• Nie Znaleziono Wyników

NA CO UWAŻA GDY DZIECKO UCZY SIĘ M WI?

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2022

Share "NA CO UWAŻA GDY DZIECKO UCZY SIĘ M WI?"

Copied!
26
0
0

Pełen tekst

(1)

WWW.FACEBOOK.COM/LOGOPEDYCZNA

NA CO UWAŻA

GDY DZIECKO UCZY SIĘ M WI ?

PAULINA MISTAL

logopeda/audiolog

(2)

AUTOR: PAULINA MISTAL

RECENZJA: KAROLINA MAŁOCHA OKŁADKA: ANNA POŻOGA

WSPARCIE PRAWNE I ORGANIZACYJNE: KONRAD JACEK DREZNO

E-book jest darmowy, ale nie rozpowszechniaj go w nielegalny spos b.

WYDANIE I LUBLIN 2019

NA CO UWAŻA

GDY DZIECKO UCZY SIĘ M WI ?

© WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE

(3)

www.facebook.com/logopedyczna |    1 P a u l i n a M i s t a l

WSTĘP

Paulina Mistal Pani Logopedyczna

Jak podkreśla wielu badaczy, mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Dziecko nabywa ją i kształtuje w ciągu kilku pierwszych lat życia. Mianem niemowlęctwa nazywa się 1. rok życia dziecka i jak już sama nazwa wskazuje, jest to taki etap życia, podczas którego dziecko nie posługuje się jeszcze mową, ale mimo to nadaje dźwięki o różnorodnej modulacji i nasileniu, takie jak: płacz, krzyk, gaworzenie. Niewątpliwie jest to istotny okres w życiu dziecka, ponieważ przygotowuje się ono wówczas do dalszego rozwoju mowy, a także uzmysławia sobie, że dźwięki które wydaje mają moc sprawczą i prowokują oczekiwaną reakcję. Ważnym okresem dla kształtowania się mowy, są pierwsze 3 lata życia, ponieważ modelujące się w tym czasie zdolności są istotniejsze, aniżeli późniejsze ćwiczenia. Po 4. roku życia odpowiadające za rozwój mowy partie mózgu, uzyskują swoją dojrzałość. Należy wiedzieć, że rozwój dziecka, mimo że przebiega skokami, to jest on ciągły, a każda nabywana sprawność zależna jest od dojrzałości i gotowości układu nerwowego (E. Stecko, 2002). Każde dziecko przechodzi przez wszystkie fazy rozwoju w jednakowej kolejności z tym, żeauaposzczególnych dzieci mogą się odbywać w innym tempie. Rozumienie mowy pojawia się znacznie wcześniej niż jej produkcja. Synchronicznie z rozwojem wieku dziecka następuje również rozwój ruchowy (G.W. Shugar, M. Smoczyńska, 1980).

Mowa, niewątpliwie jest czynnością złożoną, a jej opanowanie warunkują czynniki takie jak: prawidłowo ukształtowany ośrodkowy układ nerwowy, prawidłowo ukształtowany obwodowy narząd mowy, prawidłowo funkcjonujący narząd słuchu, prawidłowy rozwój umysłowy a także prawidłowe warunki wychowawcze iaśrodowiskowe.

Aktywność słowna jest jedną z podstawowych form działalności człowieka.

Wagłównej mierze, to dzięki mowie kształtuje się psychika człowieka, a jej zaburzenia są przyczyną poznawczych i społecznych konsekwencji.

(4)

[1] Zob. Children and Media Tips from the American Academy of Pediatrics, 2018.

[2] Rideout, V. (2013). Zero to Eight: Children’s Media Use in America 2013. Common Sense Media.

[3]https://www.who.int/news-room/detail/24-04-2019-to-grow-up-healthy-children-need-to-sit-less-and-play-more?

fbclid=IwAR2NQrOv6nqPfoHqEg9olR_4i5zoSjdZfn1Oti4Nq5vZUIgiI8444WhAk1c

[4] Jako cyfrową technologię rozumiane są wszelkiego rodzaju nowoczesne technologie, które są dostępne dzieciom, między innymi: telewizor, smartfon, komputer, tablet.

E K R A N N I E U C Z Y

Mózg człowieka najintensywniej rozwija się w okresie prenatalnym i pierwszych lat życia.

Dziecko rodzi się z ogromnym potencjałem rozwojowym, a w jego mózgu znajduje się wiele komórek nerwowych. Połączenia neuronalne, odpowiedzialne między innymi za dostosowywanie się organizmu do środowiska, tworzą się poprzez własną aktywność dziecka, doświadczanie świata za pomocą zmysłów, a także samodzielne rozwiązywanie problemów.

Prawidłowy rozwój dziecka wymaga przede wszystkim kontaktów międzyludzkich.

Amerykańska Akademia Pediatrii (dalej AAP) zaleca, by dzieci do 2. roku życia w ogóle nie oglądały telewizji[1]. W tym miejscu należy wyjaśnić, że jednakowy negatywny wpływ na rozwój dziecka mają wszystkie urządzenia elektroniczne wyposażone w ekran to jest: tablet, telewizor, smartfon, laptop. Tymczasem z wyników badań przeprowadzonych przez Common Sense Media[2] wynika, że co trzecie dziecko do 1. roku życia oraz 40% dzieci poniżej 2. roku życia korzysta ze smartfona.

Według najnowszych wytycznych Światowej Organizacji Zdrowia[3] (WHO) z 2019 roku, dzieci mogą być wprowadzone w świat technologii dopiero około 3. roku życia i to pod ścisłym nadzorem rodziców. Oznacza to, że rodzice powinni wspólnie z dziećmi oglądać przekazywane za pośrednictwem technologii informacje, aby pomóc im zrozumieć, co widzą i jak należy odnieść to do rzeczywistości. Dziecko w wieku 3.-5. lat nie powinno spędzać przed ekranem waciągu dnia więcej niż 1 godzinę.

Badania dowodzą, że oglądanie telewizji i korzystanie z cyfrowej technologii[4] przez dzieci poniżej 3. roku życia, nie przynosi im żadnych korzyści edukacyjnych, a wręcz wpływa szkodliwie na ich rozwój. Wśród negatywnych konsekwencji zbyt wczesnego korzystania zatelewizji i innych tego typu urządzeń wymienia się między innymi: opóźniony rozwój mowy, trudności w zakresie rozumienia oraz brak koncentracji uwagi. Urządzenia elektroniczne wpływają także na pogorszenie jakości snu dziecka, dlatego eksperci radzą, aby nie dawać dzieciom tego typu urządzeń na co najmniej godzinę przez snem i nie korzystać z nich wasypialni. Dziecko, które poznaje świat poprzez nowoczesne technologie ma również mniejszą potrzebę obcowania z innymi ludźmi, ponieważ świat wirtualny wydaje się być dla niego o wiele bardziej atrakcyjny. Długotrwałe przesiadywanie przed ekranem wiąże się również z brakiem ruchu i może prowadzić do otyłości, a także wad kręgosłupa.

