. Tomasz, że pierw szy czło w iek m usiał posiadać znajom ość p raw d p rzew yższających poz n a n ie n a tu ra ln e . M yśl św. Tom asza p rzebiega w sposób n a stę pujący : Do k iero w an ia życiem w łasn ym i in ny ch konieczna je s t znajom ość p raw d nie ty lk o . poznaw alnych n a tu ra ln ie , ale także p rzew yższających poznanie n a tu ra ln e . P ierw szy czło w iek m usiał znać p raw d y p otrzeb n e do k iero w an ia życiem w łas n y m i inn ych ludzi. S tąd w niosek. —· Istn ienie celu n a d p rz y rodzonego założone je s t w pierw szej przesłance, k tó re j uza sadnienie stanow i znow u sylogizm: do k iero w an ia życiem trz e b a znać te p raw d y , k tó re odnoszą się do celu życia. Życie zaś lu dzk ie skierow ane je st do celu nadprzyrodzonego. S tą d w nio sek o po trzebie znajom ości p raw d p rzek raczający ch poznanie n a tu ra ln e dla k iero w an ia życiem 87.
P odobny schem at dow odzenia, w k tó ry m skierow anie czło w ieka do celu nadprzyrodzonego stanow i jed n ą z przesłanek,
86 3 Gent. 149: Cognitio praeced.it voluntatis motum. Cognitio autem supernaturalis finis est homini a Deo: cum per rationem naturalem in ipsum attingere homo non possit, eo quod facultatem naturalem exce- dit. O portet ergo quod motus voluntatis nostrae in ultim um finem auxi- lium divinum praeveniat. — Zauważyć trzeba zamienne użycie finis su
pernaturalis i finis ultim us. Por. także 3 Gent. 150.
87 I 94, 3c: Ad gubernationem vitae propriae et aliorum , non solum req u iritu r cognitio eorum quae naturaliser cog'nosci possunt; sed etiam cognitio eorum, quae naturalem cognitionem excedunt, eo quod vita ho minis ordinatur ad quem dam finem supernaturalem : sicut nobis ad gubernationem vitae nostrae necessarium est cognoscere quae fidei sunt. Unde et de his supernaturalibus tantam cognitionem prim us homo acce- pit, quanta erat necessaria ad gubernationem vitae hum anae, secun dum statum illum.
[ 2 1 ] Z N A C Z E N I E W Y R A Ż E N I A „ N A D P R Z Y R O D Z O N Y ” 81 w y stęp u je p rzy u zasad n ian iu konieczności istn ien ia p raw a bo żego 88 i ogólniej, pom ocy bożej do osiągnięcia tego celu. O siąg nięcie celu n ad przyrodzonego p rzek racza m ożliwości n a tu r a l ne s tw o rz e ń 89. Pom iędzy celem nadprzyrodzonym ,, a zdol nościam i n a tu ra ln y m i stw o rzeń nie m a żadnej p roporcji. Stąd w łaśnie p ły n ie p o trz e b a bożej p o m o c y 90.
T eksty w k tó ry c h św. Tom asz używ a w y rażen ia „ c e l n a d p r z y r o d z o n y ” dotyczą, ta k trz e b a je ogólnie s c h a ra k te ry
zować, n i è p r o p o r c j a l n e g o s t o s u n k u m f ę d z y
' t y m c e l e m , a z d o l n o ś c i a m i s t w o r z e ń d o j e g o o s i ą g n i ę c i a , oraz płynącej stą d konieczności n a d przyrodzonych środków , dzięki k tó ry m anioł i człow iek (o i e stw orzenia bow iem w ty m w y p a d k u chodzi) m ogłyby te n cel osiągnąć.
Podobnie rzecz m a się z tek stam i, w k tó ry c h św! Tom asz używ a w y rażen ia „szczęście n ad p rzy ro d zo n e”. W S u m ie teo lo gii stw ierdza on, że sto su n ek do Boga, jak o do b ra uszczęśliw ia jącego w szystkich szczęściem n adprzyrodzonym , polega n a m i łości różnej od m iłości n a tu ra ln e j. O k reśla wi^c szczęście jako nadprzyrodzone, b y m iłość n a tu ra ln ą odróżnić od tej, k tó ra jest darem bożym 91.
W De malo, m ów iąc o grzech u aniołów, stw ierd za św. Tomasz, że grzech te n nie leżał w dziedzinie dó b r n a tu ra ln y c h , ale m u siał m ieć zw iązek z czym ś n adprzyrodzonym . Polegał on na tym , że aniołow ie chcieli osiągnąć szczęście nadprzyrodzone, polegające n a p ełn y m w idzeniu Boga, p rzy pom ocy swoich n a tu ra ln y c h sił, a nie p rz y pom ocy łaski Bożej 92. W De p
oten-88 I—II 91, 4c:... Quia homo ordinatur ad finem beatitudinis aeternae, quae excedit proportionem naturalis facultatis humanae...: ideo neces- sarium fuit u t supra legem naturalem et hum anam dirigeretur etiam ad suum finem lege divinitus data.
