Marek Wierzbiński
Uniwersytet ekonomiczny w Poznaniu, Wydział Zarządzania, katedra rachunkowości
teoriA AGencJi W teorii rAchunKoWości
Streszczenie: W artykule autor podejmuje próbę przedstawienia jednej z teorii przed- siębiorstwa – teorii agencji na tle pozytywnej teorii rachunkowości. artykuł składa się z dwóch rozdziałów głównych, w których scharakteryzowano teorię agencji oraz teorie rachunkowości – normatywną i pozytywną, poprzedzony został wstępem, w którym na- kreślono główny cel artykułu, a zakończony podsumowaniem, gdzie zawarto końcowe wnioski.
Słowa kluczowe: normatywna teoria rachunkowości, pozytywna teoria rachunkowości, teoria agencji, teorie przedsiębiorstwa
Wstęp
Funkcjonowanie współczesnego przedsiębiorstwa jest oparte na zbiorze kon- traktów zwieranych pomiędzy różnymi interesariuszami. Zjawisko to jest ściśle powiązane z występowaniem problemów agencji. Wraz z ewolucją teorii przed- siębiorstw ewoluowała teoria rachunkowości, przekształcając się z podejścia normatywnego w pozytywne. Na kanwie normatywnej teorii rachunkowości wykształciła się pozytywna teoria rachunkowości, której wybitnymi przedstawi- cielami są r. Watts i j.L. Zimmerman, autorzy trzech hipotez pozytywnej teorii rachunkowości.
Celem artykułu jest charakterystyka teorii rachunkowości – normatywnej i pozytywnej oraz odniesienia ich do współczesnego modelu przedsiębiorstwa – teorii agencji, a także wykazanie relacji pomiędzy nimi. Menedżerowie są odpo- wiedzialni za przyjętą politykę rachunkowości danej jednostki, dlatego też można założyć, że wybór określonej polityki rachunkowości przez agentów jest uzależ- niony od kontraktu zawartego pomiędzy nimi a właścicielami przedsiębiorstwa.
W artykule dokonano przeglądu literatury z zakresu teorii rachunkowości i teorii przedsiębiorstw oraz wykorzystano wnioskowanie dedukcyjne.
1. założenia teorii agencji
Geneza korporacji sięga początku XVii wieku, kiedy to w anglii na mocy de- kretu królowej brytyjskiej elżbiety i powstała Brytyjska kompania Wschodnio- -indyjska [Hendriksen i Breda 2002, s. 64], która w wyniku ewolucji osiągnęła kształt znanych we współczesności spółek akcyjnych. Podobnie jak w zamierz- chłych czasach tak i dziś spółka akcyjna pozwala na pozyskanie kapitału od szero- kiego grona inwestorów, by następnie móc zrealizować określone kapitałochłonne przedsięwzięcie, przy jednoczesnym rozłożeniu ryzyka wynikającego z podjętej inwestycji na wiele różnych podmiotów [oplustil 2010, s. 12–13]. jednakże roz- proszenie akcjonariatu wiąże się z utrudnioną komunikacją pomiędzy różnymi akcjonariuszami oraz utratą możliwości indywidualnej ingerencji w bieżącą dzia- łalność spółki.
jedną z charakterystycznych cech współczesnej organizacji jest separacja funkcji właścicielskiej od funkcji kontrolnej w jednostkach, co może skutkować powstaniem konfliktów pomiędzy interesami dawców kapitału i interesami zarzą- dzających tym kapitałem. Celem podejmowanych na całym świecie działań jest łagodzenie tych konfliktów, aż do uzyskania całkowitej równowagi.
Literatura przedmiotu określa relacje pomiędzy różnymi podmiotami zaanga- żowanymi w działalność przedsiębiorstwa. Próbę objaśnienia konfliktów wynika- jących z oddzielenia funkcji właścicielskiej i zarządczej podejmuje teoria agencji, zwana również relacją agencji lub modelem relacji pryncypała – agenta [oplustil 2010, s. 13]. Za pionierów tejże teorii uważa się Michaela C. jensena i Williama H. Mecklinga. relacja agencji odnosi się przede wszystkim do kontraktów za- wieranych w firmie, polegających na tym, że jedna ze stron (zwana pryncypałem, mocodawcą) angażuje drugą osobę (agenta) do podejmowania działań, w ramach których agent jest upoważniony do decydowania w imieniu i na rzecz pryncypała [jensen i Meckling 1976]. dążeniem zajmujących się teorią agencji jest, by oso- by, którym zarządzanie zostało powierzone, nie przekładali interesów własnych ponad interesy akcjonariuszy [jeżak 2010, s. 147].