(5)

Coraz częściej wśród specjalistów smartfon nazywany jest „smoczkiem XXI wieku”. Powyższe określenie wynika z faktu, że urządzenia elektroniczne zazwyczaj są niezwykle skuteczne wautrzymaniu dzieci w spokoju i ciszy, jednak nie powinien to być sposób, w jaki uczą się one uspokajać. Niezwykle ważne jest, aby nie używać cyfrowych technologii jako formy nagrody lub uspokojenia na przykład, by dziecko nie płakało lub zjadło posiłek. Dzieci muszą nauczyć się samodzielnie rozpoznawać swoje emocje i sobie z nimi radzić, wymyślać zajęcia mające na celu opanowanie nudy lub uspokajać się poprzez oddychanie, rozmawiać o sposobach rozwiązania problemów i znaleźć inne strategie kierowania emocjami.

Aktualnie telewizor obecny jest w niemalże każdym domu, a dla wielu dzieci jest stałym towarzyszem i sposobem na spędzanie wolnego czasu. Z badań wynika również, żeawawiększości domów telewizor włączony jest niemalże przez cały dzień nawet wówczas, gdy nikt z niego nie korzysta. Pamiętajmy, że dzieci nas naśladują i wykazują podobne zachowania jak dorośli, których obserwują. Jeśli dziecko widzi, że mama lub tata regularnie ogląda telewizję, to ono również chce to robić. Rodzice są zatem pierwszym i podstawowym wzorem do naśladowania i mają potężny wpływ na przyzwyczajenia dzieci. Badania wskazują[5], że dzieci, które korzystają z mediów w godzinach wieczornych, narażone są na gorszą jakość snu.

Pewnie wielu z Was kojarzy sytuację, gdy mówi coś do dziecka podczas gdy ono korzysta zawysokich technologii, ale ono nie reaguje, tak jakby nie słyszało. Nie reaguje na swoje imię, nie reaguje na wydawane przez rodzica polecenie. Siedzi jak zaczarowane. Dlaczego tak się dzieje? Dziecko słyszy wówczas mowę dorosłych tylko pozornie, ale nie przetwarza jej wawyższych strukturach układu nerwowego. Gdy dziecko przebywa w pomieszczeniu, waktórym włączona jest muzyka lub telewizor słyszy mowę jako dźwięk, natomiast nie słucha jej jako przekaźnika znaczeń. Mózg dziecka uczy się ignorować te dźwięki, tak jak mózg dorosłego, przyzwyczaja się na przykład do dźwięku tykającego zegara i pewnym czasie traktuje go jako coś mało istotnego „wyłączając” się na takie odgłosy.

www.facebook.com/logopedyczna |    3 P a u l i n a M i s t a l

[5] American Academy of Pediatrics, Media and Young Minds COUNCIL ON COMMUNICATIONS AND MEDIA, 2016.

(6)

Odpowied ź na powyższe pytanie jest niezwykle prosta. Dziecko nudząc się zmuszone jest wymy ślić sobie jakieś interesujące zajęcie, a dzięki temu rozwija się jego wyobraźnia iakreatywno ść. Ponadto do prawidłowego rozwoju dziecko potrzebuje doświadczać świat wszystkimi zmys łami, musi dotknąć, poczuć, zobaczyć, powąchać, a korzystanie zaurz ądzeń elektronicznych zamyka je w wirtualnym świecie, ograniczając zmysłowo iapoznawczo. Podczas korzystania z urz ądzeń takich jak tablet, wykorzystywany jest g łównie narząd wzroku, który jest przy tym niezwykle „nadwyrężany”.

Dzi ś bardzo często można usłyszeć całkowicie bezpodstawne twierdzenia, że „twoje dziecko b ędzie zacofane, ponieważ nie dajesz mu dostępu do nowoczesnych technologii”, a nawet istnieje spore grono osób szczyc ących się tym, iż „ich 2-latek lepiej obsługuje komputer ni ż dorośli”. Analogicznie do powyższego, coraz częściej jesteśmy świadkami tego, że dziecko jeszcze nie potrafi chodzić, nie potrafi mówić, ale doskonale radzi sobie zaobs ługą technologii. Maluch niejako staje się nauczycielem dorosłego, a zarazem ekspertem w zakresie obs ługi nowoczesnego sprzętu. Tymczasem najpierw dziecko powinno opanowa ć podstawowe umiejętności, a dopiero potem może wkroczyć w wirtualny świat. Zbyt wczesne i intensywne korzystanie z urządzeń mobilnych może być dla dzieci szkodliwe. U żywanie wysokich technologii przez niemowlęta nie jest wskazane, ponieważ wp ływa na nadmierne pobudzenie układu nerwowego. Obraz za szybko się zmienia, a na ekranie pojawia si ę zbyt dużo informacji, co niekorzystnie wpływa także na wzrok dziecka.

Mózg dziecka musi dojrze ć i nauczyć się określonych sprawności językowych iamotorycznych. Dopiero na pó źniejszym etapie dojrzałości jest gotowy, aby posługiwać si ę wysokimi technologiami.

Jeszcze przed erą smartfonów i innych tego typu gadżetów, dzieci doświadczały stanu, jakim jest nuda.

Obecnie niemal zawsze w zasięgu ręki mają urządzenia, przez które owej nudy nie odczuwają. Naszą misją, powinno być przywrócenie dzieciom zabawy. Chodzi tu zwłaszcza o przejście z trybu siedzącego na czas zabawy, jednocześnie zapewniając dziecku dobrej jakości sen.

Nie pozw lmy, by dzieci straciły swoje dzieci stwo

Dlaczego nuda może wpływa pozytywnie na rozw j dziecka?

(7)

www.facebook.com/logopedyczna |    5 P a u l i n a M i s t a l

Czym jest plastyczno m zgu?

Mówiąc w skrócie, jest to zdolność do zmian w układzie nerwowym, na skutek bodźców płynących z otoczenia człowieka. Podczas zaangażowania w nową naukę iadoświadczenia, mózg tworzy ścieżki neuronalne. Mózg jest plastyczny przez całe życie, ale jego najintensywniejszy rozwój odbywa się do 3. roku życia. To właśnie dlatego ten czas w rozwoju dziecka jest tak bardzo cenny.

Mózg zbudowany jest z dwóch pó łkul – lewej i prawej. Półkula prawa odpowiada za odbiór i przetwarzanie bod źców dźwiękowych oraz obrazowych (niejęzykowych).

Natomiast lewa pó łkula odpowiedzialna jest za odbiór i tworzenie języka (czyli za mow ę). Obecnie dzieci mają za mało dostarczanych bodźców lewopółkulowych (j ęzykowych), natomiast są przestymulowane bodźcami prawopółkulowymi. W efekcie prawa pó łkula blokuje lewą półkulę, a tym samym hamuje kształtowanie się ośrodków mowy. Oznacza to, że dziecko słyszy mowę dorosłych, ale nie przetwarza jej na wy ższych strukturach układu nerwowego. Mózg uczy się ignorować słowa.