89 Por. 3 Gent. 149; 150; I 23, 7c: Finis... qui excedit proportionem na turae creatae et facultatem ... Ad illud,.. non potest aliquis v irtu te suae naturae pervenire.
90 Por. 2 Sent. 30, 1, 1 ad 2.
91 I 60, 5 ad 4: Dicendum quod Deus secundum quod est universale bonum a quo dependet omne bonum naturale, diligitur naturali dilectio- ne ab unoquoque; inquantum vero est bonum beatificans universaliter omnes supernaturali beatitudine, sic diligitur dilectione caritatis. Także. ■Г 63, 1 ad 3: Dicendum quod naturale est angelo quod convertatur m otu dilectionis in Deum, secundum quod est principium naturalis esse. Sed, quod convertatur in ipsum, secundum quod est obiectum beatitudinis supernaturalis, hoc est ex amore gratuito... Por. także I— II 62, 1 ad 3.
92 De malo 16, 3c: F uit ergo prim um peccatum diaboli in hoc, quod ad consequendum supernaturalem beatitudinem , quae in plena visione 6 — S t u d i a T h e o l o g l c a V a r s , f i r 2/1970
8 2 K S . A N D R Z E J Z U B E R B I E R [ 2 2 ]
tia p isze zaś św. Tomasz, że aniołow ie p osiad ają dw ojakiego ro d zaju poznanie Słowa. N a tu ra ln e — przez Jeg o podobieństw o, odbij aj ąęe się w ich n a tu rz e, oraz n adp rzyrod zon e poznanie chw ały. N a ty m p o znaniu polega szczęście nadprzyrodzone, k tó re przew yższa zdolności n a tu r y 93. Tak więc o s z c z ę ś c i u n a d p r z y r o d o n y m m ówi Tom asz wówczas, gdy stw ie r dza, że p r z e w y ż s z a o n o z d o l n o ś c i n a t u r y , ż e b y je osiągnąć, p o trz e b u je stw orzenie ro zu m n e pom ocy bożej, że zw iązek z Bogiem jak o źródłem szczęścia nadprzyrodzonego w ym aga nadprzy ro dzo n ej m iłości (dilectio caritatis).
Z arów no w w y p a d k u c e l u j ak i s z c z ę ś c i a r a c j ą o r z e k a n i a n a d p r z y r o d z o n o ś c i j e s t n i e p r o
p o r c j o n a l n y s t o s u n e k m i ę d z y t y m c e l e m
i s z c z ę ś c i e m , a m o ż l i w o ś c i a m i o s i ą g n i ę c i a g o p r z e z s t w o r z e n i a r o z u m n e .
Zdanie to z n a jd u je sw oje po tw ierdzenie we współczesnych in te rp re ta c ja c h m yśli św. Tomasza.
H. de L u b а с w Le m y stè re du s u r n a tu r e l94 polem izuje z hipotezą dw óch porządków : n a tu ra ln e g o i nadprzyrodzonego, p rzeciw staw iając jej p rzed e w szy stk im poglądy tomaszowe. P ow ołuje się n a szereg tek stó w Tom asza, w k tó ry c h p rzed sta w ia on cel ostateczn y człow ieka z jed n ej stro n y jak o przed m iot jego n a tu ra ln e g o p ra g n ie n ia (a p p etitu s naturalis), a z d ru giej — jak o nieo siągaln y bez pom ocy łask i bożej 95 i w tym w łaśnie sensie n ad przy ro d zon y . H. de L ubac p rzed staw ia zresz tą te n p ogląd tom aszow y jak o przek o n an ie tra d y c y jn e w śród Ojców K ościoła i teologów średniow iecznych.
Do tego sam ego w n io sk u dochodzi w rezu ltacie b ardzo sk ru p u la tn e j an alizy tek stó w św. Tom asza i doskonałej znajom ości ich różnej in te rp re ta c ji J. L a p o r t a 96. W idzieć Boga stano
Dei consistit, non se erex it in Deum, tam quam finalem perfectionem ex eius gratia desiderans cum angelis sanctis; sed eam consequi voluit per virtutem suae naturae.., sine Deo gratiam conferente.
93 De pot. 4, 2 ad 25: Angelus duplicem habet Verbi cognitionem: unam naturalem , qua cognoscit Verbum per eius sim ilitudinem in n atu ra sua relucentem , in qua consigtit sua naturalis beatitudo, ad quam virtute suae n atu rae potest pervenire, aliam autem habet Verbi cognitionem supernaturalem et gloriaę; qua cognoscit Verbum per suam essentiam, in qua consistit sua beatitudo supernaturalis, quae facultatem naturae excedit. Por. także I 62, 1 ad 3.
94 Por. zwłaszcza s. 135—153. 95 Np. De malo 5, 1.
96 La destinée de la ■ nature hum aine selon Thom as d’Aquin, Paris 1965. Por. zwłaszcza s. 91—103.