We współczesnym modelu gospodarki wolnorynkowej bardzo często można napotkać zjawisko występowania relacji agencyjnych. Umożliwiają one bowiem podział pracy ze względu na charakter specjalizacji czy kompetencji każdej ze stron. jednakże wykorzystanie relacji agencyjnych w praktyce gospodarczej nie- sie za sobą nie tylko zalety, ale również może się stać przyczyną występowania pewnych nadużyć czy konfliktów. jednym z nich bez wątpienia jest ryzyko, że in- teresy mocodawcy nie będą priorytetowe z punktu widzenia agenta. Sytuacja taka wynika z tego, że agent będzie się starał uzyskać jak największe własne korzyści, przy minimalnym nakładzie pracy wykonywanej na rzecz swojego pryncypała, co w ostatecznym rozrachunku może prowadzić do powstawania strat ekonomicz- nych po stronie mocodawcy. Literatura przedmiotu szeroko opisuje przykłady
nadużyć ze strony agentów, powodujących uszczuplenie majątku swoich moco- dawców. Zalicza do nich przede wszystkim [jeżak 2010, s. 145 i n.]:
− inwestycje w nieefektywne projekty,
− dążenie do osiągania nadmiernych korzyści pozapłacowych, na przykład luk- susowe samochody, biurowce, kosztowne podróże służbowe, system luksuso- wych świadczeń socjalnych,
− zawieranie przez menedżerów ze spółką umów na warunkach odbiegających od warunków rynkowych, na przykład sprzedaż produktów po zaniżonych cenach podmiotom powiązanym z menedżerami, sprzedaż majątku spółki po zaniżonych cenach podmiotom, których właścicielami są krewni czy znajomi menedżerów.
Zjawisko takie literatura przedmiotu nazywa mianem zachowania oportuni- stycznego menedżerów i wynika przede wszystkim z chęci osiągania jak najwyż- szych zarobków przez menedżerów oraz chęci jak najdłuższego sprawowania funkcji zarządczej w spółce, by mieć decydujący wpływ na jej sprawy [oplustil 2010, s. 20].
Zachowanie to jest efektem występowania tzw. asymetrii informacji [Hendrik- sen i Breda 2002, s. 224], która jest charakterystyczna dla każdego nawiązanego stosunku agencyjnego. agent jako osoba, której zostało powierzone gospodaro- wanie cudzym majątkiem, jest lepiej zorientowany w sytuacji majątkowo-finan- sowej danego podmiotu aniżeli jego mocodawca. Podpisany kontrakt, na które- go podstawie nawiązano relację agencji, nakłada na agenta obowiązek składania okresowych raportów, sprawozdań. Nie zawsze są one w stanie zaspokoić w peł- ni oczekiwania informacyjne pryncypałów. Warto nadmienić, że treść i zakres przekazywanych informacji są uzależnione od woli agentów. katalizatorem do występowania asymetrii informacyjnej jest także niewiedza pryncypałów, brak czasu czy brak odpowiednich kwalifikacji, by skutecznie i efektywnie monitoro- wać pracę agentów.
różnice pomiędzy menedżerami i akcjonariuszami można dostrzec również w kwestii ryzyka związanego z zarządzaniem spółką oraz przy podejmowaniu decyzji przy ocenie różnych projektów inwestycyjnych. Z racji tego, że mene- dżerowie mają osobisty wkład w bieżącą działalność spółki, jako jej pracownicy będą przejawiać awersję do ryzyka związanego z bieżącą działalnością podmiotu, bojąc się utraty miejsca pracy. również w procesie wyboru określonego projek- tu inwestycyjnego będą preferować inwestycje charakteryzujące się mniejszym ryzykiem, a zarazem będące mniej korzystne z punktu widzenia ekonomicznego jednostki [oplustil 2010, s. 22 i n.]. awersja do ryzyka przejawiająca się jako ce- cha charakterystyczna agentów może także skutkować nadmierną skłonnością do tworzenia rezerw bilansowych, ograniczeniem rozmiaru dywidend wypłacanych akcjonariuszom czy asekuracyjną polityką inwestycyjną. Wszystkie te działania mają na celu ograniczenie ryzyka utraty pracy przez menedżerów, dlatego też
w celu pobudzenia kadry zarządzającej do efektywnego wykorzystania powie- rzonego im kapitału stosuje się określone bodźce ekonomiczne, w postaci opcji menedżerskich, by w jak największym stopniu złagodzić konflikt agencji. Nawią- zanie relacji agencji wiąże się z ponoszeniem określonych kosztów, które w lite- raturze przedmiotu zostały nazwane kosztami agencji. Zalicza się do nich przede wszystkim [oplustil 2010, s. 23]:
− koszty wynagrodzeń agentów,
− wszelkie koszty związane z prowadzeniem monitoringu pracy agentów, czyli koszty związane z funkcjonowaniem komórek audytu wewnętrznego, koszty usług audytorskich świadczonych przez zewnętrzne, niezależne podmioty,
− tzw. koszty związania, na przykład akcje zarządzanej spółki objęte przez agen-
− wartość starty rezydualnej, będącej różnicą pomiędzy wartością rezultatu, który tów, byłby optymalny z punktu widzenia pryncypałów a wartością, która została osią- gnięta przez agentów pomimo poniesienia pozostałych kosztów agencyjnych.