Pamiętajmy, że najistotniejszy wpływ na rozw j mowy dziecka ma to, jak zostanie ukształtowany m zg w okresie jego najintensywniejszego rozwoju.

Ekran a rozw j mowy

Najistotniejszy wp ływ na rozwój mowy dziecka ma to, jak zostanie ukształtowany mózg w okresie jego najintensywniejszego rozwoju. Dzieci poni żej 2. roku życia nie naucz ą się słownictwa ze smartfonów. Dziecku do nauki potrzebna jest interakcja zadrugim cz łowiekiem. Czas spędzany z urządzeniami elektronicznymi znacznie ogranicza czas, który móg łby być poświęcony na inne aktywności ruchowe, edukacyjne czy spo łeczne. Poziom rozumienia i użycia języka determinuje dalszy rozwój funkcji poznawczych, a te wp ływają na umiejętności językowe. W swojej ksi ążce Spitzer[6] opisuje badania z których wynika, że dzieci, które oglądają programy telewizyjne oraz DVD s ą bardziej narażone na opóźniony rozwój mowy.

Podkre śla również, że czas, który dzieci poniżej 3. roku życia spędzają przed ekranem, jest czasem straconym.

[6] M. Spitzer, Cyfrowa demencja. W jaki sposób pozbawiamy rozumu siebie i swoje dzieci, przeł. A. Lipiński, Wydawnictwo Dobra Literatura, Słupsk 2013.

(8)

[7] Dane pochodzą z książki M. Spitzer, Cyfrowa demencja. W jaki sposób pozbawiamy rozumu siebie i swoje dzieci, przeł. A. Lipiński, Wydawnictwo Dobra Literatura, Słupsk 2013.

Statystyki

Z każdym rokiem dostęp dzieci do urządzeń multimedialnych jest coraz większy. Z badań wynika, że większość dzieci około 2. roku życia regularnie ogląda telewizję, a niemowlęta poniżej 1. roku życia spędzają przed ekranem niemalże godzinę dziennie[7]. Tymczasem przypomnijmy, że AAP zaleca całkowitą rezygnację z korzystania z technologii cyfrowej przez dzieci poniżej 2. roku życia, ponieważ dzieci w tym wieku potrzebują kontaktu zadrugim człowiekiem, dzięki któremu będą mogły rozwijać swoje umiejętności poznawcze, motoryczne, językowe i społeczno-emocjonalne.

Jakie negatywne konsekwencje powoduje używanie smartfon w?

- opó źniony rozwój mowy

- trudno ści w zakresie rozumienia - nadmierne

komunikowanie si ę krzykiem/ płaczem - brak koncentracji uwagi

- brak zabawy tematycznej

- brak zainteresowania ksi ążeczkami, uk ładankami

- prowadz ą do nadpobudliwości - brak rozumienia emocji

- k łopoty ze snem

(9)
(10)

[8] Best toys for children's development? Hint: They are not electronic or costly, by Alan L. Mendelsohn M.D., FAAP; Aleeya Healey M.D.

[9] Zob. Aleeya Healey, MD, FAAP, Alan Mendelsohn, MD, FAAP,  COUNCIL ON EARLY CHILDHOOD, Selecting Appropriate Toys for Young Children in the Digital Era.

G R A J Ą C E I W I E C Ą C E Z A B A W K I

Maluszek dopiero co przyszedł na świat, a często już na powitanie „bombardowany” jest mrugającymi, kolorowymi światełkami i dźwiękami wydobywającymi się z karuzeli znajdującej się tuż nad jego łóżeczkiem. Producenci zapewniają rodziców, że jeśli dziecko będzie korzystało z ich zabawek i aplikacji edukacyjnych, to z pewnością będzie wykazywać lepsze postępy w rozwoju.

Zabawa jest niezbędnym czynnikiem odpowiedniego rozwoju dziecka, zarówno poznawczego, jak i społecznego czy emocjonalnego. Według AAP[8] najważniejszym atrybutem zabawki jest to, by angażowała zarówno dziecko jak i rodzica/ opiekuna, wspierała ich relacje, a tym samym rozwój językowy. Mając na uwadze powyższe najcenniejsze dla rozwoju dziecka są tradycyjne zabawki (klocki, lalki, samochody), ponieważ to właśnie one wpływają pozytywnie na prawidłowy rozwój i przygotowują dziecko do radzenia sobie w różnych sytuacjach. Warto watym miejscu podkreślić, że zabawki wysokiej jakości wcale nie muszą być drogie.

Tymczasem w sklepach z produktami i akcesoriami dziecięcymi można zobaczyć wiele różnego rodzaju zabawek świecących i grających. Producenci prześcigają się w tworzeniu coraz to bardziej wymyślnych zabawek dla dzieci, a nawet niemowlaków. Jednak czy na pewno są one dobre dla rozwoju dziecka?

Zabawki grające (podobnie jak telewizor, tablet czy smartfon) stymulują prawą półkulę mózgu dziecka, która zajmuje się odbiorem i przetwarzaniem bodźców obrazowych i dźwiękowych (niejęzykowych), a tym samym blokuje lewą półkulę, która odpowiedzialna jest za mówienie.

Przestymulowanie prawej półkuli mózgu może przyczynić się między innymi do opóźnionego rozwoju mowy, kłopotów z zasypianiem, problemów z koncentracją i trudności w nauce.

Zabawki interaktywne nie pobudzają kreatywności dziecka, ponieważ działają schematycznie, nie uczą reagowania w sytuacjach niestandardowych. Nowoczesne urządzenia elektroniczne przyzwyczajają dzieci do obcowania z wirtualną rzeczywistością zamiast z prawdziwym światem. Wybór odpowiednich zabawek, w erze cyfrowej technologii, jest niezwykle istotnym momentem. Dla małych dzieci najlepsze są zabawki, do korzystania z których powinno używać się obu rąk, bowiem jest to niezwykle ważne do tego, by pobudzić i wzmocnić pracę obu półkul mózgowych. Wyniki badań[9] wskazują, że dzieci, które bawią się głównie zabawkami elektronicznymi posługują się mniejszym zasobem słów, a także rzadziej nawiązują kontakt zainnymi osobami, niż dzieci, które bawią się tradycyjnymi zabawkami lub książeczkami.

(11)

www.facebook.com/logopedyczna |    8 P a u l i n a M i s t a l

ZAPAMI ĘTAJ

W początkowych stadiach rozwoju, dzieci potrzebują przede wszystkim wielu okazji do kontaktu z drugą osobą. Dzieci najwięcej uczą się poprzez interakcje z innym człowiekiem, dzięki temu rozwijają swoje umiejętności komunikacyjne, a także uczą się zasad negocjacji. Zabawa klockami, lalkami czy samochodzikami rozwija wyobraźnię i kreatywność, a co najważniejsze taka zabawa nie ma żadnych ograniczeń.

(12)

Dzieci czerpi ą ogromne korzyści z częstych kontaktów z otoczeniem (zwłaszcza kontaktów werbalnych), poniewa ż bogacą słownictwo, doskonalą wymowę, uczą si ę prawidłowego stosowania zasad gramatycznych, a także prawidłowego pos ługiwania się akcentem, melodią oraz rytmem wypowiedzi. Dorosły (najczęściej matka) kontaktuj ąc się z małym dzieckiem stara się uprościć swoją wypowiedź tak, aby sta ła się jak najbardziej zrozumiała dla małego odbiorcy. Taką odmianę j ęzyka, która służy do kontaktowania się z małymi dziećmi w języku polskim okre śla się zazwyczaj jako język (mowę) nianiek.

Mowa zdobywana jest zw łaszcza poprzez kontakt z matką oraz najbliższym otoczeniem poprzez na śladownictwo. Dziecko uczy się mowy słuchając wypowiedzi doros łych zarówno tych, które kierowane są do niego, jak i tych, które dotycz ą innych. Irena Styczek (1980) sygnalizuje, że istotne dla rozwoju mowy dziecka jest wielokrotne powtarzanie przez matk ę nazw przedmiotów, które znajduj ą się w otoczeniu dziecka, ponieważ pozostawia to słuchowe ślady wamózgu dziecka. Kiedy dziecko ponownie us łyszy daną nazwę, to potrafi wyobrazi ć sobie przedmiot, do którego ona się odnosi.

Nikt nie uczy ł matek tego, jak należy zwracać się do dziecka, a mimo to można zaobserwowa ć, iż istnieje pewna odmienność językowego komunikowania się osób doros łych z dziećmi. Sposób w jaki dorośli zwracają się do dzieci jest bardzo charakterystyczny, gdy ż bardzo często stosują oni wolne tempo mówienia, zdrobnia łe i pieszczotliwe formy słów (są to takie słowa, które używane są jedynie w kontakcie z niemowl ęciem np. papusiać „jeść”), posługują się prostymi, krótkimi zdaniami i melodyjn ą intonacją, styl wymowy jest dziecinny, a grupy spółgłoskowe ulegaj ą redukcji.

Mowa dorosłych kierowana do niemowląt

(13)

www.facebook.com/logopedyczna |    10 P a u l i n a M i s t a l

Dziecko uczy si ę słuchając mowy dorosłych – zarówno tej, która kierowana jest do niego, jak i tej, która kierowana jest do innych. Wi ększość badaczy negatywnie ocenia pos ługiwanie się językiem niań, gdyż zbyt częste stosowanie go może doprowadzi ć do zahamowania rozwoju wymowy i słownictwa dziecka, ponieważ wówczas dziecko uczy si ę języka zniekształconego, co następnie musi korygować opanowuj ąc poprawną mowę. W związku z powyższym niezwykle ważne jest, aby w kontaktach z dzieckiem dba ć o poprawność swoich wypowiedzi, gdyż dziecko uczy si ę poprzez naśladownictwo. Środowisko rodzinne do momentu rozpoczęcia nauki, pe łni najważniejszą rolę w kształtowaniu kompetencji komunikacyjnych dziecka.

Co prawda do tej pory brakuje rzetelnych bada ń empirycznych dotyczących wp ływu używania języka nianiek na rozwój mowy dzieci[10], jednak Leon Kaczmarek, czyli twórca polskiej logopedii, mia ł negatywny pogląd na ten temat.

Waswojej publikacji, w której opracowa ł dwanaście przykazań logopedycznych[11], a ż dwa dotyczą komunikowania się z dzieckiem. Według Kaczmarka mowa otoczenia powinna by ć poprawna. Do dziecka należy mówić wolno i wyraźnie, bez spieszczania i u żywania języka dziecięcego. Takie stanowisko dominuje wśród przedstawicieli nauki.

Konieczne jest zatem odnalezienie równowagi pomi ędzy skrajnym unikaniem mowy nianiek i u żywaniem go w pełnym zakresie. W kontaktach z dzieckiem zapewno ścią należy zaniechać sztucznego spieszczania i zamieniania niektórych g łosek na takie, które są łatwiejsze pod względem artykulacyjnym, ponieważ utrudnia to przyswajanie prawid łowej wymowy. Warto jednak zauważyć, że dziecku jest zdecydowanie łatwiej uczyć się mowy, gdy mówimy do niego wolno, wyraźnie iabudujemy proste zdania. Najwa żniejszą rzeczą jest to, by do dziecka w ogóle mówi ć.

[10] M. Smoczyńska, Przyswajanie systemu gramatycznego języka przez dziecko, [w:]  H. Mierzejewska, M. Przybysz-Piwkowa (oprac.) Rozwój poznawczy i rozwój językowy dzieci z trudnościami w komunikacji werbalnej – diagnozowanie i postępowanie usprawniające, Warszawa 1997.

[11] L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1977.

(14)

Jak należy m wi do małego dziecka?

Osoby cz ęsto przebywające z dzieckiem, mają największy wpływ na kształtowanie się systemu j ęzykowego malucha, dlatego mowa otoczenia powinna być normalna. Oznacza to, że do dziecka należy mówić w sposób poprawny i wyraźny, tempo mowy powinno być wolniejsze, a wszystkie g łoski wymawiane prawidłowo. Starajmy się do dziecka mówić prostymi i krótkimi zdaniami. Co wi ęcej, małe dziecko zwraca uwagę na wypowiedzi, które s ą melodyjne i pełne emocji. W ten sposób z pewnością ułatwimy maluchowi naukę języka.

Nale ży także mieć na względzie, aby do dziecka maj ącego 3 lata nie mówić już stosując określenia typu

„dzidzia” czy „niunia”, poniewa ż wówczas opóźnia się jego rozwój poczucia w łasnej tożsamości. W tym wieku dziecko powinno zna ć już swoje imię, mówić o sobie „ja”

oraz do świadczać własnej niezależności. Jak już

wielokrotnie by ło wspominane, dzieci uczą się poprzez

na śladownictwo, więc gdy będzie słyszało „Teraz Kubuś

za łoży buciki”, to kopiując wypowiedź rodzica będzie

mówi ło o sobie w 3 osobie.