2. normatywna i pozytywna teoria rachunkowości
W celu określenia istoty słowa teoria należy odwołać się do powszechnie uzna- nych i akceptowanych definicji. W.a. Nowak [2010, s. 117] określa ją jako za- mierzone przypuszczenie bądź zamierzony system idei, dla wyjaśnienia czegoś, w szczególności, gdy bazuje na ogólnych zasadach niezależnych od obiektu, któ- ry ma być objaśniany, ale również:
− zbiór zasad, na których bazuje praktyka działania,
− ideę wykorzystywaną do przedstawiania sytuacji lub uzasadnienia toku akcji,
− matematykę kolekcji twierdzeń stworzoną do zilustrowania zasad swego przedmiotu.
inna definicja teorii określa ją jako system rozumowań i twierdzeń, wyjaśnia- jący jakieś zjawiska, a niekiedy także pozwalający przewidywać jakieś zjawiska lub dostrzegać nowe możliwości.
teoria w świecie nauki pełni określone funkcje. Najważniejszą z nich jest ob- jaśnianie i przewidywanie otaczających nas zjawisk. również w nauce rachunko- wości badacze na przestrzeni lat wykształcili własne teorie. Według W. Brzezina [1995, s. 44] przedmiotem teorii rachunkowości są zdarzenia gospodarcze, które dotyczą przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. teoria rachunkowości może być zdefiniowana na wiele sposobów. jedna z definicji określa ją jako spójny zbiór logicznych zasad, który [Hendriksen i Breda, 2002, s. 44]:
− umożliwia lepsze zrozumienie praktyki,
− tworzy strukturę pojęciową służącą do oceny praktyki rachunkowości,
− nadaje kierunek tworzeniu nowych metod i procedur.
teoria, nadająca faktom wartość i znaczenie, często jest bardzo pożyteczna, nawet jeśli jest częściowo fałszywa, ponieważ rzuca pewne światło na zjawiska, z których nikt nie zdawał sobie sprawy, i zmusza do zbadania, z różnych perspek- tyw, faktów, wcześniej przez nikogo niebadanych, jak również dostarcza bodźców do bardziej intensywnych i produktywnych poszukiwań.
Według e.a. Hendriksena [Hendriksen i Breda, 2002, s. 243] teoria rachun- kowości to zbiór podstawowych, logicznie powiązanych ze sobą założeń kon- cepcyjnych dla oceny polityki i praktyki rachunkowości (zasad pomiaru, wyceny i prezentacji danych finansowych) stosowanych przy sporządzaniu sprawozdań finansowych. Wśród nowoczesnych teorii rachunkowości wyróżnia się:
− normatywną teorię rachunkowości,
− pozytywną teorię rachunkowości.
Normatywna teoria rachunkowości ograniczała się do wytycznych przy in- terpretacji określonych zjawisk gospodarczych, będąc ściśle związaną z praktyką gospodarczą. jej fundamentalnym zadaniem było określenie wytycznych i norm postępowania w odniesieniu do procesów księgowych zachodzących w przedsię- biorstwie.
Literatura przedmiotu charakteryzuje teorię normatywną jako bardziej unauko- wioną, odbiegającą niekiedy od obowiązujących praktyk w rachunkowości. Wy- korzystywane metody badawcze w tej teorii zorientowane są a priori, a więc bazu- ją na metodach dedukcyjnych i polegają na stawianiu hipotez, bez ich testowania.
r. Mattessich [1992, s. 937] wyróżnia trzy podstawowe typy normatywnych teorii rachunkowości, zaliczając do nich:
− teorie etyczno-normatywne,
− teorie pragmatyczno-normatywne,
− teorie warunkowo-normatywne.