(15)

Pierwszy rok życia dziecka nazywany jest mianem niemowlęctwa nie bez przyczyny, poniewa ż jak sama nazwa wskazuje, jest to taki okres życia, gdy dziecko nie pos ługuje się jeszcze mową, natomiast chcąc nawiązać kontakt zaotoczeniem komunikuje si ę poprzez płacz lub krzyk, które początkowo są symptomami jego rozmaitych dolegliwo ści i potrzeb. Z tego względu smoczek, który s łuży jako uspokajacz, nie jest dobrym rozwiązaniem, ponieważ prowadzi do ignorowania potrzeb dziecka. Dziecko w okresie niemowl ęctwa poznaje swoje ciało i świat, wkładając do buzi nóżki, rączki czy zabawki. Dla malucha są to niezwykle wa żne doznania, które niestety nie będą możliwe wówczas, gdy będzie mieć w buzi smoczek. Wed ług Amerykańskiej Akademii Pediatrii (AAP)[12] używanie smoczka dopuszczalne jest, gdy niemowl ę jest bardzo niespokojne lub cierpi z powodu bólu.

www.facebook.com/logopedyczna |    12 P a u l i n a M i s t a l

Smoczek

Dziecko przychodzi na świat z silnym odruchem ssania, który wygasa oko ło 6. miesiąca życia.

Gdyamaluch odczuwa g łód, zdenerwowanie czy samotno ść, wówczas chce ssać, aby się uspokoić.

Wszystkie dzieci maj ą potrzebę ssania, ale niektórym dzieciom wystarcza ssanie piersi, bowiem jest ono dla nich nie tylko sposobem od żywiania, ale często dostarcza maluchowi równie ż przyjemnych i miłych wra żeń.

[12] Stanowisko Amerykańskiej Akademii Pediatrii w sprawie karmienia piersią, 2012.

Zauwa żyć jednak należy, że u niektórych dzieci występuje także duża potrzeba

ssania nieod żywczego, które pomaga im w samoregulacji, daje poczucie

bezpiecze ństwa, a także zmniejsza odczuwanie bólu na przykład po zabiegach

medycznych.

(16)

Wed ług AAP stosowanie smoczka przynosi korzyści niemowlętom, które urodziły si ę przedwcześnie i w związku z tym pewne umiejętności mogą nie być u nich jeszcze w pe łni dojrzałe. U noworodków, które wykazują trudności w tym aby ssać, po łykać i oddychać w sposób skoordynowany podczas karmienia, taki trening smoczkowy mo że okazać się przydatny, aby wspierać ssanie odżywcze. W takim przypadku odpowiednio dobrany przez logoped ę smoczek, może ułatwić dziecku nauk ę ssania i przygotować maluszka do pobierania pokarmu.

AAP sygnalizuje, że ssanie smoczka zapobiega nagłym zgonom niemowląt iazmniejsza ryzyko SIDS[13], aczkolwiek odpowiedzialny za to dzia łanie mechanizm wci ąż nie jest jasny. Wobec tego przy usypianiu dziecka, można mu poda ć smoczek w ramach profilaktyki, jednak nie należy tego robić na siłę, poniewa ż nie każde dziecko będzie miało potrzebę używania smoczka.

Je śli apodczas snu smoczek wypadnie dziecku z buzi, to nie powinno si ę wkładać go ponownie. Wa żne jest, by nigdy nie przywiązywać smoczka do łóżeczka lub wózka, a tak że nie przypinać go na łańcuszku do ubranka, ponieważ może to grozi ć uduszeniem się dziecka.

[13] SIDS (od ang. Sudden Infant Death Syndrome) to zespół nagłego zgonu niemowląt (dawna nazwa: nagła śmierć łóżeczkowa).

[14] Stanowisko Amerykańskiej Akademii Pediatrii w sprawie karmienia piersią, 2012.

Wed ług zaleceń AAP, smoczek można

wprowadzi ć około 3.-4. tygodnia życia

dziecka, czyli w momencie, gdy

laktacja jest ju ż ustabilizowana[14],

jednak gdy zaobserwujemy, że dziecko

s łabiej ssie pierś i zaczyna się

denerwowa ć, to wówczas należy jak

najszybciej zrezygnowa ć ze smoczka.

(17)

www.facebook.com/logopedyczna |    14 P a u l i n a M i s t a l

[15] M. Machoś, M. Czajkowska, Ssanie bez tajemnic, 2019.

[16] Zob. A. Turska-Szybka, Jak długo można pozwalać dziecku używać smoczka?, Medycyna Praktyczna.

[17] D. Pluta-Wojciechowska, Dyslalia obwodowa. Diagnoza i terapia wybranych form zaburzeń, Bytom 2017, s. 223.

Pierwsz ą próbę zrezygnowania ze smoczka, można podjąć między 5. a 6.

miesi ącem życia lub po 7. miesiącu życia (wówczas następuje hamowanie odruchowej reakcji oralnej)[15], aczkolwiek mo że okazać się, że jest to w tym czasie dla dziecka trudne (chocia żby z uwagi na ząbkowanie). Według zaleceń specjalistów, ze smoczka nale ży całkowicie zrezygnować do 12 miesiąca życia.

Fizjologiczny odruch ssania zanika mi ędzy 1. a 2. rokiem życia, czyli w momencie, gdy dojrzewaj ą ośrodki korowe w mózgu[16].

D ługotrwałe używanie smoczka może prowadzić do utrwalenia nieprawidłowego wzorca po łykania[17] i wad zgryzu, których następstwem mogą być wady wymowy.

Wa żne!

- Dbaj o higien ę smoczka i wyparzaj go.

- Wstrzymaj si ę z podawaniem smoczka do ustabilizowania się laktacji.

- Minimalizuj czas ssania smoczka przez dziecko.

- Dostosuj kszta łt i rozmiar smoczka do dziecka.

Pami ętaj, że smoczek nie zastąpi uwagi i bliskości rodziców.

(18)

Ssanie kciuka

Nawyk ssania wywodzi si ę z fizjologicznego odruchu ssania, który jest odruchem wrodzonym i nale ży do jednego z najsilniej rozwiniętych odruchów u noworodka, poniewa ż decyduje o jego przeżyciu. Odruch ssania pojawia się już w życiu p łodowym dziecka, a zanika pomiędzy 1. a 2. rokiem życia, czyli w miarę dojrzewania o środków korowych mózgu[18].

Istnieje wiele teorii dotycz ących ssania kciuka przez dziecko, a jedna z nich mówi o tym, że takie zachowanie daje dziecku przyjemne doznanie, umożliwia roz ładowanie napięcia i w związku z tym w sytuacjach stresujących, dziecko powtarza ten nawyk. Dziecko czuje czasami tak siln ą potrzebę ssania, że gdy zabierzemy mu na przyk ład smoczek, to wówczas może zacząć ssać kciuk, który jest w jego zasi ęgu w każdej chwili. Jednak kciuk jest znacznie gorszym rozwi ązaniem od smoczka, ponieważ nie przypomina kształtu brodawki, jest twardy i niedostosowany do budowy podniebienia. Wobec tego, je śli zaobserwujemy, że dziecko ssie kciuk, to w takiej sytuacji lepiej jest go zastąpić smoczkiem, jednak nie d łużej niż do 2. roku życia. Gdy dziecko nie przestanie ssa ć kciuka samoczynnie do 2. roku życia, to wtedy zalecana jest wizyta uaspecjalisty.

[18] B. Kawala, T. Babijczuk, A. Czekańska, Występowanie dysfunkcji, parafunkcji i wad narządu żucia u dzieci w wieku przedszkolnym.

Dziecko w pierwszych miesi ącach życia nabywa umiej ętność, jaką jest kierowanie rączek i nóżek do buzi. Gdy widzimy, że dziecko 3 lub 4. miesięczne wk łada palce do buzi i je ssie to oznaka, że rozwija się prawid łowo. Taki rozwój aktywności w sferze oralnej, gdy maluszek wk łada palce, a nawet całe dłonie do buzi, jest przygotowaniem do jedzenia, a tak że produkcji d źwięków mowy. Na tym etapie rozwoju, nie powinni śmy wyciągać dziecku palców z buzi.

Natomiast, gdy zaobserwujemy, że dziecko zaczyna

ssa ć kciuk, wówczas należy zainterweniować.

(19)

www.facebook.com/logopedyczna |    16 P a u l i n a M i s t a l

[19] A. Szwedowska, J. Antoszewska, Digitomania: przyczyny, skutki i sposoby zwalczania – przegląd piśmiennictwa.

Rodzaj wady powstaj ącej na skutek nawyku ssania palca (lub smoczka), zależy od d ługości trwania tego nawyku, a także jego intensywności i częstotliwości. Ssanie kciuka mo że powodować między innymi przetrwały niemowlęcy sposób połykania, podczas którego j ęzyk leży płasko na dnie jamy ustnej. W konsekwencji powyższego, obni żona zostaje sprawność języka, która może spowodować, że pojawią się problemy z artykulacj ą niektórych głosek. Nawyk ssania kciuka najczęściej powoduje zgryz otwarty lub ty łozgryz, tyłożuchwie, protruzję siekaczy górnych lub retruzję siekaczy dolnych, zgryz krzy żowy boczny. Zgryz otwarty charakteryzuje się brakiem kontaktu z ębów górnych z dolnymi (brak dentalizacji), w wyniku którego dziecko wsuwa j ęzyk pomiędzy zęby i powstaje wada wymowy, jaką jest seplenienie mi ędzyzębowe. Ponadto dziecko, które ma cały czas w buzi smoczek lub kciuk, mało i niech ętnie komunikuje się z otoczeniem. Co więcej, na skutek posiadania opisywanej parafunkcji mo że również dojść do powstawania zmian skórnych na wargach i palcach, „choroby brudnych r ąk” oraz zniekształcenia kciuka, a nawet jego owrzodzeni[19]. Wczesna eliminacja nawyku ssania kciuka, pozwala na samoistn ą regulacj ę zgryzu bez konieczności stosowania aparatów ortodontycznych.

Je śli ssanie kciuka pojawia się w sytuacjach stresowych i pomaga dziecku wasamoregulacji, to wówczas nale ży zwrócić się o wsparcie do psychologa, poniewa ż taki objaw może okazać się przejawem trudności emocjonalnych iaradzeniem sobie z l ękiem. Mając na uwadze powyższe niezwykle istotna jest blisko ść matki, obserwacja dziecka i zrozumienie go.

Jakie są sposoby zwalczania digitomanii (nawyku ssania palca)?

Istnieje wiele sposobów zwalczania digitomanii, ale nie ma jednego i skutecznego, który sprawdzi się u każdego dziecka. Najistotniejsze w tym procesie jest wspieranie dziecka, chwalenie oraz nagradzanie prawidłowych zachowań (powstrzymuj się od krytyki!). Metody należy dobrać indywidualnie do dziecka, ponieważ nie u każdego sprawdzi się to samo, a ponadto każda z nich ma swoje zalety i wady. Najczęstsze sposoby to: bandażowanie kciuka, smarowanie palca gorzką/ niesmaczną substancją, zakładanie rękawiczek, zastosowanie płytki przedsionkowej.

(20)

Butelki ze smoczkiem, kubki niekapki, butelki z dzi bkiem

Pó łki sklepowe uginają się od oferowanych towarów, a firmy powołując się na hasła typu „dzieci ęce standardy”, wyraźnie podkreślają, że atutem ich produktu jest to, że butelka posiada korek niekapek. Rodzice cz ęsto wybierają kubki niekapki, poniewa ż są wygodne i funkcjonalne, a dziecko pijąc z nich z pewnością się nie obleje i nie pobrudzi ubranka. Niew ątpliwie są to plusy, ale wpływające jedynie na wygod ę rodziców. Picie z niekapka nie uczy dziecka nowych umiejętności ani samodzielno ści, natomiast wpływa negatywnie na rozwój jego narządów mowy.

Wed ług zaleceń WHO[20], dziecku po ukończeniu 1. roku życia nie należy podawa ć pokarmów ani płynów przez butelkę ze smoczkiem. Zdarza się, że dzieci maj ą trudności z przejściem od ssania do picia z kubka otwartego. Dla dzieci, które maj ący taką trudność dobrym rozwiązaniem są kubki treningowe, które dają dziecku mo żliwość nabywania nowych umiejętności. Należy jednak uważać, poniewa ż producenci kubków niekapków niezwykle często nazywają je właśnie kubkami treningowymi lub kubkami do nauki picia. Przed zakupem warto upewni ć si ę czy dany kubek jest polecany przez logopedów.

Kubki niekapki nie ucz ą nowych umiejętności, a tylko utrwalaj ą te, które dziecko już nabyło (np. odruch ssania), a tak że ograniczają dziecku rozwinięcie umiej ętności dojrzałego typu połykania, podczas którego łuki zębowe są zwarte, a koniec języka opiera si ę na przedniej części podniebienia łuków z ębowych. Ponadto picie z kubka o twardym ustniku mo że prowadzić do powstawania zgryzu otwartego, co zwi ększa możliwość występowania wad wymowy, w tym tak że może doprowadzić do międzyzębowej realizacji g łosek.

[20] Dane z „Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci”.

(21)

www.facebook.com/logopedyczna |    18 P a u l i n a M i s t a l

Pamiętajmy, że butelki z dzi bkiem, podobnie jak kubki niekapki, r wnież są szkodliwe dla dzieci, kt re nabywają jeszcze mowę, czyli dla dzieci poniżej 7. roku życia.

* Infantylne połykanie to sposób połykania śliny z językiem położonym płasko na dnie jamy ustnej. Infantylne połykanie powinno przekształcić się w połykanie dojrzałe w wieku 3-4 lat, czyli po wyrośnięciu wszystkich zębów mlecznych.

** Dzieci z wyzwaniami rozwojowymi wymagają indywidualnych rozwiązań, dostosowanych do ich możliwości i ograniczeń.

Z czego powinno pi dziecko?

Pierwsz ą próbę picia z kubka otwartego można rozpocz ąć już po 6. miesiącu życia dziecka, natomiast doskonalenie tej umiej ętności nast ępuje, gdy dziecko stabilnie i samodzielnie siedzi. Podczas picia z otwartego kubka dziecko zdobywa nowe umiej ętności. Jeśli jednak ma trudno ści z piciem z kubeczka, to warto rozpocz ąć naukę tej umiejętności od kubków treningowych polecanych przez logopedów.