Podejście etyczno-normatywne jest reprezentowane przez niemieckich bada- czy rachunkowości – j.F. Schaera i H. Nicklischa. ich zdaniem, przedsiębiorcy powinni optymalizować wydajność i sposoby działania dla ogólnego dobra spo- łecznego, przekładając je nad maksymalizację zysków czy korzyści osobiste. Po- dejście to zostało ukazane w literaturze przedmiotu na początku XX wieku.
kolejny nurt teoretyczny, nazwany pragmatyczno-normatywnym swoje od- zwierciedlenie znalazł w pracach W. Patona, Y. ijiri-ego, r.j. Chambersa, czy r.r. Sterlinga, czyli okresie tzw. złotego wieku badań apriorycznych przypadają- cych na lata 1955–1975.
Założenie teorii warunkowo-normatywnej sprowadza się do istnienia określo- nych norm, które powinny zostać spełnione, aby dana teoria była poprawna.
Pozytywna teoria rachunkowości wyewoluowała na kanwie krytyki normatyw- nych teorii rachunkowości, które były uznawane za nienaukowe [Szychta 1996, s.78]. jej źródłem była pozytywna teoria ekonomii M. Friedmana, który twierdził, że podstawowym celem pozytywnej nauki jest rozwój teorii lub hipotezy, która
daje ważne i wartościowe predykcje o zjawiskach jeszcze nieobserwowanych [Friedman 1953, s. 3–43] koncentruje się ona na opisie faktów i zjawisk zacho- dzących w nauce rachunkowości, próbując odpowiedzieć na pytanie „dlaczego tak jest”, przy wykorzystaniu badań indukcyjnych. różnice pomiędzy podejściem normatywnym i pozytywnym w teorii rachunkowości wskazał M.C. jensen, który stworzył listę przykładowych pytań, dzieląc je na grupy normatywne oraz pozy- tywne. Pierwsza grupa pytań charakteryzuje się występowaniem słowa „powin- no” i odnosi się do opisu podmiotów rachunkowości. druga grupa pytań stara się objaśnić zachowania jednostek odpowiedzialnych za opis jednostek rachun- kowych, bazując na wcześniej wspomnianym pytaniu „dlaczego?” [jensen 1976, s. 11–12]. do najbardziej znanych przedstawicieli pozytywnej teorii rachunko- wości zalicza się przede wszystkim r. Wattsa i j.L. Zimmermana [1990, s. 139], którzy ogłosili trzy hipotezy pozytywnej teorii rachunkowości:
− hipotezę planu premiowego,
− hipotezę dług/kapitał własny,
− hipotezę kosztów politycznych.
Hipoteza planu premiowego zakłada, że menedżerowie, których wynagrodze- nia są uzależnione od wyników osiąganych przez przedsiębiorstwo, mają większą skłonność do rezygnacji z konserwatywnej polityki rachunkowości, nastawiając się na kreowanie wyniku jednostki w krótkim okresie, przy zastosowaniu odpo- wiednich technik księgowych.
Hipoteza dług/kapitał własny jest powiązana z finansowaniem majątku jednostki kapitałem obcym. Zwykle kapitałodawcy pożyczając swój kapitał jednostce, okre- ślają pewne zależności zachodzące pomiędzy stosunkiem maksymalnego długu do kapitałów własnych jednostki, których to przedsiębiorstwo nie może przekroczyć.
Wraz ze zbliżaniem się do maksymalnej granicy struktury zadłużania wynikającej z podpisanej jednostki menedżerowie podejmują decyzję o sztucznym kreowaniu wyniku finansowego poprzez zastosowanie odpowiednich technik księgowych [kędzior 2011, s. 121].
Hipoteza kosztów politycznych polega na celowym zaniżaniu wyniku finan- sowego. Wynika to z tego, że kierownictwo przedsiębiorstwa w obawie przed nałożeniem dodatkowych obciążeń publicznoprawnych ze strony władz państwo- wych, dąży do ukrycia faktycznych zysków poprzez stosowanie zabiegów księ- gowych. Zagrożone kosztami politycznymi są zazwyczaj duże podmioty, charak- teryzujące się wysoką dochodowością.
dokonując analizy teorii agencji w kontekście teorii rachunkowości, można odnaleźć silny związek pomiędzy relacją agencji a pozytywną teorią rachunko- wości. teorie normatywne rachunkowości określają sposoby rozwiązywania kon- kretnych sytuacji, wskazują, jak należy postępować w określonych wypadkach.
teorie pozytywne starają się natomiast objaśnić przyczyny określonego podejścia do zjawisk występujących w rzeczywistości gospodarczej.
teoria agencji objaśnia przyczyny określonych zachowań menedżerów, mię- dzy innymi w zakresie sporządzania przez nich sprawozdań finansowych, wyboru zasad wyceny czy sposobu ujmowania w księgach rachunkowych określonych zjawisk. Pozytywna teoria rachunkowości również poszukuje przyczyn określo- nego stanu faktycznego. jednoczesne wykorzystanie dorobku teorii agencji i po- zytywnej teorii rachunkowości pozwala na precyzyjne ustalenie przyczyn okre- ślonych zjawisk.
Podsumowanie
Celem artykułu było scharakteryzowanie teorii agencji oraz podstawowych teorii rachunkowości, poprzez dokonanie przeglądu literatury oraz wykazaniu istnienia powiązań między nimi.
teoria agencji opiera się na istnieniu relacji pomiędzy agentami a ich moco- dawcami. Zakłada również, że obie grupy działają racjonalnie, dążąc do maksy- malizacji swoich korzyści. Pomiędzy agentami i ich mocodawcami istnieje asy- metria informacji, która niesie za sobą ryzyko niewypełnienia kontraktu przez agenta zgodnie z wolą pryncypała. Założenia teorii agencji w artykule zostały skonfrontowane z hipotezami wysuniętymi przez przedstawicieli pozytywnej teorii rachunkowości. teoria pozytywna ma na celu objaśnienie przyczyn wy- stępujących w rzeczywistości gospodarczej zjawisk ekonomicznych, bazując na fundamentalnym pytaniu „dlaczego?”.
analiza powyższych teorii wykazała istnienie zależności pomiędzy teorią agencji i teorią pozytywną rachunkowości. Wykorzystując założenie ekonomicz- nej racjonalności menedżerów oraz uwzględniając fakt, że to właśnie menedże- rowie są odpowiedzialni za przyjętą politykę rachunkowości danego przedsię- biorstwa, można wnioskować, iż wybór określonej polityki rachunkowości przez agentów jest uzależniony od kontraktu zawartego pomiędzy menedżerem a wła- ścicielami przedsiębiorstwa.
Zdaniem autora, to właśnie teoria agencji jest dopełnieniem założeń sta- wianych przez r. Wattsa i j.L. Zimmermana, pozwalając na ich dogłębniejsze zrozumienie. teoria agencji przedstawia określone relacje zachodzące na linii agent–pryncypał, natomiast pozytywna teoria rachunkowości pomaga zrozumieć zachowania agentów oraz decyzje przez nich podejmowane.
Bibliografia
Brzezin, W., 1995, Ogólna teoria rachunkowości, Wydawnictwo Politechniki Często- chowskiej, Częstochowa.
Friedman, M., 1953, The Methodology of Positive Economics, essays in Positive econo- mics.
Hendriksen, e.a., Breda M.F. van, 2002, Teoria rachunkowości, Wydawnictwo Naukowe PWn, Warszawa.
jensen, M.C., 1976, Reflections on the State of Accounting Research and Regulations of Accounting, Stanford University.
jensen, M.C., Meckling, W.H., 1976, Theory of the Firm: Managerial Behavior, Agency Costs and Ownership Structure, journal of Financial economics, no. 3.
jeżak, j., 2010, ład korporacyjny. doświadczenia światowe oraz kierunki rozwoju, C.H. Beck, Warszawa.
kędzior, M., 2011, Międzynarodowa struktura kapitału, C.H. Beck, Warszawa.
Mattessich, r., 1992, On the History of Normative Accounting Theory: Paradigm Lost, Paradigm Regained? Collected Papers, the Sixth World Congress of accounting Hi- storians in kyoto, kyoto.
Nowak, W.a., 2010, Teoria sprawozdawczości finansowej. Perspektywa standardów ra- chunkowości, oficyna a Wolters kluwer business, Warszawa.
oplustil, k., 2010, Instrumenty nadzoru korporacyjnego (corporate governance) w spółce akcyjnej, C.H. Beck, Warszawa.
Szychta, a., 1996, Teoria rachunkowości Richarda Mattessicha w świetle podstawowych kierunków rozwoju nauki rachunkowości. Studium metodologiczne, Fundacja rozwo- ju rachunkowości w Polsce, Warszawa.
Watts, r.L., Zimmerman, j.L., 1990, Positive Accounting Theory: A Ten Years Perspecti- ve, the accounting review, vol. 65, nr 1.
AGency theory in AccountinG theorieS
Summary: in this paper the author tries to present one of the theories of business – the theory of agency on the background of positive accounting theory. the article consists two main chapters which characterize the agency theory and the accounting theories – norma- tive and positive. the article is preceded by an introduction, which outlines the main aim, and its final part is a summary which contains conclusions.