Podczas spacerów czy podró ży, dobrym

rozwi ązaniem są bidony z rurką z tym, że należy

mie ć na uwadze to, by słomka nie była

wsuwana mi ędzy zęby czy dziąsła tylko, aby

zosta ła w przedsionku jamy ustnej.

(22)

Konsystencja posiłk w

Konieczno ść wprowadzenia produktów uzupełniających wynika z tego, że dziecko ma coraz wi ększe zapotrzebowanie na składniki odżywcze, których już samo mleko nie mo że zaspokoić. WHO[21] zaleca, aby dzieciom około 6.-7. miesiąca życia zacz ąć wprowadzać pokarmy stałe (uzupełniające), przy jednoczesnym zachowaniu karmienia piersi ą. W tym czasie dziecko uczy się akceptować pokarmy o innej konsystencji ni ż płynna czy papkowata, a tym samym nabywa nowe umiej ętności oralne. W ciągu 1. roku życia dziecka, rozwija się umiejętność gryzienia i żucia. Naturalne jest, że początkowo dziecko może mieć trudności ze spo żywaniem pokarmów, które wymagają żucia lub gryzienia, jednak zbyt długie podawanie dziecku zmiksowanych lub papkowatych posi łków wpływa negatywnie na rozwój jego mowy, poniewa ż czynności takie jak ssanie, gryzienie oraz żucie to pierwszy, naturalny trening narz ądów mowy każdego człowieka. W związku zapowy ższym dla właściwego rozwoju dziecka niezwykle ważna jest konsystencja jedzenia, które mu podajemy.

nieprawid łowo rozwinięte uzębienie, obni żenie napięcia mięśniowego warg, j ęzyka, policzków,

nadwra żliwość jamy ustnej,

brak stymulacji czynno ści żuchwy, wady zgryzu,

infantylne po łykanie.

Brak umiejętności gryzienia i żucia powoduje:

[21] Zob. „Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci”.

(23)

www.facebook.com/logopedyczna |    20 P a u l i n a M i s t a l

Kiedy?

Nauka żucia naturalnie najlepiej przebiega pomiędzy 6. a 10. miesiącem życia dziecka, a gryzienie do ko ńca 2. roku życia.

Zgodnie z zaleceniami, nie powinno wprowadza ć się kilku nowych produktów równocze śnie. Ważne jest, by nowe produkty wprowadzać stopniowo i obserwować reakcj ę dziecka. WHO[22] zaleca następującą kolejność wprowadzania różnych konsystencji pokarmów - oko ło 6.-8. miesiąca życia można zacząć wdrażać produkty takie jak: g ęsta kasza, owsianka, dokładnie rozdrobnione produkty (g ładkie purée), a następnie: rozdrobnione produkty z rodzinnego stołu (papki/

purée z grudkami). Mi ędzy 9. a 11. miesiącem życia – drobno posiekane lub rozdrobione pokarmy, a tak że miękkie produkty podawane do rączki, natomiast oko ło 12.-23. miesiąca życia produkty z rodzinnego stołu, posiekane lub rozdrobione w miar ę potrzeby. Odnośnie częstości posiłków WHO zaleca, by dzieci, które karmione s ą częściowo piersią w 6.-8. miesiącu życia, otrzymywały 2-3 posi łki uzupełniające. Dzieci pomiędzy 9.-24. miesiącem życia 3-4 posiłki uzupe łniające i 1-2 przekąski (np. cząstka owocu/ warzywa lub kawałek chleba).

Niemowl ęta, które są żywione sztucznie w ciągu dnia powinny spożywać ok. 4-5 posi łków i 1-2 zdrowe przekąski, oczywiście w zależności od apetytu dziecka.

Pierwsze produkty uzupe łniające wprowadzamy do diety dziecka, podając je łyżeczką, gdy dziecko opanuje tę umiejętność, jest to również dobry moment na to, by rozpocz ąć naukę picia z kubka otwartego.

Jednym ze sposobów wprowadzania pokarmów uzupe łniających jest Baby Led Weaning (BLW). Metod ę BLW można wprowadzić dziecku, które potrafi samodzielnie siedzie ć (czyli ok. 6.-7. miesiąca życia), podaje się wówczas różne pokarmy sta łe w takiej postaci, by mogło je samodzielnie chwycić rączką.

Watymaczasie dziecko w dalszym ci ągu jest karmione piersią lub produktem, który zast ępuje kobiece mleko.

prawid łowy rozwój umiejętności jedzenia = prawidłowy rozwój mowy

(24)

Gesty

Czasami bywa tak, że dziecko zamiast wyrazić swoją prośbę poprzez komunikat werbalny, w celu komunikacji z otoczeniem pos ługuje się jedynie gestami lub krzykiem czy poj ękiwaniem, które są zrozumiałe najczęściej tylko dla najbliższych.

Je śli u dziecka występują tego typu zachowania, a wykluczona została między innymi wada s łuchu, zaburzenia pracy mózgu lub uszkodzenie obwodowego narz ądu mowy, to wówczas nie należy spełniać od razu życzenia dziecka, gdyż wtedy uczy si ę ono, że wystarczy pojękiwanie lub wskazanie gestem, by uzyskało to czego chce. W takiej sytuacji warto przypomnie ć dziecku, jak nazywa się dana rzecz i poprosi ć malucha, aby powtórzył.

[21] Zob. „Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci”.

(25)

www.facebook.com/logopedyczna |    22 P a u l i n a M i s t a l

Poprawianie

Wiek przedszkolny, czyli czas pomi ędzy 3. a 7. rokiem życia dziecka, nazywany jest okresem swoistej mowy dzieci ęcej[23]. Na tym etapie dziecko prowadzi już swobodne rozmowy, jednak że dopiero w wieku 5.-6. roku życia w pełni osiąga umiej ętność prawidłowego wymawiania głosek należących do zasobu języka polskiego. Dzieci 4.-5. letnie s ą coraz bardziej zainteresowane światem iazjawiskami przyrodniczymi, dlatego te ż na tym etapie zadają znacznie więcej pyta ń. Wymowa większości dzieci jest już wtedy zrozumiała dla otoczenia, jednak że często ma jeszcze cechy tak zwanej mowy „dziecinnej”. Ważne jest, aby nie wymaga ć od dziecka, by wymawiało głoski, na które rozwojowo nie jest jeszcze gotowe, poniewa ż każda próba wywołania głoski na siłę, może prowadzić do utrwalenia wadliwej wymowy. Ponadto dziecku w wieku przedszkolnym wadalszym ci ągu mogą zdarzać się uproszczenia grup spółgłoskowych lub neologizmy. Je śli dziecko ma jeszcze czasami takie „potknięcia” językowe, to nie nale ży wyśmiewać się z jego wypowiedzi oraz nadmiernie upominać, że jego mowa jest niezrozumia ła lub poprawiać wielokrotnie każde błędnie wypowiedziane s łowo. Takie nieustanne poprawianie może blokować mowę dziecka, a także sprawi ć, że wycofa się ono z kontaktów społecznych i zniechęci się do mówienia.

Ponadto nie powinno si ę opowiadać w obecności dziecka o jego problemach zamow ą, a także należy nie wyręczać go w mówieniu i nie przerywać, tylko pozwoli ć na to, by spokojnie dokończyło swoją myśl.

[23] L. Kaczmarek, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1977.

W takim razie co robi , gdy dziecko m wi niepoprawnie jakie słowo lub wyrażenie?

W takiej sytuacji warto poda ć dziecku prawidłową formę. Dzięki temu dziecko nie

czuje si ę poprawiane i ma możliwość samodzielnego skorygowania swojego

b łędu.

(26)

Bibliografia:

Banaszkiewicz A., 2015, Rozwój sprawności językowych w ontogenezie, [w:] Surdologopedia. Teoria i praktyka, (red.) E.

Muzyka-Furtak, Gdańsk.

Cieszyńska J., Korendo M., 2017, Wczesna interwencja terapeutyczna, Kraków.

Jurkowski A., 1975, Ontogeneza mowy i myślenia, Warszawa.

Kaczmarek L., 1977, Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin.

Kawala B., Babijczuk T., Czekańska A., 2003, Występowanie dysfunkcji, parafunkcji i wad narządu żucia u dzieci w wieku przedszkolnym.

Machoś M., Czajkowska M., 2019, Ssanie bez tajemnic.

Milewski S., 2015, Logopedyczne aspekty mowy dorosłych skierowanej do małych dzieci [w:] Logopedia. Teoria i praktyka, Wrocław

Pluta-Wojciechowska D., 2017, Dyslalia obwodowa. Diagnoza i terapia wybranych form zaburzeń, Bytom.

Smoczyńska M., 1997, Przyswajanie systemu gramatycznego języka przez dziecko, [w:] H. Mierzejewska, M. Przybysz- Piwkowa (oprac.) Rozwój poznawczy i rozwój językowy dzieci z trudnościami w komunikacji werbalnej – diagnozowanie i postępowanie usprawniające, Warszawa.

Spitzer M., 2013, Cyfrowa demencja. W jaki sposób pozbawiamy rozumu siebie i swoje dzieci, przeł. A. Lipiński, Wydawnictwo Dobra Literatura, Słupsk.

Stanowisko Amerykańskiej Akademii Pediatrii w sprawie karmienia piersią 2012

Stecko E. 2002, Zaburzenia mowy u dzieci. Wczesne rozpoznawanie i postępowanie logopedyczne, Warszawa.

Styczek I., 1980, Logopedia, Warszawa.

Szajewska H, Socha P, Horvath A i wsp. Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci. Standardy Medyczne Pediatria 2014;11:321-338.

Szajewska H., Socha P., Horvath A.,, Rybak A., Dobrzańska A., Katarzyna Borszewska-Kornacka M., Chybicka A., Czerwionka-Szaflarska M., Gajewska D., Helwich E., Książyk J., Mojska1 H., Stolarczyk A., Weke H., 2016, Zasady żywienia zdrowych niemowląt. Zalecenia Polskiego Towarzystwa Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci

Szwedowska A. Antoszewska J., 2009, Digitomania: przyczyny, skutki i sposoby zwalczania – przegląd piśmiennictwa, Wrocław

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

Netografia:

http://kobiety.med.pl/cnol/images/cnol/Publikacje/Stanowisko%20AAP.pdf. Dostęp 19.12.2019 r.

https://centrummetodykrakowskiej.pl/blog/wplyw-technologii-na-dzieci/. Dostęp 19.12.2019 r.

https://holistic.news/kiedy-dziecko-moze-zaczac-korzystac-z-nowych-technologii/. Dostęp 22.12.2019 r.

https://pediatrics.aappublications.org/content/138/5/e20162591. Dostęp 19.12.2019 r.

https://pediatrics.aappublications.org/content/pediatrics/early/2018/11/29/peds.2018-3348.full.pdf. Dostęp 19.12.2019 r.

https://ptp.edu.pl/files/Standardy_Medyczne_2014_Zalecenia_ywienia_.pdf. Dostęp 19.12.2019 r.

https://www.aap.org/en-us/about-the-aap/aap-press-room/news-features-and-safety-tips/Pages/Children-and-Media- Tips.aspx. Dostęp: 16.12.2019.

https://www.aappublications.org/news/2018/12/03/toys120318. Dostęp 19.12.2019 r.

https://www.commonsensemedia.org/research/zero-to-eight-childrens-media-use-in-america-2013. Dostęp: 16.12.2019.

https://www.commonsensemedia.org/research/zero-to-eight-childrens-media-use-in-america-2013. Dostęp: 16.12.2019.

https://www.who.int/news-room/detail/24-04-2019-to-grow-up-healthy-children-need-to-sit-less-and-play-more?

fbclid=IwAR2NQrOv6nqPfoHqEg9olR_4i5zoSjdZfn1Oti4Nq5vZUIgiI8444WhAk1c Dostęp 19.12.2019 r.

https://pediatrics.aappublications.org/content/143/1/e20183348. Dostęp 19.12.2019 r.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

Cytaty

Powiązane dokumenty

Ten przykład to ilustracja szerszego zjawiska, jakim jest kurczenie się oferty publicznej ochrony zdrowia i poszerzanie prywatnej.. Jest to

” Narodowy płatnik tak nisko wycenia procedurę leczenia odwykowego osób uzależnionych od nikotyny, że zamykane są kolejne poradnie antynikotynowe

Strona ta w pewien sposób kumuluje wiedzę ze wszystkich źródeł, na które składają się nie tylko książki, lecz także filmy i wywiady z Rowling, dzięki czemu

Wiosenne słońce tak długo łaskotało promykami gałązki wierzby, aż zaspane wierzbowe Kotki zaczęły wychylać się z pączków?. - Jeszcze chwilkę – mruczały wierzbowe Kotki

Ocena zwykle łączy się z krytyką, ale krytyka powin- na być budująca Wskazywanie na błędy nie zawsze musi prowadzić do zniechęcania kogoś do tego, co robi Krytyki i oceny

Żeby dowiedzieć się więcej na temat tego, co dzieje się w konkretnej grupie, możesz przeprowadzić ćwiczenie – poproś uczniów, żeby wyobrazili sobie hipotetyczną

szybkami: jedna do ochrony przed pyłami, a druga do odbijania światła, urządzenie, które wydaje głośny dźwięk, gdy strażak nie rusza się przez jakiś czas oraz maska do

Taka pozycja zapobiega zapadaniu się języka u nieprzytomnego poszkodowanego oraz zakrztuszeniu się własnymi wydzielinami. Takie ułożenie zapewnia utrzymanie drożności